Б. Д. Жумакаева к азак эдебиетш окыту эдктемеа Окулыц «Кыздар универси тет!»

Эдебиет теориясы:
Кейштеу туралы»1. Багдарламада керсетшгешндей 
осы такырып аясында елец тш н е назар аударту, кешптеу угымын 
калыптастыру мшдеттелген.
Эр сынып бойынша окылатын керкем шыгармалардын окушы 
угымында терен 'з калдыруы эдебиет теориясынан калыптастырылатын б ш м
мазм^нына да катысты. 
Эдебиет пэш адамтану кур алы ретшде окушы- 
ныныц дуниетанымын калыптастырып, 
е зш д к п ш р 1 мен танымын 
молайтута зор улес косады. Сонымен катар эдебиет 
енер пэш ретшде 
окушыньщ эстетикалык танымы мен талгамын калыптастырады, сезгмш 
тэрбиелейдь Осы м ш детп жузеге асыруда эдебиет пэншщ иек артар бгрден- 
б!р 
кемекш1С1 
— эдебиет теориясынан бершетш эдеби жанр ерекшелюн 
таныту.
Ж ылпы бт ш беретш цазац мектептершде жыр жанрын оцыту.
Жалпы б ш м беретш мектептердщ эдебиет пэш багдарламасында камтылган 
эдеби жанрлардыц б1р! - жыр. Жыр (кене турю тш н д е - иыр) кец магынада, 
поэзияльщ шыгармалардын жалпы атауы. Кене турю т ш н д е п «иырэ сез: де 
Каз1рг1 «поэзия» термин пин магынасында колданылган. Бул атау дэл осы 
магынада каз!рп каракалпак, кыргыз, ногай, татар, карашай, башкурт. тагы 
баска турю тшдершде эл! кунге дешн колданылады.
Кез-келген жанрдыц туып калыптасуына уакыт керек. Сонымен катар 
эдеби жанрдыц халык арасындагы ем!ршецд1п сол халыктыц элеуметпк 
жагдайы мен этникалык ерекшел1пне, турмыс жайына икемд! келш, сол 
халыктыц рухани дуниесше б1те кайнасып кету касиетп де себепкер болады. 
Жыр казак халкыныц жанына жакын жанр. Поэтикалык тш мен табигаты энге 
жакын казактай халык дуние еспчн ашканнан бастап жырмен ж ен л ген. Б е е к
жыры, эцпме-жырлар, эдет-гурын жырлары: ау-жар, беташар, тойбастар, 
жоктау т.б. елец-жырлар халык ем!ршщ гуганнан жер койнына енгенге 
деш нп бар гумырындагы рухани серю . Ел батырын мадактаса батырлар 
жырын жырлап, махаббатггы дэрштесе гашыктык жырлардан азык ачган 
еткен кезенде жыр жанрын озш щ айнымас с о р т еткеш де жанрдыц халык 
жадына жайлылыгы мен каж еттш пнен туындаса керек.
Жырдыц казак халкындагы жанрлык табиганын тарата айтар болсак, 
ол - казак халык поэзиясындагы 7 - 8 буынды елец олшемг, поэзнялык 
шыгарма. Казак ауыз эдебиетшдеп батырлар жыры, лиро-эпостык жырлар, 
тарихи жырлар, жыраулар поэзиясы, толгаулар, термелер, т.б. тугелдерлк 
поэзияныц осы елш емдеп улпсш е курылган. К,азак жазба поэзиясында жыр 
улгю1 кещнен колданылады. Элен елшемшде жыр улпс1 кара елецмен катар 
жарыса 
журедг 
Жыраулар 
поэзиясынан 
бастап 
каз!рп 
акыпдар 
шыгармаларында жыр ул п с1 молынан ушырасады, Абай да жыр улпсш еркш 
колданган. Буын санын турактандыра колданган. «Пагша кудай сыйындым», 
«Интернатта окып жур», 
«Гылым таппай мактанба», «Жаздыкун шшде 
болганда», «Сабырсыз, арсыз, ершшек», «Бетен елде бар болса», «Ьшм елген,
* Казак эдебиет1 п э т бойынша казак мектептерше арналган багдарлама. V - IX, X -
XI сыныптар, - А., 2013.
150

