Б. Д. Жумакаева к азак эдебиетш окыту эдктемеа Окулыц «Кыздар универси тет!»

бастайды. Бала кай затты болса да эуел! бес сез!М аркылы (керу, есту, кол, 
тш, сипау) танып бшед1. Балага кереп сез, ереже емес, керкем сездщ езщ 
тетелеп окып, содан б ш м , эсер, когамдык таным алу. Соньщ кебш бала 
мэтшнщ езшен гана алады. Алгашкы жинактау - юрюпе сез емес, текст! 
окудан 6ТК131П, соньщ накты мазмунын игеру. Окудан сон шыгарманыц 
такырыбын тапкызсак - бул текст! окудан туатын алгашкы жинактау болмак. 
Екшцп саты - сол шыгарманыц формасын таныту. Бул - аркылы категория- 
сына курылган жумыс, танымныц гылыми сатысы. Оныц шыгарма идеясын 
тапкызу аркылы жинактаймыз. Соцгы жинактау тусында болса сол ею окудан 
алган бш!М1 мен эсерш езд!пнше игерш байытады. Бул \ ш сатыныц ушеут де 
жуйел1 турде жатыгу аркылы юке асады. Ол тез саналы окуга (кол), есте 
калдырута непзделедт Жуйел! турде журпзьтген жаттыгулар бп1м;н дагдыга 
айналдырады. Б!зде де накты текст! сабактан алшактатып, немесе соньщ 
мазмунын юрюпе сезбен кабаттастырып 031 айтып б е р т , журдек, саналы 
окуга, шыгарма мазмунын игеруге мэн бершмейтш жайттар бар. Ондайда 
мугал1м н епзп объект болган коркем мэтш ев де, окушыдан да кол узедт 
Сейтш, бос сезге эуес мугал1мдер текютщ езш окудан туатын алгашкы 
сезхмдш кабылдауды елемейдо>! - дейдь
Ендеше керкем кабылдауды уйымдастыруда елендт мэнерлеп окуга 
басымдык берем1з. Мэнерлеп оку керкем мэпн/п аудиалды кабылдаудыц 
тетИ . Автордыц ой-пайымымен керкем шыгарманы сейлету курдел; 
эрекеттщ бтрг. Керкем мэтшнщ болмысына терец бойлап, жете мецгермешн- 
ше оны сейлету киын. Олецдеп эр сез, бунак б елгш ой агымын усынады. 
Оны дэл сол мэншде тиют1 ыргагымен оку улкен шеберлпсп талап етед!. 
Т .Ф .Курдюшева орта мектеп ю-тэж!рибесщдеп керкем шыгармаларды 
кабылдаудыц тш м д ш к эсерш 4 кезецге белш карастырады. 1 кезен -
кабылдауга дайындык; 2 кезец - мэтшд1 окытудан кейш калыптасатын 
кабылдау, 3 кезец - талдау кезш деп терещрек кабылдау, 4 кезещ - кабыл- 
даудагы жинактау, кортынды2.
Эдебиетп окыту' эдю темеа гылымында классикалык эдютердщ бхрг 
саналатын 
шыгармашылык окыту эдюшщ б!р т э с ш - керкем мэтшд! 
мэнерлеп оку. 
Эдюкер-галым З.Я.Рез шыгармашылык эдютщ б^рнеше 
тэсшдерш усынады. Керкем мэтшд! мэнерлеп оку, сахна шеберлершщ окуы 
т.б. Керкем мэтшд] мэнерлеп окуда дауыс ыргагы, эуез!, каркыны, екгаш -
барлыгы да елещо кабылдауда жагымды жагдай тугызушы компоненттер 
болып есептеледь О левдеп ой кццрютер!, психологиялык кщ рю тердщ де 
езшдйс ьщпалы болады.
Мэтшнщ магыналык фоныныц курылымы - керкем мэтшнщ шшшшен 
мазмунына кадам жасауды нускайтын нысан. 
Егер эр сезд! тацба деп 
карастыратын болсак, эр тацба б!р ойдыц бейнеск Поэтикалык елен мэтш!
* Коцыратбаев Э. 4-7 кластарда эдебиетп окыту методикасы. А., Мектеп, 1987. -33 б.
Проблемы преподавания литературы в средней школе /' Под ред. Т. Ф Курдюмовой. 
-М ., 1985.
160

тарихи-мэдени, рухани болмыстын. автордьщ шыгармашылык элемщ щ
курылымы мен жуйесш танытатын кептеген тацбалардьщ курылымы болып 
есептеледк 5-сыныпта окылатын М.Макатаевтын «Мен таулыкпын» елещ нщ
мэтшше назар аударалык:
Тау
- 
алып ж урек
Ана туган 
Мен - таулъщпын!
Таудаи мен жаратылгам.
Кттстщ
сути-! емш ержеткенмш,
Куат алып 
цыранныц цанатпынан.
Мен таулыщын!
Таудан
мен 
жаратылгам.
Булт буркент, жай отын ала тугом.
Кун алгашкы 
сэулест
маган шашып,
Маган ксл!п тунейд! 
цара туман.
Тау улымын,
Тау
- мсн1н дэу 
бестм,
Мен оныц эуресгмш, сэулеам ш .
Асцар шыцдар желпидг бестмдг,
Б1р орамын агытып сэлдестщ.
Мен - таулъщпын!
Таудан
мен 
жаратылгам.
Тау
деген Ана туган, 
дара тулгам,
...Тауга барып,
Квкке ушып кетсем бе екен,
Хстап алып цыранныц цанатынан..,1
©ленде тау заттык угымнан символдык белпге айналган. Тау - ерлгктщ 
бшктштщ, тазалыктыц, даралыктьщ белпст в л е н д е п магыналык фонды 
курайтын заттык угымдарда «тау», «булт», «кыран», «жай огы», «аскар шын»
- таудыц символдык бейнесш айкындайтын б!рлпстер. «Тау - дэу бес1к» - 
колданысы улттык болмыска катысты концепт. Ал, «Аскар шындар желпид! 
бес1Г1мд1, Б1р орамын агытып сэлдесшщ» - деген тармактардан 
таудыц 
керкем бейнесшщ акын киялымен астасып, керкем образды колданыс тап- 
канын керем13. Бул колданыста «тау» — «аскар шыц» — «булт» образдары 
айкындалады. Сонда акын киялында «тау — бес!пн» аскар шындар агыткан 
«булт —- сэлдес1мен» желпидь бленде мекеншакты танытатын «Кун алгаш­
кы 
сэулест
маган шашып, Маган келш тунейд! 
цара туман»
сиякты тар- 
мактар бар. Ею тармакта антитезалык колданыстар аркылы кун мен тун, ак 
пен кара, жарык сэуле мен карацгы тунек угымдарын туындата отырып, уа- 
кытты да, кешстпсн де камтыган.
1 Эдебиет. Жалпы бш м беретш мектептердщ 5 сыныбына арналган окулык. -А .,
Атамура, 2013.
161

бленде тау сиякты баска да табигат перзенттерк «кшк» пен «кыран» 
тацбаланады. «Кшктщ сутш емш ер жетут» акынныц табигаттыц киел1 
кэусарынан сусындап, арман-киялыныц аскактыгына «кыранныц канатынан 
куат алуы» жеткпгеш ернектеледь Мунда да жер мен кек мекеншак угымын 
тудырады. Табигат - биологиялык, рухани куат кез1 ретшде тацбаланады.
Акын да тау кешптес, тау мшездес, «булт буркенед»), «жай отын ала 
туады». Акынныц «меш» мэтшде тау угымымен кабаттасады («Кун алгашкы 
саулесш маган шашып, Маган к е л т тунейд1 кара туман»), влец д е акынныц 
эмоциялык куйш танытатын 
пофосты сез колданыстары - «таудан мен 
жаратылгам», «Тауга барып, 

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: