1 кестенің жалғасы
4. Қ.Б.
|
3
|
4. Ә.Б.
|
4
|
5. С.Т.
|
4
|
5. Ж.А.
|
2
|
6. Ә.Қ.
|
4
|
6. С.А.
|
3
|
7. Ж.А.
|
3
|
7. О.М.
|
4
|
8. С.А.
|
5
|
8. Х.М.
|
3
|
9. Ж.Қ.
|
5
|
9. С.М.
|
4
|
10. Т.А.
|
2
|
10. Л.Қ.
|
3
|
11. Ж.С.
|
5
|
11. Д.А.
|
2
|
12. Б.А.
|
3
|
12. А.Н.
|
4
|
13. Қ.Қ.
|
3
|
13. Қ.С.
|
4
|
14. Е.А.
|
3
|
14. Т.М.
|
1
|
15. С.М.
|
2
|
15. О.А.
|
4
|
Екі танталған топтың мәндерін реттеп қойғаннан кейін, болжамын құрамыз:
Н 0 – орыс тілді және қазақ тілді жас өспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу кезінде айырмашылықтар жоқ.
Н1--- орыс тілді және қазақ тілді жас өспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу кезінде айырмашылықтар бар.
Кесте 2 - Q -Розенбаумның критерийімен 1-ші қатар қазақ тілді жасөспірімдер және 2- ші қатар орыс тілді жасөспірімдердің сандық мәндерін анықтау
1-қатар қазақ тілді жасөспірімдер
|
2-ші қатар орыс тілді жасөспірімдер
|
С.К. 1
Ж.С. 2
Ж.Қ. 3.
С.А. 4
Е.А. 5
С.Т. 6
Э.Қ.7
А.Е. 8
|
1.А.А.
|
Қ.Б. 9
Ж.А. 10
Б.А. 11
Қ.Қ. 12
Е.А. 13
Т.А. 14
С.М. 15
|
2. Ә.Б.
3.О. М .
4. С.М.
5. А.Н.
6. К.С.
7. О.А.
8. Б.Ж.
9. С.А.
10. Х.М.
11. Л.Қ.
12. Б.С.
13. Ж.А.
14. Д.А.
15. Т.М.
|
2 –ші кестеден көріп тұрғанымыздай біз қатарды дұрыс орналастыру кезінде : 1- ші қатарда қазақ тілді жасөспірімдерде жоғары сандық мәндер тән болса, 2-ші қатарда орыс тілді жасөспірімдерде төменгі сандық мәндер тән.
Осы кесте бойынша 1-ші қатардың сандық мәндерін анықтаймыз, яғни 2-ші қатарға қарағандағы үлкен мәндерді, 1-ші қатардың сандық мәндерінен анықтаймыз .S1 =7
Енді 1-ші қатардың мәндерінен кішісін , 2-ші қатардағы сандық қатардан анықтаймыз. S2 =8
Q эмп формуласы бойынша есептейміз
Q эмп = S1 + S2 =7 + 8 = 15…...................................................(1)
Q Розенбаумның критикалық мәндерін кесте (Гублер Е.В., Генкин А.А.,1973) бойынша Q критикалық мәндерін анықтаймыз.
Q n 1= 15 үшін
Q n 1= 15 үшін
Qкр = 6( р 0,05)
9 ( р 0,01)
Бізге белгілі , тандаулар арасында айырмашылықтар көп болса, онда Q көлемі де үлкен болады.
H0 Qэмп Qкр кезінде шеттетіледі, ал Qэмп Qкр кезде біз
H0 қабылдауға мәжбүр боламыз.
Q0,01
Q0,05
Qэмп
?
6 9 15
Qэмп > Q кр ( Р 0,01)
Жауабы: H0 шеттетіледі., H1 қабылданады . Қазақ тілді жасөспірімдерінде астарлап шешу басымырақ (Р < 0,01). Ескерететін жәйіттердің бірі, егерде эмперикалық көлемнің критериийлері мәнсіз зоналар аймағында болса, онда біз( Р 0,05) кезінде айырмашылықтары толық сенімділікпен қабылдай аламыз. Егерде олар екі критикалық мәндердің арасында болса, онда біз( Р< 0,05) толық сенімділкпен қабылданды деп айта аламыз.Егерде критерийлердің эмперикалық мәні мәндер зонасының (Р 0,01) аймағында болса, ол зона мәніне сәйкес (Р < 0,01) айырмашылықтары толық сенімділікпен қабылдай аламыз.