сыртым сау», «Болыс болдым, мшеки», «Сэулсц болса кеуденде», «0згеге 
к о ц ш м тоярсыц» т.б 
шагын елендер мен аудармаларында жыр улггсш 
колданады. Абайда да жыр улпсш щ елшем! 
турленш колданыдады. 
Абайдан 
берп жазба эдебиетшде де жыр улпсш щ
байыргы елшемше 
езгерютер енген. Ауыз эдебиетщдеп жыр елшемше аралас буын тэн болган. 
Мундай 
елшем 
казак 
халкыньщ 
толгауларында, 
ногай 
халкыньщ 
йырларында, 
башкурт халкыньщ кобайырларында, 
кыргыз халкыньщ 
санатында сакталган. Тармактарындагы буын саны 7-ден 15-ке дейш 
ушырайтын болган. Аралас буынды улгшер батырлар жырында да кездесед!. 
Тындаушысына ауызша 
жететш 
жырда аралас буын санын колдану 
максатты турде болатын сьщайлы. Бул да бгр тындарманды елпу, жальщ- 
тырмау муддесшен туындайтын болар.
Поэзияда елец жолдары тутасып келш, шумак курайды, ал жыр 
тармактары тирада тур^нде шогырланады. Галымдардьщ П1к1р1нше тарихи 
генетикалык тургыдан тирада улг1С1 шумактан бурын калыптаскан. Ягни жыр 
ерн еп езге елшемдерге Караганда элдекайда ерте туган. Жырдагы тирада 
улп сш деп тармак пен уйкас мелшер1 жэне олардьщ аракатынасы катан 
сакталмай, ж и1 езгер1п, кубылып отыратын болган.
Мэселен, «Алпамыс батыр» жырында:
Кеуделер! кепедей,
М урындары тобедей,
Курек тю! кетпендей,
Кец!рдеп пергауыннын кер1ндей,
Отырган орны алты канат уйд1ц тершдей,
Кулактары калкандай 
Мурындар сыгымдалган талкандай,
Квздер1 терец зындандай,
Баскан 131 от орнындай,
Аузы ошактай,
Мурын тес1Г1 уцгхрдей,
Иеп сецг1рдей болды.1 Бул мысалда барлык тармактагы уйкас тецеу 
б!р тэсш1мен жасалган, ал буын саны езгерш келхп отыр. Тагы б1р мысал 
Байсары байга Кекеманныц айтканынан:
Лаглы маржан садакты,
Душпанга еттхк эдепт!.
Арада жаушы журмект!к -
Кет - кудалардан калган эдеп-т1.
К,арагайдан найза ту байлап,
Тптп бэйге келгенм 1н,
Ак к!реукс кез ойнап,
Сэлемд1кке келгенмш...
1 Баты рлар 
жыры.
А лматы : Ж азуш ы , 1986.
151

Слзде кыз бар, 01зде - ул,
Кызыца келген жаушымын.
Б1реуге жалын оресщ,
Коныратттан шыккан твресщ.
Тайшадан келген тогызбыз...
Патша десен - Тайшага,
Батыр десен - Каражанга 
Ыктиярын Байсары,
Баршынынды бересщ..-1 Аталган тираданьщ шпнде ыргак б1рнеше рет 
кубылып езгертш п келш отыр. Бул - тирада ш ш ш ш е тэн езгеш елк. 
«Жырдьщ уйкасы дара уйкас (монорифма) жэне аралас уйкас (полирифма) 
болып бел шел 1. Аралас уйкас непзп уйкас пен косымша уйкастардан 
турады».2
Жыр жанрыныц осындай езш дж ерекшелжтер! 
аталган жанрды 
окытуда да басты назарга тутатын мэселелер. Жалпы б ш м беретш казак 
мектептершщ 6-сыныбынан бастап батырлар жыры окытыла бастайды. 5- 
сыныпта ауыз эдебиетшщ турмыс-салт жырлары, аныз, ертеплерш ен бастап 
эдебиетттщ барлык дерлш жанрын камтитын жалпы б ш м багдарламасы 
бойынша лиро-эпостык жырлар 7 сыныпта, жыраулар поэзиясы 8 сыныпта 
окытылады. Демек, жырды орта буын сыныптарда 10-14 жас аралыгындагы 
окушыларга окыту жоспарланып отыр. Окушынын таным децейшен кара- 
ганда да физиологиялык ерекшелптнен де аталган сыныптар дурыс тан- 
далган. Себеб I казактын кунарлы т ш н , мол сездщ корын камтитын жырлар 
окушыларга дер кезшде а щ р ш п . тшдщ коры мен таным денгейш, рухани 
болмысын калыптастырады деген в п муддеден туындайды.
Ата-бабамыздьщ дэстуршде немесе ага буын урпактьщ тэж1рибесшде 
жырды сагаттап тындау, жадында туту, сол аркылы рухани жетшу болган- 
дыгы мэл1м. Бупнгщей арнаулы мектеп, окулык техникальщ куралдардьщ 
болмаган кезекшщ езшде жырды мецгеру дэрежее) бугшгщен артык болган 
сияктанады. Оган дэлел ауыздан-ауызга таралып бугшге жету1 эр) б!р гана 
жырдьщ езш щ б1рнеше нускага турлену» молаюы деуге болады. Мэселен, 
«Айман-Шолпан» жырындагы Айманнь)н Кет1барга айткан уэждер), батыр­
лар дьщ алдынан шыккан Тецгеге айткан уткыр сездер! шешендш пен шебер- 
л1к улпсшдей. Суйсше тындап, жадка туту казак кауымы ушш эдеттеп жай.
Ал бупнде жь)рды ж ап аган окушы, тшт) батырлар жырыньщ сюжетш 
бшетшдер! де сирек. Бул - жырга деген кызыгушылыктьщ темендеут. Ал, 
кызыгушылыктын темендеуш б1рнеше мэселе теш реппен 1здеуге болады: 
Жалпы коркем эдебиетке окырмандыктьщ темепдеу), 
акпарат агымыньщ 
молдыгы, интернет жел!сш1н дэстурл1 б ш м кезш ыгыстыруы т.т.
Дегенмен, жырга окушы кызыгушылыгыныц темендичн тк ел ей оку 
удерюшен 1здеген абзал. Б у п н п мектепте жыр жанры калай окытылып жур 
деген занды сурак туындайды. Б)ршшщен, мектеп багдарламасына сэйкес
1
Батырлар жыры.Алматы: Жазушы, 1986.
2
Кдзак эдебиет). Энциклопедияльщ аныктамалык. - Алматы: Аруана, ЖШС, 2010.
152

жазылган окульщтарда жырдьщ кыскаша узщдшер! бершген. Жырдьщ 
сюжетшщ ш иреп камтылган узщдшерд1 усынуда шыгарманьщ жел1сщщ 
сакталуы, 01р13дЫк айтарлыктай сэтп емес. Онсыз да кызыгушылыгы темен 
окушы ондай шыгарманы окуга кульщты емес. Екшипден, турмыс. тгршхлхк, 
элеум еттк 
жагдай, 
ем^ртанымдьщ 
дуние 
буп н п
мен 
кешегше 
салыстырганньщ езшде ете алшак. Бул да ез кезепнде кызыгушыльщты 
темендетедт Ушшцпден, жырдагы тшдж кабат кою, с е з д к кор аса салмакты. 
Устаз тарапынан коп 1здешс пен 1с-тэж1рибеш кажет етедк Окушыньщ Т1лд1к 
корын молайту узд1ке1з, сатылы шецбер турщ деп окыту устанымып 

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: