Ќазтђтынуодаѓы Ќараѓанды экономикалыќ универститеті

Банктің жабдықтаушыдан тиеп жөнелтілген есеп-құ­жат­тарын (шот-фактурасын) сатып алуды және жаб­дықтау­шының өнімдерді сатып алушыдан төлемдерді талап ету құ­қығын банкке беруі факторингтік (факторлық) операция­лар­дың негізіне жатады. Сондықтан да фак­то­рингтік операцияларды сондай-ақ жабдықтаушы­лар­дың сатуына несие беру немесе жабдықтаушыға факторингтік несие беру деп атайды.

Факторинг алғашқы бетте мамандандырылған сауда делдалдарының операциясы ретінде пайда болып, одан кейінірек – сауда банктерінің операциясын білдіретін болды. Ол сондай-ақ XVI-XVII ғасырлардың өзінде-ақ белгілі болған еді. Бірақ, өткен жүз жылдықтың 60-шы жылдары ғана факторлық операциялар коммерциялық не­сие­ні вексель формасына ауыстырды және өнімдерді өткізу процесінде қызмет көрсету үшін кең түрде қолданыла бас­та­ды. Бұл инфляциялық процестердің күшеюімен және бірсыпыра елдер экономикасының тұрақсыздығымен бай­ла­ныс­ты туындады. Мұндай жағдай өнімдерді неғұр­лым тез өткізуді, яғни капиталды тауар формасынан ақшаға ауыстыруды талап етті.

Банктер олармен тығыз байланысты корпорациялар мен фирмаларға олардың контрагенттерінің несие төлеу қа­бі­леттелігі туралы деректерді береді, есептерді (счеттарды) тездетіп төлеуге әсерін тигізеді, берешектерді өтеуге ке­піл­дік береді, «банкпен достықтағы фирмалардың» арасын­да­ғы дауларда олардың талаптарын орындау үшін клиент­терге қысым көрсетеді. Соңғы екі он жылдықта кең даму алған факторинг немесе факторлық несие коммерциялық не­сиенің қазіргі заман талаптарына бейімделген өзіндік үл­гідегі түріне айналды. Тауар сатушы үшін коммер­ци­я­лық несиенің факторлық несиеден өзгешелігі, сатқан тауа­ры үшін оның төлемді қол ақшалай түрде, ал сатушы не­си­е­ге сату кезінде тек вексель ғана алынатындығынан тұра­ды.

Коммерциялық банктер факторлық несиені дамыта отырып, өзінің операцияларын кеңейтуге, пайда көлемін ұлғайтуға және клиенттермен байланысты күшейтуге қосымша мүмкіндіктер алады.

Факторингтің екі түрі өмір сүреді: конвенциялық (ашық) және конфиденциалдық (жабық).

Конвенциялық факторинг кезінде жабдықтаушы өзі­нің шот­тарында (счетында) талаптың (требование) фактор фир­маға сатылғандығын көрсетеді. Конфиденциалдық фак­то­ринг кезінде жыбдықтаушы контрагенттердің еш­қай­сысы факторлық компания арқылы сатуға оған несие беру туралы хабардар етілмеген. Сондықтан да факторингтің конфиденциалдық операцияларының құны конвен­циа­лыққа қарағанда жоғары және басқа банктік несиелерден маңызды түрде қымбат.

Факторлық операциялар өнімдерді экспорттау кезінде кең дамуға ие болды. Экспорттық факторинг жағдайында клиент өзінің есептері (счеттары) бойынша барлық төлемдерді алуға 100% кепілдікті пайдаланады.

Нарықтық экономикалы елдерде факторингтік опера­ция­лармен, негізінен, банктермен тығыз байланысты не­ме­се олардың еншілес филиалдары болып саналатын арнайы фак­торлық компаниялар айналысады.

Батыс еуропа елдерінде жүзеге асырылатын класси­ка­лық факторинг, жеткізілген өнімдер үшін төлемдерді (30-дан 90 күнге дейін) кейінге шегеру түріндегі коммерция­лық несиеге немесе ашық есеп (счет) ретінде сатушы мен са­тып алушы арасындағы несие-есеп айырысу қатынас­та­ры­ның формасын қолдануға негізделеді. Мұндай жағдайда жабдықтаушы оның мекен-жайына реттеуші құжаттарды жөнелте отырып, өнімдерді сатып алушыға тиеп жөнелтеді, ал берешек сомасын сатып алушы атына ашылған дебет есепке (счетқа) апарады. Ашық есеп (счет) бойынша сатып алушы шартта белгіленген мерзімде (ай сайын, тоқсанына бір рет немесе жарты жылда) өзінің берешегін өтейді.

Сатып алушының ашық есеп (счет) бойынша жабдық­таушыға несие беруі және ашық есеп (счет) формасын да есеп айырысуларды жүргізу, жабдықтаушыға ешқандай бо­рыш­тық міндеттемелер бермеген кездегі тауар құжаттарын алу кезінде өнімдерге уақытылы төлем жүргізбеумен немесе төлем жасамау тәуекелімен байланысты болады. Мұн­дай жағдайларда контрагенттер арасындағы қатынас бір жақ немесе екі жақ үшінде тәуекелге бару болып сана­ла­ды. Бұл тәуекелді факторинг компания (фактор-компания) өзіне алады. Факторингтік қызмет көрсету бере­шек­терге уақытылы инкасса қоюға және төлемдерді кешіктіруден болатын шығындарды азайтуға көмегін тигізеді; күдікті берешектердің пайда болуын жояды; несиені басқаруда кәсіпорындарға көмек көрсетуді қамтамасыз етеді; кәсіпорынның айналым жасауына және пайда табуына қол жеткізуге мүмкіндік беретін өндірістік қызметтің табысты болуы үшін қолайлы жағдай туғызады. Факторингтік компания төленбеген та­лап­тардың меншік иесіне айнала отырып, оларды төлемеу тәуекелін өзіне алады. Жабдықтаушы фактор фирмадан төлемді белгілен­ген мерзімде ала отырып, соңғыдан оған белгілі бір мерзімде есепті (счета) төлеу кезінде жеңілдік (шегерім) алу арқылы, өзінің кредиторларымен есеп айырысуларды жоспарлауы мүмкін. Есеп (по счету) бойынша тез арада төлем жасағаны үшін (немесе «сконто») жеңілдік батыс елдерінің көпшілігінде 3%-ды құрайды.

Факторингті қолдану төлемдер жасауды жеделдетеді, берешектерді өтеуге кепілдік береді, шоттарды (счеттарды) жүргізу шығындарын төмендетеді және сатып алушыда уақытша қаржылық қиындықтар болған кезінде, төлем­дер­дің жабдықтаушыларға уақытылы түсуін қамтамасыз етеді.

Біздің еліміздегі коммерциялық банктердің фактор­лық қызмет көрсетуі мынадай: факторинг бөліміне қажетті ресурстар меншікті және қарызға алған (заемдық) қар­жы­лар­дан құрылуы мүмкін. Олардың арасындағы арақаты­нас­ты банк басқармасы белгілейді. Факторинг бөлімі меншікті қаржыны өзінің банкінен алады және алдағы уақыттағы оның өсімі жүргізілетін операциялардан алынатын пай­да­лар есебінен болады. Қарыз (заемдық) қаржылар кәсіп­орын­дардың қаржыларын тарту жолымен, басқа банктер­дің депозиттерінен және өз банкісінің несиелерінен қалып­та­сады.

Клиенттерге факторлық қызмет көрсету шарттық бас­тау­лар негізінде жүзеге асырылады. Факторлық бөлім шарт жасағанға дейін жабдықтаушының несие төлеу қабілет­ті­лі­гіне талдау жасайды, оның алдында берешектердің қаржы­лық жағдайы туралы ақпараттар жинап, оны зерттейді. Жабдықтаушы факторлық бөлімнің позициясы тұрғысынан факторингтік операциялар бойынша тәуекелдерді азайту мақсатында келесі талаптарға жауап беруі тиіс:

• 
  сұраныспен және жоғары сапамен пайда­ла­ны­ла­тын өнімдер мен қызметтерді өндіру;
  
• 
  өндірістің тұрақты өсу қарқынына ие болу;
  
• 
  өндірілетін өнімдерді сатудың белгіленген тұ­рақ­ты жағдайын қолдану.
  

Жабдықтаушы факторингтік қызмет көрсетуге шарт жасау үшін факторлық бөлімге беретін төлем талаптары туралы ақпараттарды жөнелтуі қажет. Олар:

• 
  әрбір төлем жасаушының аты мен мекен-жайы және оларға өнімді сатудың жағдайы;
  
• 
  барлық жол беретін талаптардың жоспарланатын сомасы;
  
• 
  осыған дейін әрбір төлемшіде болған сомасы және олардың шоттарын (счеттарын) тексеру туралы деректер;
  
• 
  берешектерді өндіру бойынша сатып алушылар ара­сындағы есеп айырысулардың жағдайына баға беру үшін қажетті өзге де ақпараттар.
  

Факторингтік қызмет көрсету туралы шарттың маз­мұ­ны. Факторинг бойынша көрсетілетін қызметтердің көлемі­не қатысты факторингтік шарттың екі түрі жасалады:

1. 
   толық қызмет көрсету туралы шарт;
   
2. 
   талаптарды күн ілгері төлеу туралы шарт.
   

• 
  талаптарға жол беретін сатып алушылар;
  
• 
  жол берілетін талаптардың бақылау сомасы;
  
• 
  аванстың шекті сомасы (әдетте есеп (счет)
  

• 
  несие үшін пайыздық ставка;
  
• 
  шот-фактураны өндегені үшін делдалдық
  

• 
  егер талап одан аз сомаға түссе, делдалдық
  

бас­қа­лар.

Жабдықтаушы аталмыш факторлық бөлімнің келі­сі­мін­сіз басқа банктің факторлық бөлімімен шарт жасау құ­қы­ғы жоқ екендігі айрықша ескертіледі.

Толық факторлық қызмет көрсету туралы шарт әдетте жабдықтаушы мен факторлық бөлім арасындағы тұрақты және ұзақ контрактылар кезінде жасалады.

Әлемдік банк тәжірибесінде әдетте факторинг бой­ынша шекті соманы белгілеудің үш әдісі пайдаланылады.

Әрбір төлемшіге несие берудің мерзімі қалпына кел­­ті­рілетін лимиті белгіленеді. Мұндай жағдайда фак­то­рингтік бөлім оның шегінде ғана жауапкершілік көтереді. Егер төлемшінің берешек сомасы белгіленген лимит сома­сы­нан асып кететін болса, онда факторингтік шартқа сәй­кес, төлемші төлем қабілетсіз деп хабарланған кезде, жаб­дық­таушының берешегін өтеуге түсетін барлық төлемдер бірінші кезекте, оған жабдықтаушы аударған соманы то­лық қайтарғанға дейін факторингтік бөлімге түсетін бо­ла­ды.

Жабдықтаушыға, бір ай ішінде (жүктерді тиеудің ай сайынғы лимиті) бір сатып алушыға тиеп жөнелтетін жүктердің шекті сомасы белгіленеді. Мұндай шара, клиент берешегінің түпкілікті сомасына қатыссыз түрде, жабдықтаушыны күдікті дебиторлық берешектердің пайда болу тәуекелінен сақтандыруға мүмкіндік береді. Лимит ай сайын беріледі.

Егер жабдықтаушының өндірістік қызметінің ерек­шелігі ірі сомаларға бірқатар жеке келісімдерді болжайтын болса, жекелеген келісімдер бойынша сақтандыру әдісі қолданылады. Мұндай жағдайда, белгілі бір кезең ішіндегі тауарларды жеткізуге арналған тапсырыстың бүкіл сомасы шекті сома саналады.

Факторингтік бөлімнің делдалдық (комиссиялық) сый ақысы екі элементтен қалыптасады:

1. Берілген несие үшін ақы. Оның көлемі факторлық бөлімнен төлем алу мен факторингтік бөлімдегі жабдық­тау­шының есебі (счеты) бойынша күн сайынғы дебет қалдығы (сальдосы) негізінде төлемшіден түсетін төлемнің түсу күні арасындағы кезеңмен анықталады.

2. Көтерілген қызмет үшін ақы. Ол, әдетте, шот-фактура сомасынан пайыз ретінде есептеліп шығарылады. Оның көлемі өндірістік қызметтің көлемі мен құрылымына және оның сатып алушыларының несие төлеу қабі­лет­тілігіне, факторлық бөлімнің орындалатын жұмыстардың көп жұмысты қажет етушілігі мен тәуекелді бағалауына қатысты болады. Регресс құқығы болған кезде 0,2-0,5 пунктке жеңілдік жасалады.
10.3. Трасталық операциялар
Өнеркәсібі дамыған елдерде қаржы активтерінің кө­бе­юімен коммерциялық банктер сенім (трасталық, ағыл­шын­ша trast - сенім) операцияларын ұлғайта түседі. Банк­тер­дің бұл қызмет көрсету түрлері сенім хаттар бойынша жасалатын қатынастармен байланысты болады. Траст – сенім білдірген тұлғалар құқығына клиенттердің тапсыруы бойынша әрекет ететін және негізінен меншікті басқару­мен байланысты операцияларды жүзеге асыратын, сондай-ақ басқа да қызмет түрлерін көрсетуді орындайтын ком­мер­циялық банктердің бөлімдері. Банктер және тұлғалар, кә­сіпорындар мен фирмалар, қайырымдылық ком­па­ния­ла­ры (қорлар) мен өзге де мекемелер үшін сенім операция­ла­рын орындайды. Сенім операцияларын үш түрге бөлуге болады: мұрагерлікті басқару; сенім хат бойынша қор­ған­шы­­лыққа байланысты операцияларды орындау; агенттік қыз­меттері.

Жеке тұлғалардың келісімдері бойынша мұрагерлікке иелік ету трастты банктің траст бөлімі атқарушыларының бірсыпыра міндеттерін орындауын болжайды. Олардың негізгілері жазбаша аманатқа сәйкес немесе соттың өкімі бойынша мұраға қалдырушының активтерін жинап және оны қауіпсіздендіруден, әкімшілік шығындарды, бере­шек­терді, салықтарды төлеуден, мұрагерлік арасында мүлікті бө­луден және отбасы мүшелеріне жеке қызмет көр­се­ту­лер­ден тұрады.

Траст бөлімдері кәмелетке толмаған, заңды әрекет ету­ге қабілетсіз тұлғалардың қорғаншылық (опекунских) қызметтерін орындау тәртібінде жекелеген тұлғалардың сенім хаттары бойынша мүлік басқарумен байланысты операцияларды жүзеге асырады. Сенім негізінде меншікті басқарумен байланысты операциялар сенім хат бойынша неғұрлым кең таралған операциялар болып саналады. Олар сенім білдіруші мен сенім білдірген тұлғалар арасындағы келісімдер нәтижесінде туындайды және одан әрі оған иелік ететін, басқаратын сенген тұлғаға сенім білдірушінің мүдделері үшін мүлікті өткізіп берумен байланысты бо­лады. Осыған орай банк келісім шарттарына сәйкес негізгі сома мен кірістерді басқара алады, инвестициялайды және мүлікті сақтай алады.

Агенттік қызмет көрсетулер агент қызметін қабылдай отырып, коммерциялық банктер бөлімдерінің трастын (се­ні­мін) орындайды. Егер операциялар меншікпен бай­ла­нысты болатын болса, онда меншік құқығы сақталады. Активтерді сақтау және оған иелік ету, меншікті басқару, заң қызметін көрсету және өзге де агенттік операцияларды орындау негізгі қызмет көрсетулер болып саналады.

Кәсіпорындар мен фирмалар әдетте, олар үшін алуан түрлі қызмет түрлерін орындайтын өз коммерциялық банктерінің траст бөлімдерінің қызметіне жүгінеді. Сенім операциялары өзіне сенім білдірген тұлғаға мүлікке иелік ету құқығын өткізіп берумен, қызметкерлерді займмен қамтамасыз етумен қоса қабаттасып жүретін облигациялық займмен қызмет көрсетуді енгізеді. Акционерлік ком­па­ниялар, оларға акциялар мен облигациялар бойынша мен­шік құқығына сенім білдіру, зейнетақы қорларын басқару, биржада шығарылатын акцияларды тіркеуді банкке тапсыру арқылы банк қызметтеріне жүгінеді. Фирмалар үшін банк: компаниялардың акционерлеріне дивидендтерді төлеу мерзімінің келуі бойынша купондар төлеу мен облигацияларды өтеу сияқты төлем қызметтерін жүзеге асырады. Траст бөлімдері депозитарий қызметін, яғни сол бойынша акционерлер дауыс беру құқығын өкілдерге беру арқылы (дауыс беруші траст деп аталады) акцияларды сақтау қызметін орындайды. Банк компаниялардың қайта құрылуы, таратылуы немесе банкроттығы жағдайында олардың ісін уақытша басқаруы мүмкін.

Коммерциялық банктер сенім операциялары бойынша делдалдық (комиссиялық) сыйақылар алады. Агенттік қызмет көрсеткені үшін делдалдық (комиссиялық) тө­лем­дер көпшілік жағдайда шарттық бастаулар негізінде ай­қын­далады. Өйткені жұмыс көлемі операциялардың түрлері бойынша әртүрлі. Делдалдық (комиссиялық) сыйақылар траст кірістерінің жыл сайынғы аударымдарынан, негізгі сомалардың жылсайынғы жарналарынан және бірқатар жағдайларда траст туралы келісім мерзімінің қолданылуы аяқталғандағы негізгі сомалардан тұрады. Сенім опера­ция­ла­рының көлемі осы операциялармен байланысты шы­ғын­дар­ды ақтайтындай және банктің пайда табуын қамтамасыз ететін болуы тиіс.

Банктердің халықаралық операциялардан алатын та­быс­тарының басым бөлігі несие беруден түседі. Банк несиесін берудің халықаралық саудасы тауарларға, тауар құжаттарына кепілдікке ссудалар беру, вексельдік және акцептік несиелер, банк ссудалары формасында қатысады. Лизинг, факторинг, форфетинг сауданы несиелендірудегі өз­геше жаңа формалары болып саналады. Орта және ұзақ мер­зімдік халықаралық банк несиелері сондай-ақ еуроне­си­елер формасында беріледі.

Банктердің халықаралық операциялары бір валютаны екін­ші валютаға айырбастаумен байланысты. Мұндай опе­ра­циялар валюта операциялары деп аталады. Оларды жүр­гі­зудің қажеттілігі, халықаралық несие беру мен сыртқы сау­да және қызметтер көрсету бойынша есеп айырысу кез­де­рінде халықаралық айналым құралы түрінде пайдалануға бо­латындай біртұтас төлем құралдарының болмауынан туын­дайды.

Әртүрлі валюталық операциялардың жиынтығы ссу­да­лық капиталдардың әлемдік нарығының бөлігі болып саналатын валюта нарығын құрайды. Валюта нарығында ше­тел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс шо­ғыр­лан­ды­рылады. Ұсыныс ең алдымен, сатылған тауарлар мен қыз­меттер үшін валюталық түсім алған экспорттау­шы­лар­дан болады, ал сұранысты сатып алған тауарлар мен қыз­мет­терді, капиталдар мен несиелерді төлеу үшін шетел ва­лю­тасын қажетсінетін импорттаушылар туғызады.

Валюта нарығындағы операцияларды банктер, жеке­леген компаниялар мен жеке тұлғалар жүзеге асырады. Биржалық және биржадан тыс валюталық нарықтарға ажыратылады. Бүкіл валюталық операциялардың басым көпшілігі биржадан тыс коммерциялық банктер арқылы жүзеге асырылады.

Банктер валюталық операцияларды (тікелей немесе делдалдар арқылы) банкаралық валюта нарығында бір-бірімен, өздерінің клиенттерімен жүргізеді, сондай-ақ биржаларда да операциялар жасайды. Валюталық келі­сім­дердің негізгі бөлігін банкаралық валюта нарығында коммерциялық банктер бір-бірімен жүргізеді.

Валюталармен операцияларды банктер өз есебінен, сондай-ақ өз клиенттерінің (делдалдық бастаулар негізінде) есебінен жүзеге асырады. Шетел валютасымен көрсетілген аударымдар арқылы жасалатын төлем құралдары: банк депозиттері, чектер, вексель мен аударымдар, негізінен, валюталық келісім құралдары болып саналады. Қолма қол шетел валюталарымен (банкноттар, монеталар) жасалатын келісімдер көлемі соншалықты көп емес.

Валюта нарығындағы банктердің активтілігі банктің көлеміне, оның беделіне, бөлімшелері мен филиалда­ры­ның шетелдік жүйелерінің даму дәрежесіне, ЕЭЖ-дің, те­ле­фон және телеграфтық байланысының жарақтануына қа­тыс­ты болады. Валюталық операциялардың негізгі үлесі аса ірі коммерциялық банктердің үлесіне тиеді. Олар тек қа­на са­тып алып қоймайды, валюталарды сатады, ха­лықаралық есеп айырысуларды жүзеге асырады, сонымен бірге шетел ва­люталарының босалқы қорын (запасын) сақтайды, ва­лю­та бағамын айқындайды. Басқа банктер шетел валюта­сы­ның бағамын (бәсін) белгілеу үшін оған өтініш жасайды және олардан өз клиенттері үшін валюта сатып алады.

Валюталық операциялар түрінде меншік құнының жә­не өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға өтуімен байланысты операцияларды оның ішінде төлем құралы түрінде шетел валюталары мен шет ел төлем құ­жат­тарын пайдаланумен; халықаралық ақша аударым­да­рын жүзеге асырумен байланысты операцияларды түсіну көзделеді.

Валюталық операциялар процесінде арақатынасы банк­тің валюталық позициясын айқындайтын шетел валю­та­сына банктердің белгілі бір талаптары мен міндет­те­ме­ле­рі пайда болады.

Егер талаптар мен міндеттемелер сәйкес келетін болса, онда валюталық позиция жабық болып саналады, егер талаптар мен міндеттемелердің теңсіздігі өмір сүретін болса, онда банкте ашық позиция пайда болады.

Егер валюта сату бойынша талап міндеттемеден артып кетсе ашық валюта позициясы ұзақ (ұзын) болып саналады және егер, міндеттеме талаптан артып кететін болса, онда қысқа болады. Ашық валюта позициясы валюта тәуекелімен байланысты және банктерге немесе фирмаларға қосымша пайда әкелумен қатар шығынға да батыруы мүмкін.

Қолма қол валюта операциялары, негізінен, «спот» жағдайында жүзеге асырылады. Бұл – келісім жасалғаннан кейінгі екінші жұмыс күніне жүзеге асырылатын есеп айырысуларға валюталарды тез арада жеткізу операциясы. Тез жеткізілетін («спот») валюта операциялары барлық валюталық келісімдердің шамамен 90%-ын құрайды. «Спот» жағдайындағы операцияларды жүргізу кезінде банк кли­ент­терінің шетел валютасына қажеттіліктерін қам­тама­сыз ету, капиталдың бір валютадан екінші валютаға құй­ы­луы, пайда алу мақсатында арбитраждық (төрелік) ке­лі­сім­дер мен операцияларды жүргізу оның негізгі мақсаттары болып саналады.

Келісім жасаған күнгі бағам бойынша болашақта жеткізу және есеп айырысу арқылы валюталарды сатып алу-сату жедел (шұғыл) келісімдер деп аталады. Әдетте, олар бағамдардың (курстардың) өзгеруінен сақтандыру үшін немесе алыпсатарлықпен алынған пайданы бол­дыр­мау үшін қолданылады. Валюталық операциялардың келесі түрлері «форвард», «фъючерстік операциялар», «опцион», «своп», «арбитраж» жедел операцияларға жатады.

Жедел банкаралық келісімдер «форвард» атауын алған. Келісім жасау мезетінде валютаның бағамы, мерзімі және сомасы белгіленеді, сонымен бірге мерзімі келгенге дейін (әдетте – 1-6 ай) шоттар бойынша ешқандай сома өткізілмейді. Негізінен, банктердің көпшілігі олардың шоттарында әріптестерінің белгілі сомаларының бол­ған­дығын (ақшамен қамтамасыз ету талап етілмесе де және келісім (мәміле) кез келген көлемде болуы мүмкін болса да) артық көреді.

Жедел келісімдердің (мәмілелердің) ерекшеліктеріне мәміле жасау күні мен мәміле орындау арасындағы уақыт интервалының өмір сүретіндігін жатқызуға болады және осы­ған орай валюта бағамы келісім жасау күніне анық­та­ла­ды.

Жедел мәмілелерді (келісімдерді) – конверсиялық, сақ­тандыру және алыпсатарлыққа бөліп қарау қабыл­дан­ған, сонымен бірге мұндай бөлу жеткілікті шекте шартты болып саналады. Бұл мәмілелердің әрбірінде дерлік алыпсатарлықтың элементтері бар деуге болады.

Контракт жасау кезінде ұлттық және шетел валюта бағамдарының, төлем валюталарының өзгеру мүмкін­дік­тері ескеріледі.

«Форвардтық» мәмілелер алыпсатарлық операция­лар­ды жүргізу үшін ыңғайлы құрал болып саналады, өйткені мұндай операциялар үшін қандай да бір өтімді құралдарға ие болу міндетті болып саналмайды.

Жедел алыпсатарлық мәмілелер үлкен пайда да әке­луі мүмкін, сол сияқты үлкен шығынға да батыруы мүмкін, тіпті бірқатар жағдайларда банктерді немесе фирмаларды банкроттық жағдайларға да ұшыратады.

Валюталық фъючерстер қазіргі уақытта келесідей биржаларда: Сингапур Халықаралық ақша биржасында (SIME), Лондон Халықаралық қаржы фъючерстерінің биржасында (LIFFE) және Чикагодағы Халықаралық ақша рыногында (IMM) жүзеге асырылады.

Соңғы жылдары фьючерлік мәміле көлемі айта қалар­лық­тай күрт өсті (әсіресе ММ-де), сонымен бірге олардың LIFFE биржасында енгізілгендігіне қарамастан, олар Еуро­па­да аса кең көлемде даму ала қойған жоқ. Бұл бірінші ке­зекте, Еуропаға тән болып саналатын, «форвард» база­сын­да жақсы дамыған, тиімді қызмет істейтін валюта саудасы­мен неғұрлым икемді жұмыс жасай білумен түсіндіріледі.

Валюталық фьючерс – бұл биржада жүзеге асыры­ла­тын мәмілелердің стандартталған көлемімен және төлем жасау күндері көрсетілген шетел валюталарымен жедел валюталық операциялар.

«Форвард» операцияларынан оның өзгешелігі қазіргі уақытта бірнеше валюта ғана фьючерлік мәмілелердің объектілері болып саналатындығы. LIFFE-де АҚШ долларына қарсы швейцарлық франк, неміс маркасы,йен мен фунт стерлингтер осындай валюталар болып саналады.

Форвардтық операциялардан оның тағы бір ерек­ше­лі­гі сатып алушының немесе сатушының валюталық фью­черс контрактысы бойынша банкпен емес, қарсы (контр) әріп­тес түрінде қатысушы – биржалардың Клирингтік пала­тасымен өзараәрекет жасайтындығынан көрінеді. Клирингтік палата сатушылар мен сатып алушылар ара­сын­дағы операцияларды жүзеге асыруда делдал ретінде қатысады.

Валюталық фьючерстердің форвардтық операция­лар­дан үшінші өзгешелігі, фьючерлік мәмілелер жасау ке­зін­де клирингтік палатаға жасалған келісімді орындау кепілі тү­рінде қолма қол түрде кепілдік депозитін салудан тұ­ра­ды. Бұл кепілдік депозит бағамының қолайсыз қозғалы­сы­нан туындайтын кез келген шығынды жабуды қамтама­сыз етеді. Биржадағы әрбір мәміле үшін бастапқы кепілдік депозит пен оны ұстап тұру үшін депозит белгіленеді.

Жоғарыда келтірілген барлық операцияларда біз болжамдық баға берулерді есепке алғамыз жоқ. Әдетте қосымша үстемелер немесе шегерімдер (жеңілдіктер) контрагенттердің хабардар болу дәрежесіне қатысты болады және шарт предметі болып саналады. Осыған байланысты таңдау мәмілелеріне айрықша орын беріледі.

Опцион (латынша – «optio» - таңдау) күні бұрын келіскен күнге немесе келісілген уақыт кезеңі ішінде белгіленген баға бойынша белгілі бір активтерді сатып алу немесе сату құқығын (опцион сатып алушы үшін) беру туралы екі жақты шартты білдіреді.

Валюталық опцион келесідей формаға ие екі делдал (дилерлер) арасындағы шартты білдіреді:

Аталмыш шарт бойынша опционды делдалдың (ди­лер) бірі жазып береді, ал екінші делдал оны сатып алады жә­не опцион шартында қосымша ескертілген мерзім ішін­де, опционды жазып берген (сатып алатын опцион) тұл­ға­дан бағам бойынша валюталарды белгіленген бағам бой­ын­ша сатып алуға немесе бұл валютаны оған сатуға (сатуға опцион) құқық береді.

Сөйтіп, опцион сатушысы валютаны сатуға міндетті (немесе сатып алуға) болып саналады, ал опцион сатып алушысы мұны жасауға міндетті емес, яғни валютаны сатып алуы немесе сатып алмауы да мүмкін.

Бұдан көзделетіндей, опцион – сатып алушыны айыр­бас бағамының қосымша ескертілген «страйк» бағадан жоғары қолайсыз өзгеру тәуекелінен қорғайтын валюталық тәуекелдерді сақтандырудың формасы болып саналады және айырбас бағамы ол үшін қолайлы болып табылатын бағытта «страйк» бағадан жоғары деңгейде өзгеретін жағдайда оған кіріс алуға мүмкіндік береді.

Опцион мерзімі – бұл оның мерзімі өткенде оп­ционды пайдалануға келмейтін күн (немесе уақыт кезеңі).

а) еуропалық

б) американдық.

Еуропалық стиль опцион тек белгіленген күнге пайда­ла­нылатындығын білдіреді.

Американдық стиль, опцион оның мерзімі ішінде кез келген сәтте пайдалануға болатындығын білдіреді.

СВОП. (ағылшынша «swap», «swop» - айырбас, ауыстыру). «Спот» жағдайында одан кейін сатып алумен ұлттық валютаға айырбасқа валюталар сатып алатын валюталық операцияны білдіреді. Бұдан көзделетіндей, СВОП – бұл ол бойынша әртүрлі күндері есеп айырысу жағдайында теңдей сомаға бір мезгілде валюталар сатып алу мен сату болып саналады. СВОП – бұл оны одан кейін сатуға кепілдік берумен уақытша сатып алу. Тәжірибеде СВОП сол бір мезгілде валюта айырбастау бойынша жеке екі контрактыға қол қоюды білдіреді. Бұл контрактылар қарсы бағыттарға және әртүрлі есеп айырысу күндеріне ие. Бір контракты бойынша бірінші валюта белгілі бір мерзімде жеткізіп бермеу екінші валютаға айырбасқа сатып алынатын болады. Екінші контракты бойынша бірінші валюта келесі басқа бір мерзімде жеткізіп берумен екінші валютаға айырбасқа сатылады.

СВОП-тың валюталық операцияларының басым көп­ші­лік бөлігін банктер жүргізеді. Мұндай жағдайда белгілі бір мерзімге мәміле соңынан бастапқы беттегі валютала­рын бір-біріне қайтарып берумен екі валюта арқылы екі банк арасында айырбас жүреді. Айырбас, әртүрлі жеткізіп беру мерзімдерімен бір мезгілде жасалатын екі қарама қар­сы мәмілелер формасында жүргізіледі; СПОТ – бір мәміле бойынша және «форвард» - екінші мәміле бойынша. Нә­ти­же­сінде екі банк те жедел мәміле бойынша оны сатқанға дейін­гі кезеңде «спотқа» сатып алынған валютаны өзінің иелік жасауына алады.

Валюталық арбитраж (төрелік) – бұл пайда табу мақ­сатында валюталарды сатып алу-сату бойынша жасалатын операция.

Арбитраждың (төрелік) екі түрі болады:

а) валюталық

б) пайыздық.

Валюталық арбитраж (французша «arbitrage») – бұл ва­люта бағамдарының айырбасынан пайда табу мақ­са­тында, оны сатумен бір мезгілде валюталарды сатып алу.

Қарапайым валюталық арбитраж – бір шетел валю­та­сы­мен және теңгемен немесе екі шетел валютасымен жү­зе­ге асырылатын арбитраж.

Күрделі валюталық арбитраж – бұл валюталардың көп санымен жүзеге асырылатын арбитраж.

Уақытша валюталық арбитраж уақыт бойынша ва­лю­та бағамдарының айырмаларынан пайда табу мақсатымен жүргізілетін операцияны білдіреді. Оған келесідей опе­ра­ци­ялар кіреді:

• 
  «споттың» бірінші бағамы бойынша валюталарды сатып алу;
  
• 
  депозит ашу;
  
• 
  депозитте валюталар сақтау;
  
• 
  депозиттен валюталарды алу;
  
• 
  оны «споттың» екінші бағамы бойынша сату.
  

Кеңістіктік валюталық арбитражға келесідей опера­ция­лар кіреді:

1. 
   «Споттың» бірінші бағамы бойынша валюталар сатып алу;
   
2. 
   сатып алынған валюталарды аудару;
   
3. 
   «споттың» екінші бағамы бойынша валюталарды сату;
   
4. 
   валюталарды сатудан алынған ақшаларды аудару.
   

Валюталық алып сатарлық (латынша «speculatio» - сырттай қарау, аңдау). Бұл операция валюталық тәуекелді қабылдаумен байланысты әртүрлі нарықтарда немесе уа­қыт аралығындағы валюта бағамдарының өзгеруінен пайда алу мақсатымен жүргізілетін операция болып саналады.

Валюталық алып сатарлыққа, ең алдымен, теңгеге ау­д­арым арқылы еркін айналымдағы валюталарды сатып алу жүр­гізілетін, содан кейін қолма қол валютаға айнал­ды­ры­лып және теңгеге сатылатын кездегі аударым арқылы жа­са­латын және қолма қол валюталардың бағамдар айыр­ма­сын­дағы ойындар жатады.
10.6. Бағалы қағаздармен жасалатын операциялар
Акционерлік қоғам түрінде құрылған коммерциялық банк акцияларды шығару және орналастыру жолымен жарғылық қор құрады. Акция, оны тарату кезінде мүліктердің қалдықтары мен оның пайдаларын бөлуде акционердің қоғамды басқаруға қатысу құқығын бекітетін бағалы қағаздарды білдіреді.

Дивидендтер төлеуді есептеу тәртібінің ерекше­лік­те­рі­не қатысты банк жарғысы артықшылық берілген (приви­ле­ги­рованные) акциялар шығаруды қарайды. Оны ұстаушы ма­ңызды жеңілдікті – дивидендтер алуға басымдық құ­қы­ғын пайдаланады.

Бағалы қағазда оның қожайынының аты көрсетілген бе, әлде жоқ па соған қатысты, банк атаулы акциялар шыға­ра­ды.

Банктердің бағалы қағаздар шығару процедурасына мы­­налар кіреді: 1) шығару туралы шешім қабылдау; 2) шығару туралы барлық қажетті ақпараттардан тұратын прос­пекті дайындау; 3) орталық мемлекеттік (ұлттық) банк мекемесінде проспектіні тіркеуден өткізу; 4) проспектіні жа­риялау; 5) бағалы қағаздарды алдағы уақытта тарату ту­ра­лы хабарламаны баспасөзде жариялау; 6) бағалы қағаз­дар­ды бөлуді ұйымдастыру; 7) шығару қорытындысын тір­кеу; 8) шығару қорытындыларын жариялау.

Облигация қаралған мерзімде белгіленген пайызды тө­леу арқылы қожайынға нақты құнын өтеуде оның эми­тен­ті шығарған міндеттемені бекітетін бағалы қағаз болып сана­лады. Акционерлік қоғамдардың, оның ішінде банк­тер­дің барлық шығарылған акцияларды толық төлеп бол­ған­нан кейін ғана жарғылық қордың 25% мөлшерінен ас­пайтын сомасында облигациялар шығаруға құқықтары бар.

Заемды шығарушы банк, оны өтеудің ыңғайлы фор­ма­ла­рын да таңдай білуі тиіс. Облигацияларды өтеу бе­ре­шек­ті бөліп-бөліп қайтаруды, сондай-ақ оны біржолғы сатып алу­ды білдіреді. Егер банк заемды ірі көлемде шығаратын бол­са, онда банктің төлем қабілеттілігін бұзбас үшін, оны өтеуді бөліп-бөліп жүзеге асыру дұрыс болып саналады. Банк­тің облигация заемдарының шарттары өзіне кре­ди­тор­лар мүдделерін қорғаудың элементтерін енгізуі тиіс. Мұн­дай элементтер келесілер болуы мүмкін: а) займ бойынша басқа банктерге пайыздар төлеуге кепілдік беру; б) ке­ңес­шілдік дауыспен жиналысқа бірігуге облигационерлерге құқық беру; в) облигацияларды ипотекалық жолмен жабу.

Банктің акционерлік қоғамның капиталына қатысуы несие беру мекемесіне салынған капиталдан дивидендтер алуға, сондай-ақ аталмыш қоғамның бірдей қожайыны саналуға мүмкіндік береді.

Банкке оларға берілетін несиелердің қайтымдылығын жақсарту үшін аталмыш несие мекемелерінің кәсіп­орын­дары мен азаматтарын сақтандыруды қамтамасыз ететін акционерлік сақтандыру қоғамының басты құрылтайшысы болып қатысу аса пайдалы болып саналады.

Бағалы қағаздарға инвестициялар тарту процесінде банк­тің салымдарды көбейту ережелерін сақтауы көз­де­леді, яғни маңызды шығындар тәуекелін төмендетуі тиіс. Банк бұған әртүрлі бағалы қағаздардың көпшілік бөлігі арасындағы салымдарды бөлу кезінде қол жетізуі мүмкін.

Коммерциялық банктің активті операцияларына сон­дай-ақ векселдердің (дисконт) есебі де кіреді. Делдалдық (ко­миссиялық) бастаулар кезінде банк, оның клиенттері шы­ғарған бағалы қағаздарды бірінші болып орналастыруға қатысады, мысалы қандай да бір болсын акционерлік қо­ғам­дардың шығарған бағалы қағаздарын орналастырады. Банктің оған қатысуы, тараптардың құқықтары мен мін­дет­те­рі белгіленетін эмиссиондық шарт негізінде жүзеге асыры­лады.

Банк бағалы қағаздар эмитентімен өзара қатынастарда ғана емес, сонымен бірге олардың сатып алушыларымен немесе сатушыларымен (бұрынғы инвестормен) де әріптес болып қатысады. Мұндай жағдайда тараптар мәміле жасау арқылы әрекет етеді. Банк мәміле бойынша өзіне келесідей қызметтерді орындауға міндеттеме алуы мүмкін:

• 
  соңғы сатуға ұсынатын, тапсырыс берушінің өті­ні­ші бойынша бағалы қағаздарға бағалау жүргізу;
  
• 
  тапсырыс берушінің атына және соның есебінен бағалы қағаздар сатып алу;
  
• 
  тапсырыс берушінің бағалы қағаздарын орналас­ты­ру;
  
• 
  бағалы қағаздар нарығындағы бағамдар мен мә­мі­лелер туралы тапсырыс берушіні хабардар ету;
  
• 
  бағалы қағаздар нарығының ағымдағы және болжанатын жағдайымен тапсырыс берушіні ха­бар­дар ету (тұтастай ел бойынша, жекелеген рес­пуб­ликалар, қалалар, бағалы қағаздар түрлері бой­ын­ша);
  
• 
  бағалы қағаздар нарығында тапсырыс берушімен бірлескен іс-қимылды жүзеге асыру;
  
• 
  бағалы қағаздар нарығындағы операциялармен бай­ланысты кез келген сұрақтар бойынша тап­сы­рыс берушіге ақыл-кеңестер беру.
  

Банк қарыз алушымен несие келісімін жасай отырып, салынған қағаздардың биржалық бағасының төмен түсуі жағдайындағы ережені қарауы дұрыс болып саналады. Егер клиент оны жүзеге асырғысы келмесе немесе оны жүзеге асыра алмаса, ол қарыздың қамтамасыз етілмеген бөлігін өтеуі немесе барлық ссуданы қайтаруы тиіс. Несие шарты бойынша мынаны атап өту көзделеді: банк клиенті міндеттемелерді орындамағанда, банктің талаптарын клиенттердің кешіктіруі пайда болған жағдайда, сондай-ақ кешіктірілген қарыздар пайда болғанда (клиентке ешқандай хабарламастан) банк салынған бағалы қағаздар мен ақшалай түсімдердің барлығын немесе бір бөлігін қамтамасыз етілмеген кешіктірілген қарыздарды өтеуге (жабуға) бағыттайды. Егер түсім сомасы көрсетілген қарыздан аз болатын болса, онда клиент банк алдында өзінің қалған барлық мүліктерімен жауап беруге міндетті.

Басқаша айтсақ, бағалы қағаздар кепілінің ерекшелігі, қарыз алушының жауапкершілігі кепіл құнымен сарқыл­май­тындығынан, қайта барлық мүлікке тарайтындығынан тұрады. Тек осындай келіс қана бағалы қағаздарды кепілге қою арқылы несиелер беру кезінде банктердің коммер­ция­лық мүдделерін қорғайды.
Түйін
1. Лизинг – бұл шарттың бүкіл мерзімі ішінде оған де­ген меншік құқығын жалға берушіде қалдыру жағдайында, оларды өнімді пайдалану мақсатымен жалға алушы үшін жалға беруші сатып алған машиналар мен құрал-жабдықтарды ұзақ мерзімдік жалға беру немесе жалға беру шарты.

2. Лизингтік мәміленің негізін мыналар құрайды: мә­міле объектісі; мәміле субъектілері; лизингтік шарт негізі; лизингтік төлемдер; лизинг бойынша берілетін қызметтер.

3. Лизингтік қызметтердің қазіргі заманғы нарығы: қаржылық, қайтымды, өтемақылық, қалпына келтірілетін лизингтердің алуан түрлі формаларымен сипатталады.

4. Факторинг – есеп айырысуларды ұйымдастыру саласындағы қызметтердің жаңа түрлері, клиенттің айналым капиталына несие беруімен ұласатын сауда-делдалдық (комиссиялық) операцияларының түрлері.

5. Факторингтің конвенциялық (ашық) және конфиденциалды (жабық) екі түрі өмір сүреді.

6. Факторингті қолдану төлемдер жасауды же­дел­де­теді, қарыздарды өтеуге кепілдік береді, шоттарды (есеп­тер­ді) жүргізу шығындарын азайтады және жабдық­тау­шылардан төлемдердің уақытылы түсуін қамтамасыз етеді.

7. Трасталық операциялар – бұл сенім операциялары. Банктер сенген тұлғалар болып қатысады және клиенттер атынан әртүрлі операциялар жүргізеді. Оларға мыналарды жатқызуға болады: мұрагерлікті басқару, қорғаншылықпен байланысты сенім хат бойынша операцияларды орындау. Агенттік қызметтер.

8. Коммерциялық банктердің халықаралық опера­ция­ларына мыналар кіреді: халықаралық саудада, ссудалық капиталдардың халықаралық нарығында инвестициялық қызметке қатысатын клиенттер тарапынан сұраныс бар алуан түрлі қызметтер; шетел бағалы қағаздарын, шетел валюталарын сатып алу және сату; инкасса қою үшін чектерді, векселдерді, банкілік акцептерді қабылдау.

9. Валюталық операциялар түрінде меншік құқығы мен басқа да құқықтардың валюталық құндылықтарға өту­і­мен байланысты операцияларды түсіну көзделеді. Оның ішінде шетел валютасын төлем құралы түрінде және төлем құжаттарын шетел валютасы түрінде пайдаланумен байланысты операциялар; халықаралық ақша аударым­да­рын жүзеге асыру және т.б. кіреді.

10. Жедел және қолма-қол-кассалық мәмілелердің ара жігі ажыратылады. Кассалық мәмілеге «СПОТ» валюталық операциясы, жедел операцияға – «форвард», фьючерстік операциялар, «опцион», «СВОП», «арбитраж» жатады.

11. Бағалы қағаздармен байланысты банктердің опе­ра­циялары – бұл акцияларды, облигацияларды шығару жә­не орналастыру.
Білімін өз бетімен тексеру үшін тестілік сұрақтар

1. 
   Құрал-жабдықтардың меншік иесі оны лизингтік фир­­маға сата отырып, бірмезгілде аталмыш құрал жаб­­дықтарды олардан жалға алатын лизинг түрі – бұл:
   

ә) қайтымды лизинг;

б) өтемақылық лизинг;

в) жабдықтаушыға берілетін лизинг;

г) қаржылық лизинг.

2. 
   Факторинг – бұл:
   

ә) бір қарыз алушыға бірнеше банктердің несие беруі;

б) ұсынушы вексельді коммерциялық банкке сататын операциялар;

в) банктің жабдықтаушының талаптарын сатып алуы;

г) мүлікті уақытша пайдалануға беру.

3. 
   Трасталық операциялар – бұл:
   

ә) бағалы қағаздар бойынша пайыздар есептеу, агенттік қызметтер;

б) мүлікті уақытша пайдалануға беру;

в) қозғалмайтын мүлікке несие беру;

г) ғимарат бөлмелерін (орындарын) жалға беру.

4. 
   Болашақта мәміле жасалған сәтте белгіленген баға бойынша валютаны сатып алу немесе сату құнының объектісі болып қатысатын мәміле түрі:
   

ә) спот;

в) репорт;

г) депорт.

5. 
   Бір жылдан артық мерзімдегі өтегенге дейінгі ба­ға­лы қағаздар:
   

ә) банктің агенттік қызметтері;

б) эмиссиондық операциялар;

в) банк инвестициялары;

г) дұрыс жауабы жоқ.

11 - ТАРАУ. БАНК ІСІ» КУРСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТАҚЫРЫПТАРЫНА АХУАЛДЫҚ ЕСЕПТЕР
1 ахуал. Қазақстан Республикасындағы банктер ба­лан­­сының шоттар (счеттар) жоспарының 7 бөлімі бар.

Бөлімдердің атаулары мен шоттар нөмірлері берілген: міндеттемелер, активтер, меншікті капитал, шығыстар, банк балансына меморандум шоттары, шоттар мен болуы мүмкін талаптар мен міндеттемелер.

3000-3999, 1000-1999, 2000-2999, 5000-5999, 6000-6999, 4000-4999, 7000-7999.

Шоттар мен бөлімдер нөмірлерінің көрсетілуімен рет-ретімен жүйеге келтіру талап етіледі.

Аймақтың басқа банкпен ҚР Ұлттық банкінің қай­та­қар­жыландыру (рефинансирование) ставкасының 10 пунк­ті­нен жоғары ставка бойынша төлем жасау арқылы несие алу, 15% ставка бойынша 3 айға екі ірі клиенттің депо­зит­терін тарту, қайтақаржыландыру (рефинансирование) став­касы бойынша несие үшін Ұлттық банкке несие қоржынын қайта қарауға және ссудаларды мерзімінен бұрын өндіруге өтініш білдіру мүмкіндігі бар.

Ескерту: а) банк несиесінің мерзімі 1 ай;

б) клиенттерге тек 3 ай мерзім қосымша ескертілген;

в) ссуда алушылар мен банк арасында өзара әріптестік туралы шарт бар.

Менеджмент позициясы тұрғысынан шешу қажет:

1. 
   Банк қандай шешім қабылдайды.
   
2. 
   Қандай шешім неғұрлым тиімді екендігін есептеп шығарыңыздар.
   
3. 
   Депозиттер мен несиелер үшін ставкалар бойынша Қазақстан Банк жүйесінің қазіргі жай-күйі қандай?
   

Касса және оған теңестірілген қол ақшалар; Банк шот­тарындағы ақшалар; ҚР Ұлттық банкінің резервтік шо­тындағы ақшалар; Қазақстан Үкіметінің бағалы қағаздары; Қарыз алушыларға қысқа мерзімдік ссудалар; Овердрафт бойынша несиелер; Басқа банктерден алынған қысқа мер­зім­дік несиелер; факторингтік операциялар; Лизингтік опе­ра­циялар; Банктің ұзақ мерзімдік ссудалары; Банк ғи­ма­ра­ты және өзге негізгі қорлары; Бөгде (өзге) активтер; Басқа банк­терге берілетін несиелер; талап еткенге дейінгі салым­дар.

Топтар бойынша активтер баптарының кестесін жа­сау.

4 ахуал. Банк жүйесінде сыйақы ставкаларының өзге­руі тұрақты түрде болады.

Берілген несиелер бойынша сыйақы ставкалары 8% және 12%-ға тең. Несие сомасы алғашқы бетте 1,2 млн. тең­ге және 0,9 млн. теңге болады. Осы операциялар бой­ын­ша банк табыс табады. Кірісті есептеу формулалары:

(R₂-R₁)* V₂=P_r; (V₂-V₁)* R₂=P_rv

мұнда:

Р – банк кірісі;

V – берілген несие көлемі;

1 және 2 – соған сәйкес оның алдындағы және ағым­дағы кезеңдер.

Екі фактор бойынша кезеңдер кірістің орындалуы мына формуламен есептеледі (R₂-R₁)* (V₂-V₁)=P_rv.

Анықтау: пайыздық ставкалардың өзгеру әсері (сый­ақы ставкалары және берілген несиелер көлемінің өзгеруі).

5 ахуал. Назар аудару үшін берілген формула:

1. 
   Бұл формуламен не анықталады;
   
2. 
   Банк балансын алу және мәндері бойынша деректерді анықтау;
   
3. 
   Шартты түрде көрсеткіштің орта мәні 10,2%-ға тән. Шешімін салыстыру.
   

Мерзім, несие беруші сыйақысы, несие мақсаты, қамтамасыз ету, өтеу тәртібі.

1. белгілі бір жалғастықпен несие келісімдерінің негізгі жағдайларының параметрлерін орын-орнына қою;

2. егер сіз банк менеджері болсаңыз қалай болар еді дегеннің әрбір параметріне толық түсініктеме беру қажет болып саналады.

7 ахуал. Қазақстанның коммерциялық банктерінің келтірілген несие топтары бойынша несие тәуекелдерін талдау үшін келесідей деректер берілген:

1. 
   Несиенің әрбір түрінің үлес салмағын анықтау;
   
2. 
   Несиелердің қандай түрлері тәуекел несиелерге (тәуекелді емес, тәуекелді, өте тәуекелді) жататынын атап көрсету;
   
3. 
   Несие қоржынының мазмұнын байыту бойынша қорытындылар жасау қажет болып саналады.