Б.Қ. Ахметжанова экономикалық ілімдер тарихы оқу-әдістемелік құрал

6 тақырыпқа арналған тест тапсырмалары

а) мерканте;

в) физис;

с) ойкос;

d) маржинал;

е) либерал.

2. У. Джевонс, К. Менгер, Э. Бем- Баверк, Ф. Визер – бұлар қай мектептік мүшелері:

а) меркантилизмның;

в) марксизмның;

с) классикалық саяси экономияның;

d) маржинализмның;

е) либерализмның.

3. Бұл мектептің өкілдерінің пікірі бойынша нарықтық экономикада ақша факторлары басты рөль атқарады:

а) монетаризм;

в) маржинализм;

с) меркантилизм;

d) марксизм;

е) социализм- құрғақ қиял.

4.Шексіз еркіндік, экономикалық процестерге мемлекеттің араласпауы принциптерін негіздейтін концепция:

a) маржинальдік концепция;

в) институционализмнің негізін қалаушы реформалардың концепциясы;

с) монетаризмнің концепциясы;

d) экономикалық либерализмнің концепциясы;

е) бәсекелестік социализмнің концепциясы.

5.Төмендегі қай экономикалық бағыттың өкілдерінің пікірі бойынша ҒТП әлеуметтік келіспеушіліктерді шешуге және қоғамның конфлистсыз эволюциясына келтіреді:

а) әлеуметтік институционализм;

в) марксизмның;

с) классикалық саяси экономияның;

d) маржинализмның;

е) нелиберализмның.

6. Қай теоретиктің ілімінде өндірістік қатынастар сипаты мен өндіргіш күштердің даму деңгейінің сәйкес келу заңының қызмет ету объективтілігі, маңыздылығы және жалпылығы көрсетіледі:

a) А. Маршалл.

b) Дж. Кейнс.

c) Н.Д. Кондратьев.

7. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДА НЕОКЛАССИКАЛЫҚ БАҒЫТТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ

7.1 А. Маршаллдың экономикалық ілімі

7.2 Дж. Кларктың экономикалық ілімі

7.3 В. Паретоның жалпы экономикалық тепе-теңдік концепциясы.

Кембридж мектебінің негзгі бағыттары оның негізін слушы Кембридж университетінің профессоры Альфред Маршалдың (1845-1924) еңбектіренен көрінеді. 1890 жылы оның негзгі «Экономика ғылымның принциптері» деп аталатын еңбегі басылып шықты. Осы шығармасы арқылы А.Маршалл экономика ғылымында жаңа негізгі неоклассикалық бағыттың негізін салды деп есептеледі. Маршалл ағылшынның классикалық мектебі мен маржиналистік концепция идечларын бірлікте, байланыста зерттеуге талпынды. «Эконмика ғылымының принциптері» еңбегінде Маршалл нарық тепе-теңдігін ұсыныс пен сұраныс бағаларының тепе-теңдігі түрінде қарастырады. Мұнда ұсыныс бағасы өндіріс шығындарымен анықталады, ал сұраныс бағасын –тауардың пайдалылығ анықтайды.

Маршалдың пікірінше, өндіріс шығындары мен шекті пайдалылық бағаны нақтылаушы тең құқылы факторлар болып табылады. Маршалдың пікірінше, құнжы жсауға екі фактор қатынасады: өндіргіш фактор (өндіріс шығындары) және субъективті фактор (пайдалылық).

Өндіріс шығындарының серпінін (динамикасын) Маршалл өндіріс көлемінің өзгерісімен байланыстырады. Ол мындай байланыстың үш түрін көрсетеді: өнім көлемінің өскен кезіндегі өнім бірлігіне келетін шығындарының тұрақты жағдайы (тұрақты қайтарым заңы); шығындардың төмендеуі (қайтарымның жоғарылау заңы); шығындардың өсуі (қайтарымның құлдырау заңы).

А.Маршал қайтыс болған соң кембридж мектебіне Артур Пигу (1877-1959) басшылық жасады.

Пигу – «экономикалық әл-ауқаттылық теориясын» жасаушы. Ол әл-ауқаттылықты ұлттық табыстың шамасына оның бір қалыпты бөлінісіне байланысты деп есептейді.

Пигу таза өнімді жеке және қоғамдық деп бөледі.Кәсіпкердің жеке іс-әрекеті оған таза өнім берсе, ал қоғамға ол пайда мен қатар шығындар да әкеледі.Пигу рыноктың қоғамдық әл-ауқаттылықты өздігінен қамтамасыз ете алмайтындығын айтады. Сондықтан экономикаға үкіметтің араласуын қажет деп санайды.

Үкіметтің кейбір жағдайда бағаны реттеп отыруы пайдалы: бағаның төмендетілуі өнім шығаруды ұлғайтуға әсер етеді, демек халықтың әл-ауқатын арттырады.

ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде АҚШ-та әлеуметтік мәселелер шиеленісе түсті. Солардың ішіндегі маңыздысы еңбек мәселесі болды. Осы кезеңдегі экономикалық мәселелерге байланысты ойлардың көрнекті өкілдерінің қатарына Колумбия университетінің профессоры, қоғам қайраткері Джон Бейтс Кларк (1847-1938) жатады. Ол сонымен қатар өткен ғасырдың соңындағы американдық маржинализмнің, неоклассикалық бағыттың лидері болып есептеледі. Ол Гремания мен Швейцарияда Гейдельберг және Цюрих университетінде оқып білім алды. Гейдельберг университетінде оған немістің тарихи мектебінің негізін салушылардың бірі Карл Книс жетекшілік жасады. Америкаға келгеннен кейін Кларк Карлтон колледжінде сабақ берді. Оның студенттерінің қатарында кейін атақта экономист әрі социолог болып шыққан Т.Веблен оқыды. 1895 жылдан 1923 жылдар аралығында ол Колумбия университетінде оқытушылық қызмет атқарды.

Дж. Б.Кларк бірнеше еңбектердің авторы, солардың ішіндегі негізгілері - «Байлық философиясы» (1886), «Байлықтың бөлінуі» (1888), «Трестерді бақылау» (1901), «Экономикалық теория очерктері» (1924). «байлықтың бөлінуі» туралы еңбегіне И.Шумпетр «ұлы ғылыми еңбек.... американдық теорияға жалғыз жол салып мектебін жасады» деген баға берді.

Кларктің пікірінше экономика ғылымы екі туралы заңның негізінде жұмыс жасайды. Кейбір заң адамзат пен табиғаттың арасындағы қатынастарға, келесісі – адамдардың бір-бірінің арасындағы қатынастарға байланыста болады. Алғашқысы – мәңгі, универсалды, ал екіншісі -тарихи өзгермелі, өтпелі.

Универсалды заңға Кларк шекті пайдалылық заңын жатқызады. Пайдалылықты австрия мектебінің ғалымдарына қарағанда Кларк басқаша талқылайды. Біріншіден, игіліктерді экономикалық бағалауды, оның пайдалылығын жеке адамдар емес сатып алушылар тобы береді Сатып алушылардың әрбір тобы белгілі бір игліктің бағасын қоғамдық байлықтың элементі ретінде реттейді. Тұтынушы өз ақшасын әуелі пайдалылығы көбірек игіліктерге жұмсайды да содан кейін барып пайдалылығы аз игіліктерді сатып алады.

Клартің пікірінше, шекті пайдалылық бұл сатып алушы белгілі топтың соңғы ақша бірлігіне сатып ал аалатын игілігінің пайдалылығы.

Экономикалық теорияда бұл жағдай «Кларк заңы» дегенді білдіреді: тауардың бағасы шекті пайдалылықтың құрамдас бөліктерінің сомаларына тең, және әрбір жеке тұтынушы тобына бөлек шекті пайдалылық сәйкес.
7.3 В. Паретоның жалпы экономикалық тепе-теңдік концепциясы
Лозанн мектебі алғашқы рет математикалық жолмен – теңдеу жүйесі түрінде жалпы экономикалық тепе-теңділіктің теориясын жасады. Лозанн мектебінің негізін салушы лар Швейцариядағы Лозанн университетінің профессоры Леон Мари Эспери Вальрас (1834-1910) және Вальфредо Парето (1848-1923) болды.

Вальрас Францияда туған 50-ші жылдары әйгілі экономист әкесінің ықпалымен экономикалық теорияны зерттеуді бастайды. 1870 жылы Швейцарияға келі, онда 1892 жылға дейін Лозанн университетінің саяси кафедрасында професссорлық қызметте болды.

Вальрастың есімін әйгілі қылған еңбектерінің ішіндегі «Таза экономикалық теорияның элементтері» (1874), «Ақша теориясы және «Биметаллизмнің математикалық теориясын» атауға болады.

Вальрас жалпы экономикалық тепе-теңділіктің тұйық математикалық моделін әзірлеген алғашқы экономист. Мұның негізіне ол өндіріс пен айырбас процесіне қатынасатындарды екі үлкен топқа бөлуді жатқызды: өндіргіш қызметтерді (жер, капитал, еңбек) немесе өндіріс факторларын иеленетіндер және осы әууетті өндіріс факторларын іске қосушы кәсіпкерлер.

