Квкке ушып кетсем бе екен,Устап алып
цыранпыц цанатынан...»
ушырасады. Бижтен бижке ерлеу, киялдыц канат
кагып, ерге самгауы осы шумактарда еркщ танылады. Олецнщ ассоциативть
магыналык фоны «Тау деген Ана туган, дара тулгам» тармагында бейне-
ленген. Ана —> Тау
—*
дара —» тулга немесе
тау - дара, тау - алып журек,
тау- тулга, тау дэу бесж. Сонымен катар табигат - Ана - тау-перзент угым-
дары ершедь
Автордыц ассоциативтьпсихологияльж куш елец мэтшшде еркш
танылады. Мэселен, акын таулык, тау мен ол б 1р-01рш щ и е л т н д е . Акын мен
тау еп з угым ретшде усынылады, ягни тау - мекен, тау - жаратылыс непз!.
Ой кайтала на отырып ербидг
Адам жаратылысында табигатка тауелдк Барлык куш-куатын, неабесш
коршаган ортадан алады. Адамныц рухани куипнщ кайнар коз! де табигатта.
Табигат тылсымын журекпен болжап, багамдайтын акынныц кай-кайсы да
муны жырмен орнектсйд].
Мукагали шыгармаларында символдык колданыстар кептеп кездеседь
Мэселен, тау, тау езеш , тун, кыран, дала, жел сиякты угымдардыц адам
жаратылысына эсер-ьжпалы, одан туындайтын шабыт-куй акын шыгар
маларында езгеше ернек курайды. Адам да табигат перзенп ретшде рухани
куат пен шабытты туган жер, ескен орта, коршаган табиги дуниелерден
алатынын ацгартады. Акын шыгармашылыгында ескен елкеге деген шекс!з
суш спенш ш пн, ынтыктыгын сезд1рш отырады. Аспан таулар
аясында
дуниеге келген Мукагали б!р шогыр елецшде тауды жырлайды: «Х антэцфЬ,
«Жлпттер, демалайык тауга барып», «Б1здщ таулар кемедей шубатылган»,
«Таудай болгым келедЬ, «Тауда ест1м», «1л ш п тун тур тауларга», «Тау 61'р
ацыз», «Тус1ме тау к1редо>, «Ыгысындар, ей таулар, ыгысындар», «Мен
таульжпын» т.б. Осындай керкем суретп, сыршыл елец1 «Мен таулыкпында»
акын табигаттыц эсемд1п н жырлай отырып, сол табигатка деген езшщ
ынтызар к е ц ш мен ой-толгамын бшд1ред!. Олецнщ басты такырыбы - ерлж,
бижтж, аскактык- Акын табигат перзент! - таудыц касиетш айта отырып,
адам баласыныц жан дуниесше бойлайды. Адам табигатындагы, ю-эреке-
Т1НДС11 ерлж . 6И1КТ1К, аСКаКТЬЩ, 1р1Л1Кх1 ДЭр1ПТеЙД1.
Олецнщ тш дж формасын (поэтикалык мэтш деп тш б1рл1ктер1 ернепнщ
жиынтык жоспарын) зерделеу жекелеген тш б^рлжтершщ жуйесш, елецнщ
композицияльж курылымын тануга жол ашады.
162
©лендеп тш б^рлктерщщ семантикалык мэшн айкындаганнан кейш
олардьщ елендеп курылымы мен жуйесш ацгаруга болады. влекш и
композициялык курылымы кайталаулар аркылы шецбер тузед!. Курсивпен
бершген сездер эр шумактагы магыналык фонды, экспресивтьэмоциялык
куйд1 танытады.
Эрине,
5-сыныптьщ окушысына елен мэтшш дэл осы теориялык
угымдар аркылы тусшд!ру немесе сипаттату орынсыз. Тш мд1 эдю-тэсшдердй
багыттаушы сурак-тапсырмаларды пайдатана отырып сездщ мэшн ашу, кей
еездердщ символдык белп екещцпн таныту' кажет.
Олен магынасыныц
таянышы болып турган евздердг белгшеу, олардьщ мэнгн эркш т ц вз у&ым-
тусгшгг бойынша пайымдату, влендег'г ерекше мэндг танытатын евздердг
саралау, жуйелеу, кластер туздгру, елец цурыпымын таныту оцушылардыц
ой белсендш гш арттыратын тапсырмалар болып есептеледй
Бундай
тапсырмалар окушылардьщ танымдык б елсендш пм ен катар, шыгармашы-
пнк м ум ю щ цгт дямыта туседГ Сонда гана
окуш ы
бЬпмд! туеш у аркылы
талдау, корыту, ез б ш м ш багалау кезендерше ете алады.
Лирикалык шыгармалардын эркайсысы жеке курылымдык жуйе
екещцпн белгш . Оларды окытуда колданатын эдютерд1 жинактап айту
курделт Солай бола тура 613ДЩ тарапымыздан, лирикалык шыгармаларды
талдауда, окытуда жуйеленген жумыс турш усынамыз:
1. Шыгарманьщ басты жэне косалкы такырыптарын табу;
2. Шыгармадагы курдел! сездер мен курдел! угымдарды аньщтау,
с е з д к жумысын журпзу;
3. Олеинщ курылысын татдау;
4. ©лендеп керкем сез айшыктарын (троп, фигураньщ турлер1) табу,
мэтщ деп кызметш айкындау;
5. Шыгарманьщ композициялык курылымын аныктау, жоспар куру;
6 . Шыгарманыц синтаксистк курылым жуйесш деп ой агынын, 'прек
угымдар аркылы айкындау;
7. Шыгарма идеясын тану;
8. Авторлык устанымды ацгарту.
Я.А.Коменский оку удерюшдеп окушыга б ш м мен тэрбие беру жумы
сын мынадай терт кезецге беледк
1. Сырткы сез!мд1 тэрбиелейтш жаттыгулар. Бул максаттагы жаттыгулар
аркылы бала езш коршаган ортаны, а\п р д 1 танып, олармен дурыс карым-
катынас жасауга уйренедг
2. 1шк! сез1мд1 ой-киял аркылы елестету мен есту, кол мен тшд!
тэрбиелейтш жаттыгулар.
3. Накты зат пен нэрселердщ келем1 мен барлык заттык нэрселерд!,
кубылыстарды сезщу, осы сезшу аркылы жиналган материалдар непзш де ой-
п ш р мен туйскт! дамыту.
4. Ер1кке катысты; устамдылык, ецбек кумарлык, кабш етп дамытуга
багытталган жумыстар. Осы багыттагы жаттыгулардыц барлыгын да лири
калык шыгармаларды окытканда колану мацызды.
163
«Мен таулыкпын» елец мэтш ш деп ойды айкындау, жинактау, жуйелеу,
к,опыту х/ш1н темендепдей тапсырмзлар ^сындык^
1.0лендеп тауды сипаттайтын сездерд! белгше, сол сездерд1 т е р т
жазып жуйеле.
2.«Аскар шындар желпщц беа'пм дт
Б1р орамын агытып сэлдесшщ» деген тармак,тарды кайталап окы, кез
алдарыца кандай бейне елестейд!? «Сэлде» сез1 кай заттык угымныд орнына
жумсалып тур? Аскар шьщньщ ту а кандай? Сез образын, кершютй бейнеш
сипаттап айтып кер.
3.«Кун алгашкы
Достарыңызбен бөлісу: |
