Эпитет Қалам қас, мамық тамақ, уыз қойын, Мөлдір көзтілің бұл-бұл, алма мойын [150,191]. Теңеу

Қалам қас, мамық тамақ, уыз қойын,

Мөлдір көзтілің бұл-бұл, алма мойын [150,191].

Теңеу

Алтайдың кешкі самалы беттен суйеді. Ақбілек Алтайға шыққанда, баяғы апасын өлтіртетін, өзінің әбиірін алатын, өгей шешенің қорлығын шегетін, Көркембай көр үйшігіндегі жаны көзіне көрінетін алай-түлей қараңғы қара күндер, барса келмеске біржола кеткендей, анау алыста, етекте біржола қарасы өшкендей болып көрінеді. Ақбілек бейнеттен, қорлықтан, күнәдан құтылып, сонау жеті қат көктегі ғарашқа апарып, жүрегін алтын легенге салып жуғандай, анадан жаңа туғандай тазарды. Оның жүрегін жуып тазартқан алтын леген-аяулы жаны, қаралы таудай қайратты, ай мен күндей ғылым еді [124,23].

Осында Ж.Аймауытов теңеуді қолдану арқылы мәтіндегі модальді субьективті мағыны беруде және автордың оқырманға жеткізер сөзінде ары тапталған сорлы Ақбілекті адалдыққа, пәктікке, биік адамгершілікке бой алдырған тек қана білім, ғылым екенін оқырманына тереңінен ұғындырады. Мұны жоғарыда келтірілген мысалдардан айқын аңғарамыз. Шығармада автордың айтпақ ойы, субьективті көзқарасы оқырманына әсер етпей қоймаса хақ.

Осы мысалдағы автордың теңеуді қолдануы мәтінге эстетикалық талғам беріп, автордың Ақбілекке және оның туған жері Марқакөлге деген жағымды субьективті көзқарасын аңғартып тұр. Автор сөйлемді теңеумен бастап, градациямен аяқтап тұр. Сонымен автор екінші сөйлемнің мағынасын асырып, көркейтіп тұр.

Төмендегі мысылда зұлымдық пен мейірімсіздікті білдіру мағынасында теңеуді, жағымсыз мағынадағы эпитеттерді және метафораны қолданып тұр.

Оқырманның кейіпкерлерге деген қатынасы оның бірге ішкі көңіл-күйінің нәтижесі, тура немесе жанама түрде оған деген бағалауыш көзқарас пайда болады және көбінесе осы көзқарас автордың көзқарасына тікелей тәуелді болып келеді, яғни басқаша айтсақ, автордың субьективті бағалауыш көзқарасы және пікірі оқырманға әсер етеді. Әрине, оқырман өзінің қалыптасып қалған эстетикалық талғамымен, өмірге деген өзіндік көзқарасымен кейіпкерлерге деген қайта өз субьективті бағасын беруі әбден мүмкін, алайда бұл мәтін ішіндегі субьективті бағалауыш модальділігінің жоқ екендігіне дәлел емес.

Сайып келе, ағылшын және қазақ тілдерінде автордың субьективті модальді көзқарасын білдіруде стилистикалық тәсілдердің орны ерекше.

Шығарманың басты кейіпкері-Ақбілек аяулы әке мен қымбат ананың алдында ерке әрі сымбатты болып өсті.

Феодалдық патриорхалдық сана мықтап қалыптасқан кезде Ақбілек басынан өткерген ауыр хал, жан азаптары, тағдыр талқысы өмірлік таңба болып басылды. Жан сауғалап қашқан ақтардың артында «бұралқы күшіктей қаңғырып Ақбілек» жалғаз қалды. Ақбілек осылайша ақтардан тартқан азабы мен қорлығы көп. Ақбілектің жан дауысы, шерлі мұңды кеудесінде жаны, сезімі барға жеткендей-ақ. Оны ешкім түсінбегенмен ол ертеңгі күнге сенімін жоғалтпай жақсы жорамалмен ғұмыр кеше береді.

Жас өмірін өксікпен өткізген Ақбілек Балташ сияқты азаматпен көңіл қоып, Ескендірмен қайта табысуы жан жарасын жазып, нұрлы өмірге батып, өмірге деген құштарлығын оятады.

Келесідей мысалдардан мәтін модальділігінің түрлі стилистикалық тәсілдермен берілгенін байқауға болады.

In the world of the actual, Jennie was such a spirit. From her earliest youth goodness and mercy had molded her every impulse. Did Sebastian fall and injure himself, it was she who struggled with straining anxiety, carried him safely to his mother. Did he complain that he was hungry, she gave him all her bread. Since her earliest walking period she had been as the right hand of her mother. What scrubbing, backing, errand-running, and nursing there had been to do she did. No one had ever heard her complain, though she often thought of the hardness of her lot. [101,31].

Дәл осы берілген мәтін үзіндсінде мәтін модальділігіне сараптама жасасақ, автордың Дженнидің іс-әректтері, басқа адамдарға деген қатынасы арқылы оны жалпы жағымды кейіпкер ретінде сипаттап тұр. Автордың кейіпкерге беріп тұрған субьективті жағымды көзқарасын біз тек бір ғана сөйлемнен ғана емес, ал тұтас мәтін үзіндісінің аясында сипаттап және оқырманға аңғартып тұр.

Осындағы сенатор Брендонға берілген сипаттаманың арқасында, автордың қолданған эпитеттерінен жағымды көзқараста екендігін аңғаруға болады.

“He shouldn’t want you to go out after dark with him,” observed Gerhard, always mindful of the world outside. ‘What can he want with you? Why does he come here? He is too old, anyhow. I don’t think you ought to have anything to do with him-such a young girl as you are” [101,66].

“You lie!” he exclaimed in his excitement. “You were always shielding her. It is your fault that she is where she she is. If you had let me have my way there would have been no cause for our trouble tonight.

“He oughtn’t to do that,” put in the mother [101,89].

Тілек

If Bass would only do this. If he would go and get work, and come to her rescue, as a strong bright young son might, what a thing it would be! They wre in the rapids of a life which was moving toward a dreadful calamity. If only something would happen (Тілек) [101,93].

Қайталама сөз

This was her child! It was weak and feeble-a little girl, and it needed her care. She took it to her breast, when it had been bathed and swaddled, with a tremendous sense of satisfaction and joy. This was her child, her little girl. [101,97].

Болжалдылық

Some day, may be, before she died these things would be added to her, and she would be happy. Perhaps her chance was coming now. [101,104].

Қобалжу

You belong to me,” he said. “I’ve been looking for you. When can I see you?” “Oh, you mustn’t,” she said, her fingers going nervously to her lips. ‘I can’t see you-I-I-”

“Oh, I mustn’t, mustn’t I? Look here”-he took her arm and drew her slightly closer- “ you might as well understand each other right now. I like you. Do you like me?” [101,119].

Осы берілген үзіндіде Дженнидің қобалжып, қорқыныш сезімі оянып ол өзінің осылай істей алмайтындығын және істемеу керектігін модаль етістіктері арқылы бәлдіріді және оның одағай сөзі айтылған ойға күшті эмоционалды қобалжу реңкін беріп тұр. Сонымен бірге Дженни мен Лестер арысндағы диалогқа назар аударсақ, Дженнидің сөзі сенімсіз атылып, ол бірде модаль етістіктерін сұраулы сөйлемде, кейде хабарлы сөйлемде қолданып тұр және қобалжу сезімін және өзіне деген сенімсіздігін сөздерін қайталай бергеннен және сөздің бөлініп кетуімен байқалады.

She was horrified, stunned, like a bird in the grasp of a eat; but through it all something tremendously vital and insistent was speaking to her. Remember, you belong to me. Jennie, in sheer panic, ran to her mistress’s room and locked the doors behind her [101,119].

Ал осы мәтін үзіндісіндегі эпитеттерден және теңеулерден Дженнидің ішкі күйі, сезімі байқалады. Осындағы эпиттеттер қоқыныш сезімін баяндап, мәтін модальділігін күшейтіп тұр.

“I can’t go on this way”, she murmured nervously. “I can’t act this way. You don’t know how it all is. I shouldn’t have done what I did this morning. I mustn’t see you any more. Really, I mustn’t [101,126].

Осы сөйлемде қолданылған модаль етістіктердің сан түрлілігі Дженнидің ойының шашыраңқылығын дәлеледеп, сенімсіздігін аңғартады. Оның mustn’t, can’t, shouldn’t сияқты модаль етістіктерін қолдану арқылы, қайсысы сенімділікті анықрақ білдіретінін тексеріп тұрғандай болып көрінеді. Ол тыңдаушыны өз сөзіне сендіру мақсатында көбінесе mustn’t,модаль сөзін қолданып, сенімділікті анық көрсету үшін really модаль сөзін қосып тұр.

“Listen to me Jennie, he repeted, using his favourite expression. ‘I tell you, you belong to me. I like you better every moment. I haven’t had a chance to know you. I’m not going to give you up. You have got to come to me eventually. And I’m not going to have you working as a lady’s maid. You can’t stay in that place except for a little while. I’m going to take you somewhere else. And I’m going to leave you some money, do you hear? You have to take it.” [101,126].

Осы мәтін үзіндісінде автор кейіпкердің сенімділігін және табандылығын білдіру мақсатында қайталама сөздерді қолданып тұрғанын аңғарамыз. Ол I’m not going to конструкциясын қолдануда Дженниге болашақтағы жоспарларын айтады. Сонымен қатар түгел мәтін бойы you belong to me фразасы қайталана береді. Бұл кейіпкердің өзінің сөйлеушіні сендірудегі ерекше бір психологиялық тәсілі ретінде көрініп, мәтін модальділігіне айқын модальді реңк беріп тұр.

“Oh! No! no!” There was some one that appealed to him. That was a type of womanhoоd worth while. Not sophisticated, not self-seeking, not wathched over and set like a man-trap in the path of men, but a sweet as a flower, who was without anybody, apparently, to watch over her. That night in his room he composed a letter, which he dated a week later, because he did not want to appear too urgent and because he could not again leave Cincinnatti for at least two weeks [101,135].

Осы мәтін үзіндісінде Дженниге қатысты эпиттер мен теңеулер айтылады. Осында одағай сөз арқылы және сөзін no үш рет қайталау арқылы автор сенмсізділігіннен құтылғысы келетіндей аңғарылады. Not Қайталама сөзінің бірінен бірі асып түскен жағымды мағынадығы эпитеттердің жұбында айтылғанда Дженнидің жақсы жақтарын көрсетіп, мәтін модальділігін мтін соңындағы градация көрсетіп тұр. Автор теңеуді қолданып, оның жанын гүлге теңейді.

Мәтін үзіндісінде күмәндану модальділігі айқын көрінеді. Автор кейіпкердің көзқарасы арқылы әр түрлі жағдайларды қарастырып, сараптап, мүмкінділігн анықтағысы келгендей болып тұр. Автор сұраулы сөйлемде сan модаль етістігін қолдану арқылы, мәтінге мүмкінділік және күмәнділік мағынасын арттырып тұр. Cұраулы сөйлемдердің сан алуандығы және соңында модаль сөзбен тиянақталып тұрғандығы мәтінге орныққан сенімсіздік және болжалдылық мағынасын орнатып тұр.

“If I can only get there she kept saying to herself; and then with that frantic unreason which is the chief chatracteristic of the instinct driven mother: “ I might have known that God would punish me for my unnatural conduct. I might have known-I might have known.” [101,178].

“If you have loved her, you’d have married her in the first place. Surely you wouldn’t take a woman and live with her as you have with this woman for years, disgracing her yerself, and still claim that you love her. You may have a passion for her, but it isn’t love.” [101,229].

“Of course I’m not like him. I know that perfectly well. Indeed, I should be sorry to look like him [100,6].

“An artist should create beautiful things, but should put nothing of his own life into them. “I know he likes me. Of course flatter him dreadfully. I find a strange pleasure in saying things to him that I know I shall be sorry for having said.” [100,12].

“I don’t know what Harry has been saying to you, but he has certainly made you have the most wonderful expression. I suppose he has been paying you compliments. You mustn’t believe a word that he says.”

I felt that this grey monstrous London of ours, with its myriads of people, its sordid sinners, and its splendid sins, as you once phased it, must have something in store for me. I fancied a thousand things. The mere danger gave me a sense of delight. I remembered what you have said to me on that wonderful evening when he first dined together, about the search for beauty being the real secret of life [100,42].

Төмендегі мысалда автор Дориан Грейдің Сивил Вейннің сұлулығына тамсануын, сүйсінуін және таңғалуын көрсетіп тұр. Оқырман оны Сивил Вейннің сұлулығын сипаттаудағы жағымды мағыналы эпиттеттерден және теңеулерден аңғартады. Соенымен қатар сөйлеуші тыңдаушыны сендіру үшін оның назарын аудартып I tell you сөзін қолданады және баяндауда сөйлеуші өмір тәжірибесіне сүйеніп айтылымның әсерін күшейту үшін ever, never сөздерін қолданады.

“Sibyl is the only thing I care about. What is it to me where she came from? From her little head to her little feet, she is absolutely and entirely divine. Every night of my life I go to see her act, and every night she is more marvelous.” [100,47].

Мәтінің экспрессивтілігін күшйтуде немесе модальді мағынаның реңкін асыруда әсіресе автордың кейіпкерлерді сипаттаудағы сөз таңдауы да маңызды рөл атқарады. Автор өзінің субьективті бағалағыш көзқарасын білдіруде портреттердегі сипаттауларды асырып, мінсіз етіп көрсетуде гиперболаны қолдануы мүмкін немесе қарсы мағынада кейіпкерлердің қассиеттерін бағаламағанда төмен түсіруі мүмкін. Осындағы Сивилға деген сүйіспеншілік

Сезімін және одан басқа ешкімді мойындамайтынын only thingдеген сөз арқылы білдіріп тұр.

“Even if it is only for a single act. I get hungry for her presence: when I think of the wonderful soul that is hidden away in that little ivory body, I am filled with awe.” [100,47].

Сөйлемдегі even тіпті деген сөз арқылы автор модальділікті күшейту мақсатында шартты райдағы сөйлемдегі қайшылыққа қарамастан ол оны сүйетіндігін аңғартып тұр.

“How horrid you are! She is all the great heroines of the world in one. She is more than an individual. You laugh, but I tell you she has genious. I love her, and I must make her love me. You, who know all the secrets of life, tell me how to charm Sibyl Vane to love me! I want to make Romeo jelous. I want the dead lovers of the world to hear our laughter and grow sad. I want a breath of our passion to stir their dust into consciousness, to wake their ashes into pain. My God, Harry, how I worship her!” [100,47].

Осы мәтіндегі модальділіктің негізгі мағынасы ол қобалжу және тамсану мен шексіз арманның орындалына деген қатты талпынысты білдіреді. Осында Дориан Грейдің Сивил Вейнге деген субьективті көзқарасының басым екендігін көруге болады. Әсіресе кейіпкер осыны соңындағы My God, Harry, how I worship her! Дегеннен байқаймыз, бұл автордың сезімінің шыңына жетуі және сыртқа шығуының белгісі және кейіпкер оны сүйдіру мақсатында бәріне дайын екендігін аңғартады, ол оны My God! одағай сөзі арқылы және how сөзі арқылы білдіреді. Кейіпкер тіпті Құдай атын атап, арманының орындалғанан қалайды.

Yes, the lad was premature. He was gathering his harvest while it was yet spring. The pulse and passion of youth were in him, but he was becoming self-conscious. It was delightful to watch him. With his beautiful face, and his beautiful soul, he was a thing to wonder at it. It was no matter how it all ended, or was destined to end. He was like one of those gracious figures in a pageant or a play, whose joys seem to be remote from one, but whose sorrows stir one’s sense of beauty, and whose wounds are like red roses.

Soul and body, body and soul-how mysterious they were! There was animalism in the soul, and the body had its moments of spirituality. The senses could refine, and the intellect could degrade. Who could say where the fleshly impulse ceased, or the psychical impulse began? How shallow were the arbitrary definitions of ordinary psychologists! And yet how difficult to decide between the claims of the various schools! Was the soul the shadow seated in the house of sin? Or was the body really in the soul, as Geordano Bruno thought? The separation of spirit from matter was a mystery, and the union of spirit with matter was a mystery also [100,50].

Осы мәтіннен алынған үзіндіден анық автордың кейіпкерлерге деген субьективті модальділігін аңғарамыз. Бұл сипаттама немесе монолог түрінде жазылған үзіндіде автордың Дориан Грейға деген көзқарасы мен оның өзгеруі жайлы субьективті пайымдаулары көрінеді. Автор лепті және сұраулы сөйлемдерде Дориян Грейдің жан дүниесі мен сұлулығы мардымсыз мүлдем қайшы нәрселер екендігін көрсеткісі келеді. Осында автордың моральді құндылықтарды жоғары сатыға қойып, адамның жан-дүниесінің таза болатындығының маңызын насихаттайды. Адамның күнәлары тек сұлулық арқылы ғана өтей ала ма деген сұраққа жауабын тапқысы келгендей оқырманды болжалдылық немесе анықсыздық, мүмкінділік сезімін ендіргісі келетіндей байқалады. Осылайша мәтін модальділігі білгісіздікке және болжалдылық мағынасына оранып тұр.

“Mother, Mother, I’m so happy!” “I’m so happy!” “And you must be happy too!” [100,52].

She was free in her prison of passion. I am so as happy to-day as you were twenty years ago. Ah! Let me be happy for ever!” “Ah! Mother, Mother, let me be happy!” [100,53].

Кейіпкердің бұл сөздерінде шаттық пен бақыттылық лебі сезіліп тұр. Сөйлеуші Ah! одағай сөзі және “I’m so happy!” сөзінің қайталануы арқылы шаттық сезімін, сөзбен жеткізілмес бақыттың мағынасын меңзейді. Яғни мәтін модальділігі қайталама сөздері мен қуанышты білдіретін одағай сөзі арқылы қуаныш модальді мағынасын білдіреді.

Осы мәтін модальділгіндегі автордың сенімділігі мағынасы оf course және yes сөздері арқылы беріліп, оқырманды көндіруге әрекет жасайды.

Осындағы тамсану сезімді If you only шартты райдың конструкциясы арқылы білдіреді және одан әрі қарай сөйлеу барысында сезімін сипаттап бере алмастай тамсану сезіміне шомылып, кідіріс жасап көп нүктелердің қызметі де мәтіндегі тамсану мағынасын білдіруінде маңызды рөл атқарып тұр.

“You are foolish, Jim, utterly foolish: a bad-tempered boy that is all. How can you say such horrible things? You are simply jealous and unkind. Ah! I wish you would fall in love. Love makes people good, and what you said was wicked.”

I must go now. Good-bye. Don’t forget that you will have only one child now to look after, and believe me that if this man wrongs my sister, I will find out who he is, track him down and kill him like a dog. I swear it.” [100,61].

Осында Сивил Вейннің ағысына қатысты жағымсыз эпитеттердің қолдануы оны кемсіту мағынасымен байланысты, ал сұрайлы сөйлемдерде How can you модальді етістігін қолдануы және өкінішті білдіретін одағай сөзбен бірге I wish you would шартты райдың конструкциясын қолдануы арқылы кінәлау және өкініш модальді мағыналарын білдіріп тұр