Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

14
«елесті  бақылауға  бағындыру» заңы. Бірақ, Конт  осы  формуланы  əлі  дұрыс
анықтай  алмаған  соң, неопозитивстер  келесі  пікірді  ұсынды, дүние  туралы
жағымды  білім - пікір  арқылы  жарияланған, мағынасы  хаттамалық  бақылауға
сай білім.
Неопозитивистердің  айтуынша, философия - ол: 1. нақты  теория; 2.
қызмет түрі. ХХ ғ. 40-шы ж. неопозитивизм талдау философиясы деп аталады.
Осы  философияның  пəні - мағыналарын  анықтауға  арналған  нақты
ғылымдардың  ережелерін  талдау  қызметі. Философтың  мақсаты - нақты
логикалық  техника  арқылы  нақты  ғылымдардың  ережелерінен  сезім
ұсыныстармен салыстырылатын сөйлемдерге көшу.
Позитивті  философиясының  əдісі - формалды  логика. Логикалық
позитивизімнің  пікірінше  білім  мен  таным  аспектілерін  біріктірудің  ғылыми
маңыздылығы жоқ жағдай. Таным процесті тек психологияда қарастыру қажет,
ал  позитивті  философия  нақты  ғылымдардың анықтамалары  мен  сөйлемдерін,
таным  нəтижелерін  талдайды. Бірақ, содан  кейін, неопозитивистер  ғылыми
білімнің  басқа  моделін  ұсынады: 1. ғылыми  тұжырымдар  түбінде  болжаулар
болған  соң, оларды  ұсыну - психологиялық  үрдіс; 2. теория  тандау, қабылдау
процесі тек фактілермен салыстыра жүргізілетін логикалық жол.
Редукционистік  модельдің  орынына  неопозитивистер  гипотетико-
дедуктивтік  модельді  ұсынған  болады. Ол  постпозитистермен  өздерінің
ғылыми  таным  тұжырымдамасында  қолданылған. 50-60-шы  жж. философ-
аналитиктің  мақсатын  ғылымға  логикалық  талдау  беру  емес, табиғи  нақты
сөйлеу  тілді  талдау  деп  түсінген. Басқаша  бұл  ағым  қарапайым  тіл
философиясы  деп  аталған, себебі, оның  талдау  пəні  қазіргі  күнделікті  тіл
болады.
Логикалық  позитивизм  ғылым  философиясы  деп  аталады, философияда
сциентизм жолын қалыптастырады.
Ал, лингвистикалық  позитивистер  ғылыми  білімнің үстемділігіне  қарсы,
дүниеге  қатысты «табиғи» қарым-қатынасты  ұстанады, ол  қарапайым  тілде
көрсетілген деп, философияда антисциентизм жолын ұстанады.
Неопозитивизм  өкілдері  қазіргі  формалды  логиканы, семиотиканы,
ғылым логикасын мен ғылым философиясын дамытуға үлес қосты.
Қорыта  айтқанда, ғылым  философиясының  бейнесін  құра  отырып, не
туралы  сөз  болып  жатқанын  анықтау  керек; оны  батыста  жеке  философия
бағытының  пəні  ретінде, логика  мен  методология, мəдениет  саласындагы
тұрмыстың ойлау əрекеті ретінде қалыптасқан ғылым деп санайды. Бұл жас пəн
ХХ ғ. екінші жартысында пайда болган. Оның пəні - ғылыми танымның ерекше
əрекетінің 
заңдылықтары. Ғалымдардың 
айтуынша: аналитикалық
эпистемология ғылым философиясы болып табылады.
Ричард  Рорти «Мен  ойлаймын, аналитикалық  философия  атымен
байланысты небір əлеуметтік жəне стилистік белгілер бар. Пəн ретінде, ғылым
философиясы көптеген философиялық дүниетанымға, тұжырымдамаларға жəне
теорияларға  ықпал  етті. Оның  негізгі  мақсаты - интегративті  талдау  мен
синтетикалық келістерде кең спектрлі жаңа философия ғылымына жақындату».
Мысалы  конвенциялар (ортақ  келісім) шектелмейтін  элемент  ретінде, Анри

15
Пуанкаренің қолжазбасында конвенциализмнің бастауы деп саналады.
Ғылым  философиясы  тарихи  əлеуметтік-мəдени  мəртебеге  ие  болып,
шындық  пен  əлеуметтік-гуманитарлық  ғылымдарды  зерттеуіне  бейімделген.
Ғылым  философиясы «алгоритм  ашылуын» іздестірген, ғылыми  білімнің
динамикасының  дамуын  қарастырады. Ғылым  философиясына  жақын
ғылымтану  жəне  ғылыми  өлшем  аумағымен  тығыз  байланысты, ғылыми
зерттеулерге ықпал етті.
Ғылым 
мен 
ақпараттың 
массивтерінің 
динамикалық 
зерттеу
статистикасының аймағы «ғылыми өлшем» деп аталады.
Карл Поппер бойынша, философиялық білімнің орталық мəселесі теория
мен  сенімдік  негіздерін  бағалау; ғылыми  білімнің  мəселерінің  көбеюі, өсуі
деген.
Ғылым философиясының барлық проблемасын үш түрге бөлуге болады:
1) философиядан ғылымға өтетін философиялық ғылымның өзгешелігі;
2) ғылымның ішкі орбитасында пайда болатын мəселелер;
3) философиялық  ғылымдардың  өзара  əрекетінің  нəтижесінде  пайда
болатын  мəселелер: ол  Галилей-Ньютонның  ХІХ-ХХ  ғғ. зерттеулері  бола
алады.
Ғылым философиясының табиғатының типология:
1) онтологиялық (А. Уайтхед) - талдау мен ғылыми білімдерді жалпылауы
дүниенің  жалпы  ғылыми  бейнесі  мен  универсумның  тұтас  бейнесін  шығару
үшін  ықпал  етеді; методологиялық (К. Поппер) - ғылыми  зерттеулердің  көп
түрлі  процедураларын  қарастыру: дəлел, идеалдандыру, фальсификация,
білімнің мазмұндық негіздерін талдау;
2) неокантшылдық ғылым философиясы (тарихи тұрғыда);
3) неореализмнің ғылым философиясы;
4) сциентистік  ғылым  философиясының  нұсқауы - ХХ  ғ. мəдениетінде
ғылымның  статусын  өзгеше  анықтайды; ғылым  мен  метафизиканың
демаркациясын  өткізу; сапалы  тұрғыдан  əр  түрлі  теориялық  құрылыстарды
ортақ эмпириялық негізге келтіру;
5) антисциентистік  бағыт, ғылымды  оған  сай  емес  ұстанымдар  мен
мəліметтерден тазарту (К. Хюбнер, Т. Роззак, П. Фейерабенд аттарымен тығыз
байланысты); олардың пікірінше ғылыми жəне ғылыми емес білімдер тең, басқа
қоғамдық сананы баспау керек, жаттық ойлау мен догматиканың мəліметі;
6) кейбір  зерттеушілер  ғылым  философиясын  ғылым  əдістері  мен  оның
нəтижелерімен  енгізіледі  деп (Р. Карнап, М. Бунге); оны  табиғаттану  мен
гуманитарлық  білімдер  аралығында  жатыр  дейді (Ф. Франк); ғылыми білімнің
методологиялық талдауын оның мақсаты деп санайды (И. Лакатос); философия
ғылыми 
идеологиялық 
спекуляцияға 
беріліп 
зиян 
əкеледі 
деген
(П. Фейерабенд);
7) Дж. Лоузи  ғылым  философиясының  типологиясын  былай  жеткізген:
ғылым  философиясы  ғылымға  сүйенетін, негізделетін  дүниетаным  болып
табылады; ол  ғылыми  ойлау  мен  əрекетпен  тығыз  байланысты, түсінік
экспликациясы  жəне  ғылым  теориясын  болжау; ғылым  философиясы -
əдіснамалық  ғылым. Осы  типология  қатысты, ғылым  философиясын  əр  түрлі