Зерттеу нәтижедлерін өңдеуде стастикалық мәнділктің жеткілікті деңгейі ретінде (р< 0,01) алынады. Зерттеудің нәтижесінде критерийдің эмперикалық мәні р<0,01 –ден артық болғандықтан, [Хэмп>Хкрит[ Н0 шеттетілініп, Н1 болжамы толық сенімділікпен қабылданады.Н1 болжамы, яғни екі топтың киілжіңді жағдайларды шешу тәсілдерінде мәнді айырмашылықтар бар деуге болады. Р< 0,01.
Қорыта келгенде, эмперикалық практикалық зерттеу мәліметтерін сапалық және сандық талдау барысында мынандай тұжырым жасауға болады.
Қазақ және орыс тілді жас өспірімдерінің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінде айырмашылықтар бар.Әсіресе қазақ тілді жас өспірімдеріне астарлап шешу тәсілдері тандалған топқа тән екендігі байқалса, орыс тілді қазақ жас өспірімдерінде тікелей шешу тәсілі арқылы болатыны байқалады. Практикалық өмірде кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін қолдануда , әсіресе дәстүрлі мәдениеттіміздегі мақал – мәтелдерді пайдалану , оның қазіргі кезде астарлы ойлау үрдісінде көрінуі тілімізді дамытуға , қайта жаңғыртуға түрткі бола алады.
Болашақта әрімен қарай да осы бағытта жұмыстарға байланысты мәселелерді талдау керек. Осындай мәселені қарастырып талдау бұрын психология саласында қарастырылмаған.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі кезде халқымыздың тарихы ,мәдениеті жаңаша қаралып, өзіндік ақиқатымен таңылу қажеттігі туып от ыр. Ал дәстүрлі мәдениетте дала даналығының психологиялық келбеті әрекеттен гөрі сөз болған. «Қазақ ат сүрінгенше сөз тапқан, ұшқыр ойды қастерлнген,халық азыз мәдениетінде құңды асыл мұраларын қалдырған.Олардың бірі – шешендік сөздер, дала өмірінің қағидалары, дапуларды шешудің өзіндік ережелері кездеседі.Шешендік сөздер көбіне билер сөзі ретінде сақталған.
Белгілі билердің кесімді билік сөздерін психология ғылымында зерттеу бұрын қарастырылмаған.
Сонымен қатар бұл жұмыста адамның әлеуметтік өміріндегі өзекті мәселелердің бірі – кикілжің жағдайларды шешу мәселесіне бағытталған.Осы жұмыстың басты мәселелерінің бірі- қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі билердің дауларды , кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін көрсету және оны контент- анализ әдісі негізінде талдаумен ерекшеленеді.
Берілген әдебиеттерді талдау үрдісінде кикілжің жағдайларды түсіндірудің теориялық тұрғыда әр түрлі ерекшіліктерін қарастырып және билердін кикілжің жағдайларды шешудің әлеуметтік - психологиялық ерекшіліктеріне тоқталып, олардың шешу тәсілдерін көрсеттік.
Контент- анализ әдісі тұрғысында кикілжің жағдайларды астарлап шешу тәсілдерін анықтадық (ымдау, жұмбақтау,, мақал- мәтел, нақыл сөздер т.б.).
Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі кикілжіңдерді шешу тәсілдерін талдап, оның қазіргі кездегі өмір жағдайларында оның алатын орны қандай ?- деген сауалдарға ізденістер туындайды. Осыған орай, әрімен қарай зерттеку жұмыстарында орыс тілді қазақ және қазақ тілді қазақ жасөспірімдерінің кикілжің жағдайарды шешу тәсілдерін анықтау міндеттерін койдық. Кикілжің жағдайлардың шешілу тәсілін анықтау барысында үлкен топта бақылау әдісімен тренингтік ойындар арқылы жүргізіледі. 1-ші топтың жауаптары магнитофонда бекітілсе, 2-ші топтың жауаптары алдымен топта талқыланып, жауаптары жазбаша алынады. Алынған мәліметтерді эмперикалық -практикалық зерттеу барысында ұсынылған мақсаттары мен міндеттеріне орай, болжамды делелдеу үшін тандалған екі топтың кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін анықтау міндеттеріне қарай, контент – анализ әдсімен жасөспірімдердің шешу тәсілдерін көрсетіп, олардың кездесу жиіліктерін анықтадық. Сапалық мәліметтердің сандық бағалануы, олардың кездесу жиілігі болып табылады.
Зерттеу барысында екі топ арасындағы мәнді айырмашылықтары бар деген болжамды дәлелдеу үшін Розенбаумның Q критерий әдісі қолданылады.
