Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

16
ғылымның даму модельдерін зерттеу жəне салыстыру аймағы деп түсіну.
Егер  ғылым  философиясы  мəселелерін  бөлшектеген  болсақ, оның  ХХ  ғ.
бірінші жартысында қамтылған мəселелері:
1) əлемнің тұтас ғылыми бейнесін құрау;
2) детерминизм мен себептердің зерттеулердің өзара əрекеті;
3) динамикалық жəне статистикалық заңдылықты зерттеу.
ХХ  ғ. екінші  жартысында  ғылымның  эмпирикалық  мəселесімен
зерделеген.
ХХ  ғ. аяғы, ғылыми  рационалдылық  түсінігі  кеңейеді. «Дəстүрлі  ғылым
философиясының өлімі» өмірдің өлшемдерінде көрінеді. Яғни, əрбір ғылымның
өлімі  бар. Ф. Бэконмен  тараған  эмпиризм, Р. Декартпен  тараған  рационализм
тұжырымдамалары  ХХ  жүзжылдықта  ғылым  философиясының «өліміне»
əкеліп  тіреді. Осында  сұрақ  туындайды: келешекте  əрі  кеткен  ғылым
философиясының орнына не келеді?
Жаңа  ғылым  философиясы  гуманитарлық  білім, өркениет, этикалық
қатынас, саясат  түрінде  сипатталады. Ғылымға  деген  қызығушылықтың  өзі,
ғылым мен білімнің өсуіне итермелейді.
Қорыта  келгенде, ғылым  тарихы  тек  философиялық  тұжырымдарға
эмприкалық  негіз  болып  қана  қоймайды  сонымен  қатар, өзінің  ары  қарай
дамуына  анағұрлым  тиімді  жолды  таңдап  алады. Ғылым  философиясы
эвристикалық  мүмкіншілігін  білім  дамуындағы  белгілі  бір  гипотезалар  мен
жобаларды  жасауға, бастауға, ғылым  дамуының  жаңа  бағыттарын  алдын  ала
айтуға, оның нəтижелерін интерпретациялауға тиіс.
Ал, ғылым тарихының рөлі мен маңызына келер болсақ, келесі мəселерді
бөліп  қарастыруға  болады. Біріншіден, əр  түрлі  табиғи  салалармен  əлеуметтік
əлемдегі  ізденулерді  ынталандырады; екіншіден, білім  дамуының  кең  көлемді
ауқымына  ие; үшіншіден, білімге  қол  жеткізу  жолдары, əр  түрлі  объектілерді
игеру  формалары  мен  тəсілдері  туралы  ақпаратты  шоғырландырады;
төртіншіден, зерттеушілердің  назарын  болашағы  жоқ, тығырыққа  тірелер
жағдайларға  аудара  отырып, ғылым  адасулар  мен  қателіктерге  алып  келетін
ойлар мен гипотезалардың пайда болу мүмкіндігінен сақтандырады.
Методология танымның ғылыми əдістері туралы ілімі
Қазіргі  ғылым  туралы  теорияның  маңызды  бөлігі - танымның
философиялық  методологиясының  мазмұны - яғни  осы  білім  сферасының
принциптерін, негіздерін, норма, ережелері  мен  əдістердің  жүйесін  шығару.
Методология  болашаққа  бағытталған. Ол  өзі  ғылым  тарихы, философия
тарихы, гносеология, аксиология, онтологиямен  де  тығыз  байланыста. Ол
теория  мен  əдістің  екі  тұтастығы  болады. Əр  түрлі  ғылымдарда, білім  аумағы
мен  тəжірибелік  объектілерде  теориялық  жəне  методологиялық  жағы  тығыз
қатыста. Гегель айтқандай: «Əдіс мазмұнның сыртқы түрі емес, ол оның жаны
мен анықтамасы».
Таным  əдісі  объектке  қайта  əкеліп, оны  терең  түсіндіріп, заттардың

17
идеалдық  конструкцияларын  құрастырып, сөйтіп, онтологиялық  түйіндер  мен
дүниеге көзқарастық ұстанымдарға тəуелді.
Адам білімі - объектке бет бұрған соң - ол теория, ал субъектке қатысты
болса - ол методология.
Методология  дегеніміз  білім  қалыптастыру  процесі - оны  адамның-
танушының  қызметінің  нəтижесі  деп  түсінеміз. Сөйтіп, олар  онтологиялық
тұрғыдан негізделеді.
Теория  мен  методологияның  қайшылығы  жоқ, бір-біріне  үстемді  емес,
теорияның негізінде əдіс жатыр.
Философия нақты ғылымдарға əдістер ұсынады:
1) универсум (əмбебаптық) туралы  жалпы  концепция, нақтылықтың
жалпы негіздерін жасау;
2) осы  нақтылықты  танитын  жалпы  методология - универсалды
(əмбебапты) əдістердің жиыны.
Методологияның тарихи жəне логикалық қалыптасуы келесі кезеңдерден
тұрады:
1) теорияның  онтологиялық  негіздерін  құру (материалдық, идеалдық,
əлеуметтік т.б.);
2) болмыс аумағының идеалдық моделін құрастыру, теорияны шығару;
3) сол объекті зерттеу үшін оның моделін оңтайлы əдіс пен методология
жүйесін  негіздеу  үшін  қолдану; философиялық  методологияның  мəні  болып
табылады;
4) теория мен методологияны нақты өмірді өзгерту үшін қолдану. 1 мен 2
- методологияның базисі; 4 - практикалық қызметі болып табылады.
Негізгі методологиялық қағидалар:
1. Даму қағидасы - бүкіл заттар мен құбылыстардың өзгеруі, дамуы, бір-
біріне көшуі туралы қағида. Осы қағидасы философиялық білімнің шеңберінде
- диалектика  ілімін  қалыптастырды; өзіндік  дамуы  өзара  жақтарының
қайшылығымен  негізделеді. Философия  тарихында  табиғи  жəне  əлеуметтік
болмыстың  универсалдау  қасиетін  Гераклит  байқаған. Келесі  жүйелі
философия осы принципті негізгі түріне айналдырған Г.В.Ф. Гегель.
Даму қағидасы зерттеушіден келесі талаптарды сұраныс етеді:
- процесуалдық немесе тарихи, диалектикалық əдісті қолдану;
- процесуалдық  талдау  келесі  категориялық  аппаратты  қолданады
(прогресс, функцияландыру, өзгеріс, даму, регресс, эволюция, революция т.б.);
- диалектиканың негізгі заңдылықтарының əсерін игеру;
- даму шеңберінде жалпы мен нақты, мəн мен құбылыс, түр мен мазмұн,
мүмкіндік пен нақтылық, арасындағы қайшылықты ескеру.
2. Детерминизм  қағидасы (анықтаймын) - бүкіл  əлемдегі  процестер,
табиғат  пен  қоғамның  жалпы  заңдылыққа, себептілікке  негізделетіндігін
анықтау. Теологиялық 
детерминизм (Құдай 
себеп), космологиялық
детерминизм (табиғи  процесстердің  нақтылығы), кездейсоқтықты  жоққа
шығару (индетерминизм).
Детерминистер - Спиноза, Гегель, Маркс; индетерминистер  немесе
волюнтаристер - Шопенгауэр, Ницше.

