| Тақырыптың өзектілігі. Казіргі кезде халқымыздың тарихы, мәдениеті жаңаша қаралып, өзіндік ақиқатымен танылу қажеттігі туып отыр. Ал дәстүрлі мәдениеттің дала даналығының психологиялық келбеті-сөз құдіретінде тұр. Әсіресе, бітпес даулардың шешу тәсілі-әрекеттен гөрі нақты сөз болған.
«Казақ ат сүрінгеншең ақыл тапқан ұшқыр ойды қастерлеген, халық ауыз әдебиетінде асыл мұраларын қалдырған». Ауыз әдебиетіндегі өшпес орны бар шешендік сөздер, билер сөзі. Шешендік сөздерде дала өмірінің қағидалары, шиеленіскен қайшылықтарды шешудің ережелері, даналық үлгілері дерлік тұжырымдар кездеседі. Шешендік сөздер көп ретте билер сөзі ретінде таралып сақталған. Онда біріншіден, билер барлық кезде іс әрекеттерінің бәрінде елдің мұқтаждарын өзінің қажеттіліктерінен жоғары қойған. Екіншіден, елдік мәселелерді шешкенде адамдарды алаламай, кісілік дәрежесін ескеріп отырған.3-ден, билер дау жанжалдарда төрелік айтқанда әділетті болған, ақиқатқа жүгінетініне халықты сендірген.
Би-халықтың көкейіндегісін айтқан әділет жақтаушысы. Белгілі билердің кесімді билік сөзін этнопсихология саласында зерттеу маңызды кикілжіңді жағдайларды шешуде қандай орын алады?
Оның қандай басты ерекшеліктері бар деген сауалдар туындайды. Осы мәселені психология саласында зерттеу толықтай қарастырылмаған.
Жаңалығы. Дәстүрлі мәдениетте даулар мен жырауларда шешендік сөздерде, билер сөзінде «жанама түрде, «астарлап айту, мысқылдап айту, ымдап айту, қарсыласын бастырмалату, өзіне иландыру тәсілі, өткірлеп бейнелеу тәсілі арқылы билердің кесімді билік сөздері бүгін халықтың тағдырын шешуде маңызды орын алған, ал қазіргі кезде кикілжің жағдайларды шешу тәсілдері келіссөз, алдау-арбау, жүйелі жоспарлау, көбінесе тікелей шешу тәсілдерден көрінеді.
Сонымен қатар, әр адам кикілжіңді жағдайларда оны шешу жолында «өз менің қорғау механизмдері, өзін көрсету, әсіресе орыс тілді қазақ жастарында тікелей шешу жолдарымен іске асады. Қазақ тілді жастардың таптаурындарында «астарлы»шешу тәсілі қалыптасқан.
Біздің жұмысымызда дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді жағдайларды шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен салыстырғанда айырмашылықтары мен ұқсастықтары барын қарастыру.
Теориялық мәнділігі. Кикілжіңдер индивидтердің өзара қатынастары, өзара әрекеті процесінде пайда болды. Психологияда конфликтология мәселесін З.Фрейд, К.Юнг, Л.Козер, Ф.М.Бородин, А.И. Пригошина т.б. еңбектерінде қарастырады. «Кикілжіңді жағдайлар сатылы нақты түрде эволюциялық мәні бар әлемдік тұрғыда өзіндік идеясын қайта өңдеп қарауды талап етеді. Кикілжіңдерді шешу тәсілдері өркениеттің дамуына нақты әсер етуге мүмкіндіктер береді» [3; 28].
Конфликтология саласында әсіресе сөзбен әсер етіп, өзіне иландыру тәсілінің және келіссөзге келудің маңызы зор. Казақ этнопсихологиясында дәстүрлі мәдениеттің, оның ішінде жыраулардың, шешендік өнердің психологиялық тәлімдік ерекшеліктеріне көңіл бөлгенімен, бірақ билердің дауларды шешу тәсілдерінің психологиялық сипатына тоқталмаған. Ф.С. Ташимова еңбектерінде, әсіресе қазақтың дәстүрлі мәдениетінің шиеленісті шешуі «астарлы» жолдармен жүзеге асады деген пікірін негізгі алуға болады [2; 40].
Практикалық мәнділігі. Кикілжіңді жағдайларда, оның ішінде өзара қарым-қатынастардың, даулардың, қарама-қайшылықтардың шешілу тәсілдері маңызды. Практикалық-әлеуметтік тренингтерде қазақ тілді жастардың «жанама» шешу жолдарының ерекшілігі көрінеді.Ұлтқа тән өзіндік ерекшілігін тренингтік жағдайларда,қарым-қатынастарда, кикілжіңдерді шешуде ескеруге болады. Кейбір жеке адамдар, топтар арасындағы түсінбеушіліктерден айқын көруге болады. Әсіресе, орыс тілді қазақ мәселені тікелей шешуге бейім тұрса,ал қазақ тілді адамдар үшін мәселені шешу «астарлы» түрде жүзеге асады. Осы аралықтағы түсінбеушіліктер өзара қарым-қатынастағы қиындықты тудыртады. Практикада ұлтқа тән ерекшілігін ескеріп отырудың маңызы бар.
Мақсаты. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды жанама шешу тәсілдерін психологиялық зерттеу.
Міндеттері:
1.Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды «жанама» шешу тәсілдеріндегі коммуникативті ойлау арақатынасының ерекшелігі анықтау.
2.Казіргі кезде кикілжіңді жағдайларды шешу тәсілін анықтау, «өз менің қорғау механизмдері, өзін-өзі жетілдіру», көбіне тікелей шешуде көрінеді.
3.Орыс тілді қазақ студенттерінде тікелей шешу тәсілдері басымырақ екенің анықтау.
4.Казақ тілді студенттерде кикілжіңдерді шешу тәсілдерінде «жанамалап, «астарлап» айту таптаурындарында қалыптасқаның анықтау.
5.Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістерді шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен салыстырғандағы айырмашылықтары мен ұқсастықтарын білу.
Болжам. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленісті жағдайларды шешудің психологиялық жолдары көбінесе «астарлай айту, «жанама «айту арқылы шешіледі.
Достарыңызбен бөлісу: |