Эмперикалық зерттеу нәтижесінде кикілжің жағдайларды астарлап шешу тәсілдері тандалған қазақ тілді жсаөспірімдерге тән екендігі анықталады. Ал орыс тілді қазақ жасөспірімдерінде тікелей шешу тәсілі тән екендігі анықталады.
Ф.С. Ташимова пікірінше, … «орыс тілінің логикалық құрылымы мәтіннің ашықтығымен, тікелей сөйлеуімен көрінеді, ал қазақ тілінде мәтіннің жабық түрінде болуы белгілермен сүйеніп, астарлы, жанама іс - әрекет қылуға бағытталған…» [43; 37].
Осы жұмыста дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді жағдайларды шешудің тәсілдерін талдау кезінде айқын көрінеді.
Қазіргі кездегі жағдайларды ескерсек, өз ұлтымыздың ішінде ұлттық құңдылықтарды игермеуі, дәстүрлі мәдениетке немқұрайлықпен қарайтын адамдардың болуы кең көлемде зерттеу жүргізетін психологиялық мәселеге айналып отыр.
Сонымен қатар, практикалық өмірде кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін қолдануда , әсіресе дәстүрлі мәдениеттіміздегі мақал – мәтелдерді пайдалану , оның қазіргі кезде астарлы ойлау үрдісінде көрінуі тілімізді дамытуға , қайта жаңғыртуға түрткі болады.
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жарыкбаев Қ., Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе. -А., 2000. 38-41 б.
Ташимова Ф.С. Детерминанты формирование субъективности в культуре Востока. Суверенный Казахстан: проблемы и поиски. Екатеринбург, 1995. -с 32-46.
Рахманғұл Бердібай. Билер сөзінің халықтық сипаты. Мұрагер. 1994. -№1. 13-14 б.
Гостев А.А. Эволюция сознание в разрешений глобальных конфликтов. -М.,1993. -с 28.
Гришина Н.В.Психология конфликта СПб., «Питер». 2001. с 7-23.
Громова О.Н. Конфликтология. -М.,1993. –с. 20-48.
Емельянов С.М. Практикум по конфликтологии. СПб. 2000. -284 с.
Фрейд З. «Я» и «Оно». Труды разных лет.- Тбилиси: «Мерани». 1991. кн.1.-с.352-390.
Психологические самообразования читая зарубежные учебники. Под. Ред. А.М.Матюшкина. -М., 1992г.-с 332-390.
Берн Э. Игры, в которые играют люди. СПБ., 1992. -с 255
Дорендорф Р. Элементы теории социального конфликта. Соц., исследования. - М., 1994г.-с 142-145.
Басов И.В. Конфликты и их профилактика. Педагогика и практическая психология. Ростов на Дону.,1999. -с 265
Выготский А.С. Собр.соч. 6 том. -М: «Педагогика». 1984. -с 94-253.
Веснин В.Д. Практический менеджемент персонала: пособие по кадровой работе. -М., 1991 .-с 395-396.
Васильюк Ф.Е. Психология переживание. -М., 1984. -с52.
Анцупова А.Я..,Шипилов А.И. Конфликтология. -М.,1999. -с 206.
Психологические тесты. Под.ред. Ахмеджатов Э.Р. –М.,1996. -174с.
Конфликтология. Под. ред. Кармина А.С. Спб., 1996. -с 282-284.
Шейнов В.П. Конфликты в нашей жизни и их разрешение. –М.: «Амалфея». 1997.- с 40-48.
Ташимова Ф.С. Понятие субъекта в этнопсихологии в культуре казахов. Материалы международной научно- теоретической конференции. Состояние и перспективы развитие этнопсихологии и этнопедагогики странах СНГ. А., 1998. -с 45-48
Муканов М.М. О казахском устном творчестве: пословицах в их отношении в трактовке интеллектуальной деятельности. В сб. Гнетические и социальные проблемы интеллектуальной деятельности. Под.ред. М.М.Мукановой. -Алма-ата: Психология. Выпуск 4.,1975. -с87-102
Негимов С. Шешендік өнер.-А., «Жалын». 1992. -292б.
Адамбаев Б. Шешендік өнер.А., 1996.-230 б.
Сабырбайұлы С. Фольклор және Жамбыл. -А., 1996. -171б.
Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. –А., 1996. -23 б.
Қуаналиева М.А. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістердің шешілу тәсілдерінің психологиялық сипаты. «Орта Азия республикаларындағы психологиялық- педагогикалық ойлардың дамуы» атты ІІ- халықаралық ғылыми теориялық конференция. -А., 2002. -132-134б.
Үш пайғамбар -А.,1992. -236б.
Дмитриев А.В. Конфликтология. -М., 2000. -354с.
Вешнякова В.Н. Конфликтология. -М., 2002. -с 342-348.
Уполномоченное образование. Пособие для тренеров. Авт.коллектив. Галина Дацюк, Олэна Суснова. –Киев. 1999. -90с.
Бабасов И.В. Конфликтология. -Минск. 2002.-405 с.
Бес ғасыр жырлайды. 1т., -А., 1989. 17-18 б.
Бес ғасыр жырлайды. 2т., -А., 1989. 42-43 б.
Билер сөзі Құраст. Т.Кәкішев. -Алматы. 1992. -23-26 б.
Бөлтірік Әлменұлы. Шешендік сөздер. -А.,1993. - 44-51 б.
Вебер М. Избранные проиведение. -М., 1990. -251 с.
Войтова Е.А. Конфликтология. -М., 2002. -306 с.
Джакупов С.М., Бердібаева С.Қ. Психологиялық зертеулерде қолданылатын негізгі ықтималды статистикалық әдістер. -А.,1999. -12-13 б.
Донченко Е.А.,Титаренко Т.А. Личность, гармония. -Киев.1989.-294с.
Дорендорф Р. Современный социальный конфликт. Иностранная литература.1993. -№ 4. -с 113-115
Дмитриев А.В., Кудрявцев В.Н. Введение в общую теорию конфликтов. -М., 1998. -с. 31-32.
Джини Г. Скотт. Конфликты пути их разрешения. -М.,1976. -с291
Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., «Питер», 2002г. -с 31-33
Здравомыслов А.Г. Потребности. Интересы. Ценности. М.,1986. -261 с.
Зернин Д.П. Основы конфликтологии: Курс лекций. Ростов–на-Дону.,1998.-126 с.
Зимняя И.А. Психология обучения народному языку. -М., 1998. -121с.
Иванов В.Н.,Смолянский В.К.Конфликтология.-М.,1995.-242с.
Козырев Г.Н. Введение в конфликтологию. М:2000г.-169с.
Ковачек П.,Машеева М. Предупреждение и разрешение конфликта. -М.,1994.-281с.
Конфликты в условиях системных трансформций в странах Восточной Европы.-М.,1998.-242с.
Корнелиус Х.,Фэйр Ш. Выиграть может каждый. -М.,1992.-191с.
Коул С.Культурно-историческая психология. -М.,1994- с231
Кэмбелл Д.Г. Реалистическая теория группового конфликта. Психологический механизм регуляции социального поведения. -М.,1979. –с.20-21.
Кадыржанов Р. Қазақ ұлтын қалыптастыру хақында. Ақиқат., 1996. -№9.-20-21 б.
Қазақтың би-шешендері. Құрастырған: Н.Төреқұлов, М.Қазыбеков. -А.,1993. -241б.
Психология конфликта. Сост. и общ. Ред. Н.В.Гришиной. СПб., 2001. Серия хрестоматия по псхологии. -с 241-246.
Рубенштейн С.Л. Проблемы общей психологии. -М., 1976.- 416 с.
Сидоренко Е.В.Методы математической обработки в психологии.С-Петербург.,1996. -с 331.
Скотт Дж. Способы по разрешения конфликтов. – СПб., 1994. –с.123-126
Сөз тапқанға қолқа жоқ. Құраст. Бисенгалиева А. -А., 1998. -77б.
Тернер Д.Ж. Структура социальной теории. -М., 1985.-с.19-21.
Ташимова Ф.С. Социализация и национальная культура. Спб., конференции КазГПУ им. Абая. -А., 1991.-с 108-110.
Авсентьев В.А. Этническая кофликтология. –В 2ч. Ставрополь, 1996. -252 с.
Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер. -А.,1999.-132б.
Хасан Б.И. Психотехника и конфликт компетентность. Красноярск. СПб.,1997. -292с.
Хорни К. Ваши внутренние конфликты. Конструктивная теория невроза. СПб.,1997. -с.42
Айталы Амангелді. Ұлттану. -А., 2000. -121 б.
Қуаналиева М.А. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің бітім - биліктерінің әлеуметтік психологиялық сипаты. Теоретические и прикладные проблемы социолизации личности: Межвуз., сб.научных трудов, часть V. Под.ред.С.М.Джакупова. -Алматы, 2002. –с.83 –92.
Достарыңызбен бөлісу: |