18
Детерминизм қағидасы зерттеушілерді заттардың терең себептеріне назар
аударуға, пайымдауға шақырады.
Қазіргі  кезеңде  детерминизм  принципін  қолдану  үшін  келесі
жағдайларды ескеру қажет:
Қазіргі  детерминизм  түсінігі  Пьер  Лапластың (классикалық) түсінігінен
ерекше; кездейсоқтықты ескереді.
Əр  аумақтың  өзгешелігін  ескеру  қажет, мысалы, табиғаттағы
детерминизм өзгеше болса, сонша қоғамда да өзгеше болуы мүмкін.
Жүйелі қағида - бүкіл əлем бір-бірімен байланыста тұратын тұтас дүние.
Материалды, əлеуметтік, абстракциялық жүйелер бар.
Осы принципті қолданудағы келесі ескертулер бар:
1) зерттеуге құрылыстық-қызметтік айла;
2) зерттеудің өзін жүйелі түрде ұйымдастыру;
3) типологизациялау, классификациялау деген таным тəсілдерді қолдану.
1. Объективтеу  қағидасы - таным  процесінде  субъект  пен  объект
арасындағы  қатынасты  дұрыс  түсінуге  бейімдейді. Білім  мен  танылатын
объекттің  арасында  тепе-тендік  бар  екендігін  ескеру  жəне  өзіндік
субъективистік пікірден алшақтауды талап етеді.
2. Жанжақты  қағида - таным  процесінде  бүкіл  байланыспен, қатынастар
мен заттардың қасиеттерін ескерту қажет.
3.  Тəжірибе  қағидасы - керек, қандай  болу  керек  деген  тұрғыдан  таным
процесін  өткізу, себебі, таным  адамның  өзгерту  қызметімен, дүниені
шығармашылық  себеппен  меңгеру  деп  түсіну. Практиканың  көп  түрі  бар
(ғылыми, музыкалық, медициналық, педагогикалық, рухани т.б.)
Эпистемология  эмпириялық  бақылау  білімінің  негізінде  құрылады.
Эпистемологияны тану проблемалары  қызықтырады, гносеологияға  қарағанда,
эпистемология  шындық  пен  шынайы  шарттарға  негізделген. Эпистемология
міндеті: логикалық анализдеу арқылы ғылыми танымды ашу болып  табылады.
Р. Рорти  эпистемологияны  танудың  келесі  жолдарын  көрсетіп, тану  теориясы
ақылды  тану  мүмкіндігіне  сенуге  итермелейді  деген. ХІХ  ғ. аяғында
эпистемология  онтология  үстінен  қарады. Эпистемология  ашық  түрде,
Г. Башляр айтқандай, теория мен практика, математика мен дəреже арасындағы
өріс  болып  табылады. Эпистемологияның  өрісі - оның  феномені  бір  уақытта
табиғи тану заңдылықтарын меңгеру. Эпистемология осы ғылыми зерттеудің -
шынайы осі. Ол проблемадан репрезентация арқылы  нақтылыққа  əкеледі, осы
эпистемологиялық  білім  жүйесіндегі  басты  міндет. Репрезентация  формалды
жəне  интуитивті  болады. Формалды  репрезентация  нақты  тура  зерттеулерге,
терминологиялық  мағыналарға  негізделеді. Осылайша, формалды  жəне
интуитивті 
репрезентациялар 
мынадай 
пəндер 
құрамына 
кіреді,
гносеологиялық
туыстас 
мəселелерден 
ерекшеленетін 
шеңбер.
Репрезентацияның  екі  түрі  универсалды  тарихи  контексті  ұсынады.
Эпистемология  сезімнің  рационалдыға  өтуіне  мүмкіндік  береді. Бұл  жерде
«аналитикалық», «синтетикалық» терминдер  көп  кездеседі. Р. Рорти  айтады,
И. Кант  эпистемологияны  пəннің  негізін  қалаушы  ретінде  қарастырады, оны
«формалды», «құрылымды», «грамматикалық», логикалық  сипаттамаларға