19
бөлген. Эпистемологиялық жаңа зерттеулердің проблемалық шеңбері аса кең
ерекшеленеді.
Ғылымдардың зерттеулеріне, эпистемологиялық мəселелердің мəні
мынада:
- «ойлау ұжымының» ішіндегі интеллектуалды коммуникациясы;
- ғылымдағы басқару мəселелері;
- ойлау ұжымындағы сыншылдықтың құлдырау факторлары.
Ғылыми мектептердің бəсекелестігі, эпистемология мəселесінің бірі.
Олар өзіне дəстүрлі эпистемологиялық қайшылықтарды да қосады: мысалы,
«объективизм» мен «релятивизм» арасындағы күрес. Жаңа эпистемология
тиімді анализді тиімсізден қалай ажыратуға болады деген сұраққа жауап
іздейді. Эпистемологияда концептуалды - эмпирикалық, аналитика -
синтетикалық зерттеулерді айыру процесі көп көрінеді. Осындай мəселелерге
бейімделу, бұрылыстарға əкеп тіреді. Бұл трансценталды бұрылыс «болуы
мүмкін бұл жерде субъект үстінде тұрған» механиканың сапасында, немесе
«лингвистикалық бұрылыс», философияның жəне
ғылымның демаркациясының
аяқталуын
қарастырған
эпистемология
негізі
жəне
негізгі
емес
тұжырымдамасының зерттеу əрекеттері эпистемологияның басты шарты
«эпистемологияның мəртебелік ерекшелігін» болжау. Біріншіден, ол
байланысқан, ғылыми білімнің басқа білімдерден ерекшеленуі, екіншіден,
ғылыми білім əлеуметін жəне нейтралды құндылықтарға не, тек осыларға ғана
объективті жəне шынайы білімді алуға мүмкіндік береді.
«Ерекше эпистемологиялық мəртебе» шарты эпистема білімді көпке
итермелейді. Бұл мəселені зерттеу амбиваленттік сипаттамада болады. Ол
Р. Мертонның, Т. Кунның, П. Фейербендтың еңбектерінде көрінеді. ХХ ғ.
эпистемология түрлері келесі модельдерді көрсетеді: эволюциялық,
генетикалық, натуралистік, дедуктивтік, кумулятивтік, антропологиялық
эволюциялық эпистемология аналогиямен тірі табиғаттың тану процесін
қарастырады. «Эволюциялық эпистемология» терминін Д. Сэмпбелл зерттеген.
Сонымен, бірге К. Поппер жəне Ст. Тулминде онымен активті зерттеу
жүргізген. Генетикалық эпистемологияның басқарушысы Ж. Пиаже, ол
адамның дамуының төрт кезеңін көрсетті:
1) сенсорлы (2 жасқа дейін);
2) интуитивті (7 жасқа дейін);
3) нақты-операциялық (12 жасқа дейін);
4) формалды-операциялық (15 жасқа дейін).
Натуралистік эпистемология Куайнмен қарастырылған. Ол шынайы
көріністерді зерттейді, адамдарды - физикалық объект ретінде қарастырады.
Бұл
объектілер
эксперименталды
бақылаудан
өтіп
зерттелінеді.
Эпистемологиялық проблеманың орталығы, Куайнның ойынша кедей кіріспен
жəне бай шығу арасындағы əрекеті. Эпистемология моделін бейнелеуді Т. Кун
тарихи эволюциялық, М. Полани - антропологиялық тұлға бейне, Дж. Холтон
тематикалық
түрде
қарастырған. Гносеология, эпистемология
жəне
методология қатынастары келесі түрлерге ие. Гносеология, эпистемологияға
қарағанда, таным теория ретінде талқыланады, бүкіл таным процесін
20
толығымен қамтып нəтиже шығарады. Гносеология субъект - объект əрекетінде
маңызы жоқ, бір полюсте ойлау мен танымның бейнелеу объектісі болса,
келесінде бейнелеу субъектісі тұрады. Тану субъектісінің астарында белсенді
қозғалатын индивид немесе топтардың санасымен еркін қамтиды. Объект
астарында шындық фрагменті, əлеуметтік тұрмыс жатады. Гносеология,
адамның таным процесінің əрекетке қатынасын қарастырады. Р. Декарт «таным
субъектің» тану анализі ретінде пайдаланған. И. Кант субъектінің ішкі
ұйымдасуының заңдарын ашуға тырысқан. Ол априорлы жəне апостериорлы
білімдерді тұжырымдаған. Субъект шектелген индивид түрінде болса, объект
тіршілік ететін объективті əлем болады.
Методологияның мақсаты ғылыми жəне əлеуметтік ережелер мен
нормалар, əрекет əдістерін тану болады. Бұл ойлайтын субъектке бағытталган.
Методология теориялық жəне практикалық əрекеттердің ұйымдастыру
тəсілдері мен принциптерінің жүйесі сияқты методологияның екі деңгейі бар:
Біріншісі - құрал. Мұнда ойлау жəне практикалық операциялардың
мазмұны, əрекеті қарастырылады.
Екіншісі - құраушы жаңа мазмұнға ие болған білім жүйесі. Қазіргі кезде,
əдістің объективті жағын, зерттеудің нақты тəсілдерімен салыстырады. Гегель
əдісті субьектінің əрекет ережесінің объективті танымы ретінде таныған.
Мұндай əдістерге Аристотельдің «Органоны», Бэкон мен Декарттың оқу
əдістері, Гегельдің диалектика əдісін жатқызуға болады. Олардың əдістері
көптеген сұрақтарға келіп тірелген «əдіс» термині қаншалықты нақты? «Əдіс»
неге мүмкіндік береді? т.б.
Ғылыми таным əдістерінің жіктелуі
Ғылыми танымның ерекшеліктері. Кейде ғылыми білім өзге білім
салаларымен салыстырғанда өзінің жоғарғы дəлдігімен ерекшеленеді. Бүгінгі
күні техникада ғана емес, қоғамдық басқару жүйесінде де математикалық
есептеулер, статистикалық мəліметтер, бүге-шүгесіне дейін дəл есептелген
жоспарлар мен бағдарламалар қолданылады. Ғылыми таным абстрактылы
ұғымдармен жұмыс жасаса, көркемдік таным нақты тірі адамды бейнелі,
көрнекілік тұрғыдан қарастырады. Бұл тұжырым белгілі мөлшерде əділ
болғанмен, ол да ғылыми танымның ерекшелігін көрсете алмайды. Бір
жағынан, күрделі ғылыми абстракциялар құрастыруымен айналысатын ғалымға
көрнекі бейнелерге, аналогия мен метафораларға жиі жүгінуге тура келсе,
екінші жағынан, суретшілер (мүсіншілер, жазушылар, сазгерлер жəне т.б) өз
шығармашылықтарында дəл логикалық, кіршіксіз ұғымдарға, пікірлер мен
əдістерге сүйеніп отырады. Бұл ұғымдық жəне бейнелік танымдардың
бірін-бірі
теріске шығармайтындығын көрсетеді. Олар əр түрлі «мөлшерлерде» ғылыми
шығармашылықта да, көркемдік шығармашылықта да кездеседі. Олар сонымен
қатар əдеттік, кəдімгі санаға да тəн. Бұл тұрғыдан философ -
неопозитивистердің ғылыми білімнің ерекшелігін оның эмпирикалылығымен,
яғни ғылымның бүкіл мазмұнын бақылаулар мен эксперименттерді сипаттау