Экономикадағы теп-теңділік мынадай үш шарттың мақталған жағдайында қамтамасыз етіледі: 1) өндіргіш қызметтерге деген тиімді сұраныс пен осы қызметтердің ұсынысы тең болған жағдайда; 2) рыноктағы өнімдер бағасы тұрақты болғанда; 3) өнімдердің сату бағасы оны өндіруге кеткен (өндіріс фаторларындағы) шығындарға тең болғанда. Математикалық моделдеу түрінде тепе-теңділіктің бұл шарттары төрт түрлі өзара байланысты теңдеу жүйесі арқылы көрінеді.

Бірінші жүйе өндіргіш қызметтердің ұсынысын сипаттайды. Қызметтердің әрбір түрінің ұсынысы сол қызметтердің және барлық дайын өнімдердің рыноктық бағасының функциясы болып табылады.

Екінші теңдеу жүйесі дайын өнімдерге деген сұранысты сипаттайды. Әрбір өнім түріне сұраныс барлық өндіргіш қызметтер мен өнім түрлері бағаларының функциясы.

Үшінші теңдеу жүйесі өндіргіш қызметтерді тұтынуды білдіреді. Барлық дайын өнімдерді өндіруге шығындалған әрбір өндіргіш қызметтердің сомасы осы қызмет түрлерінің жиынтық ұсынысына тең болуы тиіс.

Төртінші теңдеу жүйесі өндіргіш қызметтер мен дайын өнімдердің бағаларының қатынастарын көрсетеді. Әрбір дайын өнімнің бағасы оны дайындауға шығындалған барлық өндіргіш қызметтердің бағаларының қосындысына тең.

Бақылау сұрақтары:

1. А. Пигудің экономикалық теориясы.

2. А.Маршал эконмикалық теориядағы негізгі құндылықтар жөнінде

3. Б.Кларк және еңбектің шекті өнімділік теориясы.

1. 
   Шекті пайдалылық тұжырымдамасының негізгі қағидаларына жатпайтындар:
   

1. 
   Тұтыну сұранысын талдау;
   
2. 
   Өндіріс құралдарының құндылығы еңбек шығындарымен анықталады;
   
3. 
   Игіліктерді алмастыру «тепе-теңдік » приципі негізінде өтеді;
   
4. 
   Екі жаққа да қолайлы баға шекті пайдалылық тепе-теңдігін көрсетеді;
   

2. 
   А.Маршалл экономистердің күшін құнның жанындағы теориялық даудан мына проблемаларды зерттеуге аударды:
   

1. 
   Сұраныс пен ұсыныстың өзара іс қимылы;
   
2. 
   Инвестициялар;
   
3. 
   Ақша-несиелік қатынастар;
   
4. 
   Ел экономикасындағы институттардың рөлі.
   

3. 
   Л.Вальрас моделінің негізгі қорытындыларына мыналар жатпайды:
   

1. 
   Барлық нарықтарда бағалардың өзара байланысы мен өзара келісуі бар;
   
2. 
   Тең бағалар барлық нарықтарда өзара іс-қимыл нәтижесінде қалыптасады;
   
3. 
   Тең бағалардың бір мезгілде барлық нарықтарда болу мүмкіндігі математикалық тұрғыда дәлелденеді;
   
4. 
   Тұтыну тауарларына бағалар өндіріс факторларының бағаларына тәуелді.
   

4. 
   Қоғамның экономикалық құрылымының эволюциясы қай ғалымның пікіріне сәйкес, биологиялық процестер сияқты табиғи таңдауға түседі?
   

1. 
   Ф.Визер;
   
2. 
   А.Маршалл;
   
3. 
   Т.Веблен;
   
4. 
   Дж.Кейнс;
   
5. 
   М.Фридмен.
   

5. 
   Кейнсиандыққа қарсы шығып, «еркін нарық » идеясын қуаттаушы, басты мәселені ақша теориясына аударатын бағыт қайсы?
   

1. 
   Монетаризм;
   
2. 
   Неоинституционализм;
   
3. 
   Ұтымды күту теориясы;
   
4. 
   Маржинализм.
   

6. 
   Мына төмендегі келтіргендердің қайсысы дұрыс емес:
   

1. 
   Баяғы институционалистер құқықпен саясаттан экономикаға қарай жылжыды;
   
2. 
   Баяғы институционалистер дедуктивті әдісті қолданды;
   
3. 
   Баяғы институционализм индивидтің мүддесін қорғау жөніндегі ұжым әрекетінен назар аударды;
   
4. 
   Неоинституционалистер политологиялық құқықты, неоклассикалық экономика көмегімен, осы заманғы ойындар теориясын пайдаланып зерттеді.
   

8 . НЕОКЕЙНСИАНДЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МОДЕЛДЕРІ