Б. Д. Жумакаева к азак эдебиетш окыту эдктемеа Окулыц «Кыздар универси тет!»

«Ыреуден, б1реу артылса», «Бш мдщ ен шьщкан сез», «вл ен - сездщ патша- 
сы», «Б^реудщ ЮС1С1 елее, карал ы - ол», «Мен жазбаймын елещц ермек 
ушш». «взгеге к ец ш м тоярсыц», «Кещл кусы куйкылжыр шартарапка», 
«Кур айкай бакырган», «Ь^улактан к1рт, бойды алар» сиякты олецдершде 
оку-бш м, енер такырыбын тереннен козгады.
Абай квптеген шыгармаларында гылымныц мэнш ашып керсетед!, ягни 
«Гылымсыз дуние жоктыгын», гылымньщ «дуние де озк мал да езЬ> екендн ш 
баса айта отырып, оган жетудщ жолдарын да усынады. Гылымга жетудщ б1р 
жолы — талап, ецбек екещцпн
«ЕждиЬатсыз, михнатсыз,
Табылмас гылым сарасы» немесе:
«Пайда ойлама, ар ойла,
Талап кыл артык бшуге» — деп баса айта отырып, максатка багыт­
талган ецбектщ гана жемю беретшш айкындай туседь Гылымга жетудеп 
максат — алган б ш м д 1 езщ е гана жарату емес, сол уйренгешнд! баскага да 
уйрету, ягни Абай сез1мен айтканда: «Б1реу бшмей, сен бшеец, Бшгенщнщ 
бэр! — тул» — немесе — « 0 зщ ушш ецбек кылсац, вз1 ушш оттаган хайуан- 
ныц бхр! боласыц...», «Экесшщ баласы — адамныц душпаны, адамныц 
баласы — бауырыц» деп енер, бш мд! уйренудщ когамдык мэнш ашып, оны 
келешек урпак муддес! тургысынан туешдгредт «Гылымды акикат максатпен 
бйш ек ушш уренбек керектшн» 
баса айтады. Абай «Гылым таппай 
мактанба» елещнде адамгерш ш к касиеттерд!:
«веек, от'!р[к. мактаншак,
Ершшек, бекер мал шашпак —
Бес душпаныц, бшеешз.
Талап, ецбек, терец ой,
Кднагат, ракым ойлап кой —
Бес асыл ю, кенсещз» — деп ею Ж!кке беле отырып, саралап 
керсетед\. Бул ар адамшылыктыц ею жагы, адам касиеттершщ ею кыры 
юпетп. «Адамшылыктыц алды — махаббат, гад 1 лет, сез!м. Бул гадшет, 
махаббат, сез1М 
К1мде 
коб1рек болса, ол к1е1 — галым»— деп, акын гылым 
жолында да адамшылыктыц жетекии екещ цпн ацгартады.
Адам жаратылысында жаксылыктыц да жамандыктын, да д э т бар. 
Адамныц езш сынга алуы, бойын билеу1 — жаксылыкка жетудщ де кеп ш . 
Сондыктан да Абай:
«Акыл, кайрат, ж урекп б1рдей уста,
Сонда тольщ боласыц елден белек» - дейдт Акын ушш ар, иман, эдшет 
мацызды. Абай оку-бш м. енер уйрену ем 1р атты курылыста « к ел п и тауып 
каланудыц» б 1рден-01р жолы деп бшедт 
Тубшде баянды ецбек епн салган,
Жасынан оку окып, б ш м алган.
Би болган, болыс болган енер емес,
Ецбектщ будан езге бэр! жалган, - деп, жастарга енегел! жол ситтейдг 
Абай енер турлершщ ш ш д е сез онерш ерекше кастерлейдт

©лецге койылатын б и к талап пен талгамды « 0л ен - сездщ патшасы, 
сез сарасы» дей отырып. алгаш елецнщ «киыннан киыскан» у з д к енер 
екенш саралап керсетед!. «Казакка елен деген б1р кад1рс1з» деп, сол заман- 
дагы енерд1 мал табудьщ амалына айналдырган топты сынайды.
«Туганда дуние е а п н ашады елен,
блецмен жер койнына мрер денец.
0 м1рдег1 кызыгын бэр! елецмен,
Ойлансаншы, бос какпай елец-селец», - деп эн куцнретщ аскактатады. 
«Максатым - 'пл у старты п. енер шашпак, Наданнын кезш койып, кещлш 
ашпак» деген акын, енер-бш м туралы терен таным мен тьщ ой-тусш к 
калыптастырды, улгйп ернек калдырды.
Абай Кунанбайулыныц «Гылым таппай макганба» елещнде оку-бш м
такырыбын кещте туседь Абай гылым, бш!МД1 адамшылыктьщ н еп з1 ретшде 
таныта отырып, кемел адам болу (толык адам) идеясын усынады. Абай езше 
д е т н п шыгыс гылымында б ел гш болган адам болудьщ философиялык 
непздерш тусш/цред!. «М:уны жазган бшген кул - ГуламаНи Дауани» деп 
шыгыс гуламасына сштеме жасайды.
«Гылым таппай макганба» елещнде гылымнын когам мен адам 
ем 1рш деп мэшн «дуние де ез1, мал да езЬ> дей отырып, 
оган жетудщ 
жолдарын усынады. Гылым жолында максатка багы пы лган енбектщ гана 
жемгс беретшш айкындай туседт Гылымга ж етудеп максат — алган бЬпмд1 
езще гана свдру емес, сол уйренгешщц баскага да уйрету, ягни Абай сез1мен 
айтканда: «Б1реу бшмей, сен бшсец, Бшгенщнщ бэр1 — тул» - деп енер, 
бш мд! уйренудщ когамдык мэшн ашып, оны келешек урпак м уддеа 
тургысынан тус1нд1ред1.
Абай К^нанбайулыньщ «Адамнын кейб!р кездерЬ) елещ - енердщ 
сикырлы жаратылысы жайлы толгам. Абай - сез енерш терец зерттей айткан 
акын. 0 л е ц - сездщ патшасы, сез сарасы..,», «Мен жазбаймын елещц ермек 
ушш», «Б^реудщ К1С1С1 елее, каралы - ол» сиякты б!р катар елецдершде акын 
енер куД1рет1н зерделейдь 0 л е ц жылтыр сезбен гана шырайлы болмайтынын, 
эдшет пен шынайылыкты жерше жетюзе айтканда, кунарлы ой «сырты 
алтын, 1Ш) кумю сез жаксысына» айналганда гана ел кокеЙ1 не конатынын 
тусщщредь Абай «Адамныц кейб(р кездерГ,.» елещн шабытыньщ шыркау 
кез! 1886 жылдары жазган. Керкем сез табигатын туйсшген акын шыгарма­
шылык тулганыц б1рнеше касиетш багалайдьк Акынньщ ар таразысы - элшет 
пен акылы. Акын когам юше кеюрек кез1мен карап, халыктыц арман-тшепн, 
муц-зарын жетк1зе алуы керек. 
Акын заман абызы сиякты. Аргы-бсрлш 
болжау, деп туеш айту - тек акындык шабыт кана емес, эдшет пен акыл 
же м 1 с 1. Акынга журектщ кэусар тазалыгы да кажет, рухтыц алмас кылыштай 
етюрлхп де кажет деген ой туйедь Акын елецнщ гуу сэтш бойдан етюзш, 
туйсгщцре сипаттай отырып, акындыкты «тэщршщ берген» кемел енер1 деп 
таниды.
Мектеп багдарламасында Абай шыгармашылыгынан камтылган елец- 
дердщ б1разы адамдык мурат, «толык адам» такырыптарын терендете тусе- 
тш с у й к п улы Эбд1рахманга арналган жоктау елендер!. Абай суйкт) улы
172

Эбд1рахманга бгрнеше елен арнаган. «Я. кудай, бере кер...», «Алланыц 
рахматын...», « Т ш м саган айтайын...» елендер! айыкпас дертке шалдыккан 
улына гагат таппай ки нал ганда хат туршде жазылган. ©лен езепнде эке/пн 
ум гг, кайгы. зар уш катар ершедь Ал, «Кеш еп еткен ер Э б1ш...», «Тула 
бойыц уят-ар едщ...», «Талаптыц мшш тулпарын...», 
«Аргы атасы кажы 
ед1...», «Жиырма жет1 жасында...», «Орынсызды айтпаган...», «Бермеген 
кулга, кайтесщ...» сиякты елендер! ем1рден ерте узшген суМ кп улынын каза- 
сына айтылган эке азасы, жоктау елендер! деуге болады. Эбд1рахманга ар­
налган бул елендердщ магыналык аукымы жоктау елендершен элдекайда 
кец.
Автор еленде ез баласы дуниеден еткен соттеп ауыр кайгысын, 
к\Й1Н1Ш11! гана жетюзш коймайды, адам бойындагы асыл касие-тгер/й 
барынша жаркырата керсетедь Б ш м ге куштар, талапты жастыц ерте киылып, 
жаркын ютердщ, 
халык и г ш п н е кажет дуниелердщ елш бара жатканын 
кушне жырлайдь). Акын Эбд1рахман бойынан «толык адам» калпына сиятын 
барлык касиеттерд! кередь Адам барлык касиетлмен кемел, толык болуы у пин 
«кайрат», 
«акыл», 
«журек» 
б 1рл1гш щ болуы шарт деп тус!щцред1. 
Эбд1рахманныц «журеп жылы», «бойы курыш», «туысы жаннан белек-Т1», 
«гылымга кенал! зерек-тг» дей отырып, акын Э б ш т щ бар касиепмен кемел 
екецщпн танытады. Эбд1рахман тулгасыныц кец ашылуы, акынныц ш ш
толганысы мен кайгы к а а р е п н щ терец е к е н д т н айкындай туседь
Абай Кунанбайулыныц «Талаптыц мшш тулпарын» елещ Эбд1рахман 
казасына арналган елендер топтамасына жатады. Автор еленде ез баласы 
дуниеден еткен сэттеп ауыр кайгысын, кушшшш гана жетюзш коймайды, 
адам бойындагы асыл касиеттерд! барынша айкын керсетедк Б Ы м жолын- 
дагы жастыц жетекшю1 - талап. Талапты жастыц ецбеккорлыгы кажыр- 
кайратгыц берйсппнде болса, адам и касиеттер! эдш етп сукннен, акыл, 
парасатыныц кемелд1пнен деген ой корытындысына жетелейдк 
Акын 
Эбд1рахман бойынан «толык адам» калпына жататын барлык касиеттерл! 
керсетедк Адам барлык касиепмен кемел, толык болуы унин «кайрат», 
«акыл», «журек» б^рлилнщ болуы шарт деп тусшд1ред1. 
Эбд1рахманньтн 
«жалгандыкка ермеуо>, «кею репн кермеуЬ> журектеп иманныц бекемдюнле 
деген тус1шк тудырады. Акын 
Э б ш тщ бар касиепмен кемел екенд1пн 
танытады. Эбд1рахман тулгасыныц кец ашылуы, акынныц ш ш толганысы 
мен кайгы кас1рет1нщ терен екещцгш айкындай туседк
Абайдыц 1889 жылы жазылган «Эуелде б!р суык муз - акыл зерек» 
елещ ндеп ой он жепнш! кара сез1мен мазмундас. «Кайрат. акыл, журек 
уше\л айтысып, таласып келш, гылымга ж угш ш п» деп акын уш касиегп 
ерекшелей отырып езш дж болмысын ашады, 
©р кайсысыньщ ез!нд1к 
касиеттер1 бар. Мысалы акылдыц нурлы болуы, кайраттыц ыстык болуы, 
журектщ жылы болуы «толык адам» болудыц кеп ш . «Жеке-жеке б»реу« 
жарытпайды», уш касиеттщ Абай айткан нускасы 
юсгде катар болуы 
кем елдкке ж етизедк Абай «Эуелде б)р суык муз - акыл зерек» дей отырып, 
адамга шыдамдылыкты, 
сабырлкты дарытатын кайрат жоне ыстьщ журек 
б ! р т п тутасканда гана гылымга кол жетюзуге болады деп тужырымдайды.
173

Алгашкы шумагы кара елец 
уйкасымен, кеш нп екеу! кезектг уйкаспен 
жазылган уш шумакты шагын еленде терен магына, философиялык тужырым 
бар. Абай «толык адам» ш м ш «Гылым таппай мактанба» сиякты б ш м , 
гылым такырыбындагы шыгармаларында жэне Эбдрахманга арналган 
елендерш де толыктыра тускен.
Мектеп багдарламасында Абайдьщ махаббат лирикасынан б1рнеше 
шыгарма камтылган. «Махаббатсыз дуние бос, Хайуанга оны косыцдар» 
дегеншдей акын махаббат такырыбь/н тьщ ернекпен, керкем айшыкпен, 
езгеше магына бере жырлаган. Абайдьщ махаббат лирикасыньщ жаналыгы 
мол. Акын елендершде казак аруыньщ керкем бейнесш, образын сомдайды. 
«К^актаган ак кум1стей кен мацдайлы», «Бшектей аркасында ерген бурым» 
елендершде казак кызыньщ керкем портретш, сын-сипатын, болмысын 
танытады. Абай махаббат такырыбындагы елендершде адам басында 
болатын сез1м-куйдщ алуан б е л п а мен кершютерш шынайы суреттейдт 
«Кыз сез1», «Ж1Г1Т сезЬ> елендершде махаббат лэззаты к©б1рек жырланса, 
«Кор болды жаным», «Сен меш не етесщ?», «Жарк етпес кара кец ш м не 
кылса да», «Мен сэлем жазамын», «Кез1мнщ карасы» 
елендершде 
махаббаттьщ азабы, таукымет1, сагыныш пен кушшш сез!мдер] «куатты ойда 
бас кураган» шебер тшмен кестеленедт Махаббатка адалдык, казак эйелшщ 
жаныныц тазалыгы, ж птгпц 
саналы, туракты болуы акын елецдершщ 
идеялык мазмунында айкын кершедь «Жнтгтер ойын арзан, кулю кымбат» 
елендер! аркылы жастарга улп-енеге, тэл1м-тэрбие бередт
Абай лирикасында махаббат такырыбы казак эдебиетшде езше дейш 
болмаган дэлдкпен, терец психологиялык куйде, тыц сипатта жырланады. 
«Ьуызарып, сурланып» елецшде кумарлы ею гашыктыц жай куш калткысыз 
каз-калпында, бастан кешкендей терец туйскпен, сезгмталдыкпен жетюзш- 
ген. Махаббат журектщ ерекше куш, жан лэззаты деп туйетш акын, адам­
ныц ю-эрекетш жуйелеп турган акыл-ойдыц да улы сез!м - махаббаттыц ал- 
дында дэрменс13д1пн керсетедг 
« Ж у й рк тш, терец ой,
Сол жерде кайда едщ?
Гашыкка мойын кой,
Жещлдщ, жецщдщ!... - дейд1 Абай. Абайдьщ махаббат такырыбындагы 
елендер! курылымы, курылысы, уйкас турлер! жагынан сан алуан болып 
келген.
«Гашыктык, кумарльщпен ол ею жол» елецш Абай 1889 жылы жазган. 
Абай махаббат такырыбындагы елендершде адам басында болатын сез1м- 
куйдщ алуан белпс! мен коршютерш шынайы суреттещц. Адам жаратылы- 
сыньщ курал магы «ею нэрседен: б1р1 - тэн, б1р 1 - жан» деп тусшдтретш акын 
«Гашыктык, кумарлыкпен ол ею жол» ягни гашыктык сез^м журек куш, жан 
кажет), «Кумарлык бгр н эп а ушш болады сол» деп еюншюш кеб1рек тэн 
кажетше жаткызады. Гашыктык «нурына жан куанатын», умгг узшсе адам­
ныц тула бойын тугел дерт мендегендей куй кешетш, акыл-сананы, жан мен 
тэнд! тугел жаулайтын сикырлы сез!м екешн туйсше жырлайды. Акын
174

олецнщ бастапкы, соцгы шумагын кара елец уйкасымен, екшнн шумагын 
кезекп уйкаспен жазган.
Байкап отырганымыздай мектеп багдарламасына енген лирикалык 
шыгармалардын такырыбы алуан турлг 'Пггп б1р такырыптагы шыгарма­
лардын езш тануда, танытуда терен иайым мен 1здешс керекпп байкалады.

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: