Ќазтђтынуодаѓы Ќараѓанды экономикалыќ универститеті



жүктеу 2,95 Mb.
бет3/10
Дата10.02.2018
өлшемі2,95 Mb.
#9228
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

2.2. Коммерциялық банктің балансы

және оның құрылымы
Егер банктік есеп берушілік туралы толық түсінікке ие болатын болсақ, коммерциялық банк сипаттамасы соғұрлым толық және аяқталған болып саналады. Банктік есеп берушіліктің белгіленуі – бұл банк қызметі туралы толық сенімді қамтамасыз етуді; инвесторларға, кре­ди­торларға, бүкіл мүдделілік танытқан органдарға түсінікті жедел ақпараттар беруді; кірістер, операциялардың көлемі мен тәуекелдер туралы бекітулерді білдіреді.

Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын бағалау үшін банктің қызметі туралы жеткілікті ақпараттарға ие болу қажет. Банктің жылдық есебі осындай ақпараттардан тұрады, ал оны бүге-шігесіне дейін талдау үшін бухгалтерлік есеп деректері пайдаланылады.

Әлемдік тәжірибеде банктің қаржылық есеп беру үл­гі­ле­рі (формалары) мынадай негізгі құжаттар арқылы бе­ріл­ген: баланс, пайдалар мен шығындар туралы есеп, қар­жы­лан­дыру көздерінің қозғалысы туралы есеп, акци­о­нер­лік капитал туралы есеп, балансқа және өзгелерге түсін­дір­ме.

Банктің балансы ақшалай түрде көрсетілген коммер­ци­ялық банк ресурстарының жағдайын, оларды қалып­тастыру көздері мен пайдалану бағыттарын, сондай-ақ есепті мерзімнің басы мен аяғындағы банк қызметінің қаржылық нәтижелерін сипаттайды.

Баланс деректері бойынша ақша ресурстарын қалып­тастыру мен оны орналастыруға, бағалы қағаздар нарығын қоса отырып, несиелік, есеп айырысу және өзге де банк операцияларының жағдайына бақылауды жүзеге асырады. Коммерциялық банктің баланстары олардың есеп беруінің басты бөлігі болып саналады. Оларға талдау жасау банктердің өтімдігін (ликвидтілігін) бақылауға, банктің қызметін басқаруды жетілдіруге мүмкіндік береді.

Коммерциялық банктер жылдық баланс деректерін жә­не пайдалар мен зияндар туралы есептерді заңдық тәр­тіп­те жариялап отырулары тиіс. Қазақстанның бүкіл ком­мер­циялық банктерінің біріккен балансы тұтастай эко­но­ми­каны және әр облыс пен аймақтардың жағдайын сипат­тау­ға мүмкіндік береді. Банктердің баланс деректері ҚР Ұлт­тық банкінің ақша-несие саясатының негізгі ба­ғыт­та­рын әзірлеп-жасауы үшін негізгі көздер болып саналады.

Банктер балансының құрамы мен құрылымы олардың қызмет сипаты мен өзіне тән белгілеріне, банк опера­цияларында пайдаланылатын бухгалтерлік есептің құрылу қағидаларына қатысты болады.

Банк балансының базалық формасы:

Активтер = Міндеттеме + меншікті капитал

Банк активтері мен міндеттемелері негізі бойынша топтастырылатын баланстық есепті тапсырады және олардың салыстырмалы түрдегі өтімділігін көрсететіндей ретпен санамалап тізіп беруі тиіс.

Банктердің балансы үш негізгі бөлімнен: активтерден, міндеттемелерден және меншікті капиталдан тұрады.

Банк балансы




Активтер

1000-1999

Ақша қаражаттары


1000-1999



Ұлттық банктегі депозиттер

1100-1149

ГКО

1150-1199

Сату үшін бағалы қағаздар

1200-1249

Банктерге талаптар

1200-1249

Клиенттерге талаптар

1400-1449

Өзге бағалы қағаздар

1450-1459

Жалпы резервтер

1460-1469

Барлық салымдар

1250-1469

Капиталға инвестициялар

1470-1499

Материалдық және материалдық емес ак­т­и­в­­тер

1600-1699

Есептелген кірістер

1700-1749

Өзге активтер

1550-1599




1750-1999







Міндеттемелер

2000-2999


Депозиттер және банктердің несиелері

2000-2149

Клиенттер арасындағы міндеттемелер

2200-2249

Айналымға шығарылған бағалы қағаздар

2250-2349

Ұлттық банктің ломбардтық несиелері

2350-2399

Субординарлық борыштар

2400-2499

Есептелінген шығыстар

2700-2749

Өзге міндеттемелер

1350-1399




1250-1259




2550-2599




2750-2999







Капитал

3000-3999


Жарғылық капитал

3000-3499

Акциялар бойынша сыйақылар

3520

Банктің қорлары және бөлінбеген пайда

3500-3599




3520-дан басқасы

Баланс коммерциялық банк қызметінің өзарабай­ла­ныс­­ты көрсеткіштерінің арақатынасын білдіреді. Бұл бел­гі­лі бір күнге пассивтік және активтік операцияларды сипат­тай­тын, жинақталған баптарды (статьяларды) көрсететін қо­рытынды кесте. Актив және пассив арасында тепе-теңдік болуға тиісті.

Банктің баланстары әр елдің жүйеге келтірілген үлгісі бойынша құрылады және коммерциялық ақпараттардың ма­ңызды көзі болып санала отырып, баспасөзде жария­ла­на­ды. Банк жүйесіндегі бәсекелестік коммерциялық құпи­яға сәйкес жарияланатын ақпараттарды шектеу қажеттігін туғызады. Коммерциялық банктер баланстарының үлгілері (формалары) банк ісіндегі дәстүрлерге, осы саладағы мемлекеттік реттеулердің өзгешеліктеріне қатысты баптар (статьялар) бойынша ерекшеленуі мүмкін.

Коммерциялық банк балансының кәсіпорындардың ба­лансынан өзгешелігі: күнделікті, ай, тоқсан, жыл сайын жа­салады.

Банк балансының мынадай бөлімдері бар:


  • Пассив бойынша – банктің меншікті қаржылары мен қатыстырылған ресурстары, ал актив бой­ын­ша – банк ре­сурстарының орналасуын көрсететін баланстық есеп­т­ер.

  • Құндылықтар мен құжаттардың, сақтауға алынған құндылықтардың, чек бланктері мен акциялардың есебі жүргізілетін баланстық емес есептер.

Балансты әртүрлі көзқарастар тұрғысынан зерттеудің бұл жердегі мүмкіндігі жоғары. Баланс өзінің қызметі үшін қатыстырылған ресурстар мен қаржыларды бөлудің көз­де­рін көрсетеді.

Коммерциялық банктің есеп шоттарының жоспары


Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банкте­рі­нің бухгалтерлік есебі, жалпы түрде қабылданған әлемдік тәжірибе стандарттары бойынша негізделген есеп шоттар жоспарының шоттарында жүзеге асырылады.

Есеп шоттарының жоспары сыныптар (кластар) бой­ын­ша бөлінген шоттар тізімін білдіреді:



1. Бірінші сынып

«Активтер»

2. Екінші сынып

«Міндеттемелер»

3. Үшінші сынып

«Меншікті капитал»

4. Төртінші сынып

«Кірістер»

5. Бесінші сынып

«Шығыстар»

6. Алтыншы сынып

«Шартты және болуы м­ү­м­кін міндеттемелер мен та­л­а­п­­тар»

7. Жетінші сынып

«Банк балансына мемо­ран­­дум есеп шоты»

Банктер балансының есеп шоттары баланстық және баланстық емес, активті және пассивті болып бөлінеді. Бас­тап­қы үш сыныптың есеп шоттары банктің Біріккен балан­сын­да, ал төртінші және бесінші сыныптың есеп шоттары қар­жылық-шаруашылық нәтижелері туралы есептерде көр­се­тіледі.

Есепті мерзім қорытындысының нәтижелері үшінші сынып «Меншікті капитал» есеп шотында көрсетіледі.

Үшінші сынып деректері бойынша банктің шартты жә­не болуы мүмкін міндеттемелері туралы есептер жаса­ла­ды, ал жетінші сынып деректері – қосымша ақпараттар бе­ру үшін қажет болып саналады, мысалы, трасталық опера­ция­лар бойынша.

Есеп шоттардың бірінші саны қай сыныпқа жату­шылығын, екінші, үшінші сандар-есеп шоттарының тобын, ал төртінші сан одан әрі бүге-шегесіне дейін талдауды және есеп шоттар тобының мағынасын ашуды көрсетеді.

Банктің есеп берушілік құрамындағы коммерциялық банктің қаржылық есебі баланстан өзге пайдалар мен зияндар туралы есептерден тұрады, онда кірістер алу үшін қатыстырылған ресурстардың құны, өзге пайызсыз кірістер, сондай-ақ банктің бүкіл шығындары көрсетіледі. Банктің таза табысы нәтижелі көрсеткіш болып саналады.

Коммерциялық есеп айырысулар жағдайындағы жұ­мыс кезінде банктің бүкіл ағымдағы шығындары оның та­быс­тары арқылы жабылуы тиіс, ал оны одан әрі дамыту осы мақсат үшін жинақталған меншікті қаражаттар есе­бі­нен қаржыландырылады. Сондықтан коммерциялық банк тиімді жұмыс жасай отырып, өз қызметінің тактикасы мен стратегиясын, сонымен бір мезгілде өндірістік-техникалық базаны дамыту үшін жеткілікті түрде ақша қаражатын жинақтайтындай етіп құруы тиіс.

Банк капиталының айналымынан, сондай-ақ заемдық жә­не тартылған қаржыларды пайдалану нәтижесінде алы­на­тын пайда коммерциялық банк қызметінің қозғаушы кү­ші болып табылады.

Банктің баланстық пайдасы алынған табыстар, айыппұлдар, өсімдер, тараптардың бірі келісім шарттарын орындамағаны үшін төленетін айыптар мен шығыстардың жалпы сомасы, төленген айыппұлдар, өнімдер арасындағы айырмалар ретінде анықталады. Баланстық пайда есептік қаржы жылының 31 желтоқсанына шығарылады және бюджетке табыс салығын төлеуге, банк қызметін жүзеге асырумен байланысты шығындарды жабу үшін резервтік қорды, дивиденттер төлеу қорын, жинақтау және тұтыну қорларын құруға бағытталады. Банктің пайдаларын бөлу есептік қаржы жылындағы банк қызметінің нәтижелері бойынша акционерлердің жалпы жиналысында бекітіледі.

Табыс салығы, ұстап қалғандарды есепке ала отырып, банктің жылдық жиынтық табысы негізінде есептеледі. Банк­тің табыс салығы, түсетін кірістің 30 пайызына тең болады. Табыс салығы бойынша бюджетке ағымдағы тө­лем­дерді төлеу, банктің кірістері мен шығыстарының есеп­тік көрсеткіштерінен шығарыла отырып, ай сайын жүргі­зі­ле­ді.

Банк бір жылдағы қаржы қызметінің қорытындысы бойынша бірінші айдың 15-нен кешіктірмей, алдағы жылға бекітілген нормативтер бойынша:



  • резервтік қорға;

  • дивидендтерді төлеу қорына;

  • жинақтау және тұтыну қорына аударымдар жасай­ды.

Банктің қорларын құру мен пайдалану тәртібі Банк Басқармасы бекіткен Ережелермен анықталады.
Пайдаларды бөлудің жобасы


1. Баланстық пайда

1.1. Табыс салығын аудару

2. Банктің иелігіне қалған пайда (100%-ға қабылданады)

2.1. Банк қызметін жүзеге асырумен байланысты резервтік қор

2.2. Дивидендтер төлеуге аударымдар жасау қоры

2.3. Жинақтау қоры

2.4. Тұтыну қоры


100%

30%

20%
40%

25%


15%

Жоғарыда көрсетілген пайдаларды бөлу акционер­лер­дің жалпы жиналысында бекітіледі.


2.3. Банктердің пассивтік операциялары және коммерциялық банктің ресурстары
Коммерциялық банктер операцияларының мазмұнын олардың балансы бойынша ашып көрсететін болсақ, банк технологиясы толық түсінікті бола түседі. Бұл жерде пассивтік операцияларға бірінші кезекті мән беріледі. Бұл операциялардың маңыздылығы, олардың банк қызметі үшін түпкі көздер жасайтындығынан, сондай-ақ мін­дет­те­ме­лер бойынша банктердің жауапкершілігін арттыратын­ды­ғынан көрінеді.

Банк ресурстарын құру үшін банк қаржылары қарас­тыры­латын, содан кейін актив бойынша пайдаланылатын коммер­циялық банктің операциялары пассивтік операция­лар ретінде түсіндіріледі. Ал банк активтерінің көлемі мен құрылымы олардың құрылған көздері есебінен, яғни банк пассивтерімен анықталады.

Банк пассивтерін құру процесі, олардың құры­лым­да­рын оңтайландыру, соған орай ақша қаражаттарының бүкіл көздерін басқару сапасының ресурстық мүмкіндіктерді құ­ру­ы банк қызметінің негізгі кезеңдерінің бірі болып са­на­ла­ды. Тұрақты ресурстық базасының болуы банктің актив­тік операцияларды табысты жүргізуіне мүмкіндік береді.

Банктің пассивтік операцияларды жүргізуі нәти­же­сінде банк капиталы мен қатыстырылған қаржылардан тұ­ра­тын банк ресурсы пайда болады.

Меншікті капитал – бұл кез келген шаруашылық жүр­гізуші субъектілердің қаржылық ресурстарының ма­ңыз­ды бөлігі. Ол Жарғылық, Резервтік қорлардан, резерв­тер­ден және пайдалардан тұрады. Коммерциялық банк­тер­дің меншікті капиталының рөлі мен мөлшерінің басқа қыз­мет түрлерімен айналысатын өзге шаруашылық жүргізуші субъектілерден ерекшеленетін өзгешелікті сипаты бар. Оның өзгешелігі мынада: банктер меншікті капитал есе­бі­нен қаржыларға деген жалпы қажеттіліктің 10 пайызын, ал қалған субъектілер қаржылардың 40-55 пайызын жабады. Меншікті капитал банк қызметінің шекарасын айқын­дай­ды, сонымен қатар оның қаржылық тұрақтылық дәрежесін де көрсетеді. Банкті құрудың бастапқы кезеңінде, меншікті қаржылар, онсыз банк қызметін бастай алмайтын бірінші кезекте жұмсалатын шығындарды жабады. Қатыстырылған қаржылар ресурстарының құрылымында айрықша орынға ие болады. Өйткені, активті операцияларды жүзеге асыру үшін ақша ресурстарына деген қажеттіліктің 90 пайыздан астамы осы ресурстар есебінен жабылады. Банк тәжі­ри­бесінде барлық қатыстырылған қаржылар оларды шоғыр­лан­дыру тәсілі бойынша депозиттерге және өзге қатыс­ты­рылған қаржыларға бөлінеді – бұл банктер басқа банк­тер­ден займдар түрінде немесе ақша нарығында өзінің бо­рыш­тық міндеттемелерін сату жолымен алынатын ре­сурс­тар.

Қатыстырылған ресурстардың негізгі үлесін депо­зит­тер құрайды. Депозиттік операциялар – бұл қайтымдылық және сыйақы төлеу жағдайында заңды және жеке тұл­ға­лар­дан ақша қаражаттарын тарту бойынша жүзеге асы­ра­тын банктердің операциялары.

Экономикалық мазмұны бойынша депозиттерді мына­дай 4 топқа топтастыруға болады:

талап еткенге дейінгі депозиттер – бұл қайтарылатын мерзімі көрсетілмеген депозиттер, яғни мерзімі шек­тел­ме­ген, депозитордың бірінші талап етуі бойынша толық не­ме­се жартылай қайтарылады;

шұғыл депозиттер – бұл қайтаратын белгілі мерзімі көрсетілген депозиттер.

Сақтық кассалары – бұл салымшыға сақтық (жинақ) кітапшаларын жазып беру арқылы жүзеге асырылатын, же­ке тұлғалардың салымдары. Сақтық салымдарының мына­дай түрлері бар: бағалы қағаздар салымдары (депозиттік сертификаттар, банктік векселдер, валюталық векселдер).

Коммерциялық банктер тәжірибесінде пассивті опе­ра­­ция­ларға айқындаушы операциялар жатқызылады, өйт­ке­ні, ресурстардың жеткіліктілігі активті операциялар жа­сауға мүмкіндік береді. Коммерциялық банк балан­сы­ның пассиві бойынша ресурстарды құрудың төмендегідей көз­дерін көрсетуге болады:


  • салымдар (депозиттер) қабылдау;

  • клиенттердің есеп шоттарын, оның ішінде банк-корреспонденттерді ашу және жүргізу;

  • меншікті бағалы қағаздар (акциялар, об­ли­га­циялар), қаржы құралдарын (векселдер, депо­зиттік және сақтық сертификаттары) шығару;

  • банкаралық несие ресурстарын алу.

Пассивтің көрсетілген баптарын (статьяларын) қыс­қа­ша сипаттау бойынша – қол ақша (аударымдар түрінде), ұлт­­тық (шетел) валюта түріндегі салымдар (депозиттер) бел­гілері бойынша:

  • жеке және заңды тұлғалардың;

  • талап еткенге дейінгі немесе шарт бойынша көр­се­тілген мерзімдегі;

  • банк үшін тұрақты немесе тұрақсыз салымдар болып ажыратылады.

Клиенттер (заңды тұлға) банкте өз есеп шотын аша­ды, он­да активті операциялар үшін пайдаланылатын, әр­қа­шанда орташа қалдық (кредиттік қалдық) қалып отырады.

Банктің депозиттік сақтық сертификаттары, век­сел­дер, акциялар мен облигациялар дамыған, ірі (корпо­ра­тивтік) банктердің пассивінде айтарлықтай орын алады және барлық елдерде банктер осы түпкі көздерді дамытуға назар аударады.

Коммерциялық банктер ресурстарды жедел қатыс­ты­ру үшін, ақшалай қаржылар сатылатын ресурстардың банк аралық нарығының мүмкіндіктерін пайдаланады. Қарыз алу көздері баланстың төлем қабілеттілігін ұстап тұру мен міндеттемелердің үзбеліксіз орындалуын қамтамасыз етеді. Банктер бір-біріне корреспонденттік есеп-шоттар ашады және банк жүйесінің тұтастай тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін шарттық негіздерде ақшалар сатады. Егер ком­мер­циялық банктерге орталықтандырылған несиелер бе­рілетін болса, Орталық Банк (Қазақстан Республи­ка­сы­ның Ұлт­тық банкі) кредитор (сатушы) болып қатысады, он­дай жағ­дайда макроэкономикалық тұрақтылыққа қатыс­ты ау­ыт­қып отыратын қайта қаржыландыру ставкасы қол­да­ны­лады. Коммерциялық банктер банкаралық несие беру ке­зін­де қайта қаржыландыру ставкасына қарағанда не­ғұр­лым жоғары ставкалар белгілейді.

Пассив бойынша түпкі деректер құрылымын жи­нақ­тау кезінде банктердің мынадай ресурстарын бөліп көрсе­ту­ге болады:



  • меншікті капитал (банк қоры);

  • қатыстырылған ресурстар (салымдар, депозиттер);

  • қарыз алу көздері (банкаралық ссудалар).

Жалпы ақпарат алу мақсатында, банктердің тәжіри­бе­сінде айрықша рөл атқаратын жеке тұлғалар депо­зит­те­рі­нің жіктеуі ұсынылады (2 кесте).

Заңды тұлғалар депозиттерінің жіктеуін оқып-үйрену үшін соған ұқсас жіктеу де қоса беріліп отыр (3 кесте).



Жеке (жеке меншік) тұлғалар депозиттерінің жіктеуі
2 кесте


Корпорациялардың, фирмалардың және өзге коммерциялық ұйымдар депозиттерінің жіктеуі

жүктеу 2,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау