68
терең тарихын, тӛл мәдениетін және ұлттық салт-дәстүрлерді меңгеруін
түсінеміз.
«Мәңгілік Ел» құндылықтарына сәйкес тәрбие мазмұнын, әдіс-тәсілдерін
іріктеп, оқушылардың жас және дара ерекшеліктеріне байланысты оқыту
үдерісіне енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұралық рухани
байлығынан болашақта ел билейтін ұрпақтарды ұлтжандылылық пен
отаншылдыққа баулып, ӛз халқын, ӛз мемлекетін кӛздің қарашығындай
қорғайтын тұлғаларды тәрбиелеп шығару.
Әрбір халықтың ӛзінің тарихи, рухани және мәдени тӛлтума қасиеттеріне
бойлауы арта түсуде. Бірақ осындай ұмтылыстар басқа халықтардың
мүдделеріне нұқсан келтірмеуі тиіс. Сондықтан Қазақстанның ӛркениет ӛріне
бастар бағыты – адамгершілік-ізгілік қасиеттерге негізделген ұлттық тәрбиеге
табан тірейді [184].
Жоғарыдағы мазмұндаулар білім беру жүйесіндегі оқу-тәрбие мақсаты мен
бүгінгі күнгі міндеттерін анықтайды және жүзеге асырылуына бағдар береді.
Оқыту мазмҧны. Тарих пәнінің мазмұны және оны оқыту жӛнінде әртүрлі
пікірлер, кӛзқарастар бар. Оқушылардың білім, іскерлік (дағды) және жеке
тұлғалық сапасына қойылатын талаптар білім беру (оқыту) мазмұнында
анықталған. Олар негізінен: «білуі тиіс», «орындауы тиіс», «меңгеруі тиіс» деп
кӛрсетіледі. Сондай-ақ, олар теориялық мағлұматтарды меңгеруде сӛз-талаптар
кӛмегімен толықтырылады: «біледі», «ашып кӛрсетеді», «түсіндіреді»,
«сипаттайды», «баяндайды». Сол сияқты ҚР Үкіметінің №1080 қаулысында
мектеп оқушылары пәндік құзыреттерді меңгеру тиіс екендігі және білімді
меңгеруге қойылатын талаптар анықталған [185]. Сол талаптар біздің зерттеу
жұмысымызға бағдар болып табылады.
Мектеп тарих курсының мазмұнын анықтау және нақтылау бойынша да
зерттеу жұмыстары жүргізілген. Елімізде мектеп тарих пәнінің мазмұны
бойынша зерттеу жүргізген Б.К.Абдугулованың «Жалпы білім беретін мектепте
Қазақстан тарихын оқытудың дидактикалық негіздері» тақырыбындағы
ғылыми-зерттеу жұмысы [80]. Ізденуші зерттеу жұмысы бойынша «Қазақстан
тарихынан тарихи білім беру» тұжырымдамасын әзірлеген, жалпы білім
беретін
мектепте тарихи білім берудің мазмұндық үлгісін жасаған және пәнді оқытудың
дидактикалық жүйесін айқындаған.
А.Ш.Журасова ӛзінің «Тарихты оқыту әдістемесі» оқу құралында тарихи
білім берудің мазмұнын құрайтын негізгі оқу элементтерін, материалдарын
түсінікті баяндай білген [66]. Сонымен, тарихи білім берудің мазмұнының
басты элементі – білім. Себебі тарихи білім – дүниетанымды қалыптастырудың
басты құралы. Тарихты оқи отырып оқушы әртүрлі даму кезеңдеріндегі
адамдармен, заттармен, оқиғалармен танысады. Қоғамдық-тарихи үдеріс
кеңістік пен уақыт аралығында жүзеге асатын болғандықтан, уақыт бойынша
фактілерді анықтау – хронология білімін, ал кеңістік арқылы анықтау – тарихи
география білімін талап етеді.
А.Ш.Журасованың жазуы бойынша жалпы тарих білімінің бірнеше
компоненттері болады, олар [66, б. 38]:
69
1. Тарихи түсінік (нақты образдар арқылы оқиға, хронологияның
танылуы);
2. Тарихи ұғым. Тарихи фактілер туралы образдар қалыптасқаннан кейін
барып оқушы оның мәнін, олардың арасындағы байланысты анықтауға, тануға
кӛмектеседі;
3. Тарихи үдерістің заңдылық ұғымы тарихи фактілерді, тарихи үдерісті
ұғым, заңдылық жүйесі арқылы беру.
Тарих ғылымындағы фактілер мен ұғымдар, категориялар мен
заңдылықтар жүйесі мектептегі тарих курсында ғылымилық ұстанымы ретінде
мазмұндалады. Тарих бағдарламаларының негізгі компоненттері болып тарихи
білімнің тақырып, курс, бӛлім бойынша баяндалуы қарастырылады.
И.Я.Лернер «Развитие мышления учащихся в процессе обучения истории»
деген еңбегінде тарихи ұғымның тӛмендегідей жіктелуін және оқытуды
анықтаған:
- факті, есім, атау, даталарды (фактологиялық білім) білу;
- теория, идея және ұғымдарды (теориялық білімдерді) білу;
- әрекет
құралы мен біліктерді білу;
- бағалау ұстанымдарын білу (білімнің құндылығы) [186, с. 35-36].
Мектеп тарих пәні мазмұнын оқу материалдары және оларды тарихи
ұғымдар түзеді. Ұғым тарихи материал мазмұнына сәйкес оларды тӛмендегіше
топтастыруға болады (3 - кесте).
3 – кесте – Тарихи материалдарға байланысты ұғым түрлері
Ұғымдар
Сипаттамалары
Экономикалық
әртүрлі тарихи кезеңдегі еңбек құралы мен шаруашылық ӛмір туралы
түсініктер, экономикалық үдерістер мәнін қамтиды.
Әлеуметтік-саяси
мемлекеттің саяси құрылымы мен әлеуметтік қатынастар, мемлекет
формалары т.б. білдіреді.
Шартты-
жағдаяттық
әлеуметтік топ күресінің дамуы мен оның қалыптасу жағдайларын
ашатын ұғымдар болып табылады.
Тарихи-мәдени
ӛркендеу мәдениеті, материалдық және рухани мәдениет түрлерін
сипаттайды.
Идеологиялық
дін, утопия, фашизм т.б. мәнін ашады.
3-кестеге сәйкес ұғымдар тарихи кезеңдердегі болмысты сипаттауда негізгі
құраушы элементтер болып табылады.
Ұғымдарды қамту деңгейін үш топқа бӛлуге болады, олар: жеке тарихи,
жалпы тарихи және әлеуметттік ұғымдар. Сондай-ақ, қалыптасқан ұғымдар
терминдерде бейнеленеді. Ұғымды игеру үшін қарастырылған терминнің ұғым
белгісін ашып тұруын назарда ұстау керек. Сол себепті де тарих және басқа да
пәндердің мазмұнын түзуде және зерделеуде осындай ішкі бірліктерге баса
басымдық беріледі.
Егемендік алғаннан кейін елімізде 1992/1993 оқу жылынан бастап
Қазақстан тарихынан орта мектепке арналған тӛл оқулықтар жазылып, жарық
