2.2. Коммерциялық банктің балансы
және оның құрылымы
Егер банктік есеп берушілік туралы толық түсінікке ие болатын болсақ, коммерциялық банк сипаттамасы соғұрлым толық және аяқталған болып саналады. Банктік есеп берушіліктің белгіленуі – бұл банк қызметі туралы толық сенімді қамтамасыз етуді; инвесторларға, кредиторларға, бүкіл мүдделілік танытқан органдарға түсінікті жедел ақпараттар беруді; кірістер, операциялардың көлемі мен тәуекелдер туралы бекітулерді білдіреді.
Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын бағалау үшін банктің қызметі туралы жеткілікті ақпараттарға ие болу қажет. Банктің жылдық есебі осындай ақпараттардан тұрады, ал оны бүге-шігесіне дейін талдау үшін бухгалтерлік есеп деректері пайдаланылады.
Әлемдік тәжірибеде банктің қаржылық есеп беру үлгілері (формалары) мынадай негізгі құжаттар арқылы берілген: баланс, пайдалар мен шығындар туралы есеп, қаржыландыру көздерінің қозғалысы туралы есеп, акционерлік капитал туралы есеп, балансқа және өзгелерге түсіндірме.
Банктің балансы ақшалай түрде көрсетілген коммерциялық банк ресурстарының жағдайын, оларды қалыптастыру көздері мен пайдалану бағыттарын, сондай-ақ есепті мерзімнің басы мен аяғындағы банк қызметінің қаржылық нәтижелерін сипаттайды.
Баланс деректері бойынша ақша ресурстарын қалыптастыру мен оны орналастыруға, бағалы қағаздар нарығын қоса отырып, несиелік, есеп айырысу және өзге де банк операцияларының жағдайына бақылауды жүзеге асырады. Коммерциялық банктің баланстары олардың есеп беруінің басты бөлігі болып саналады. Оларға талдау жасау банктердің өтімдігін (ликвидтілігін) бақылауға, банктің қызметін басқаруды жетілдіруге мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер жылдық баланс деректерін және пайдалар мен зияндар туралы есептерді заңдық тәртіпте жариялап отырулары тиіс. Қазақстанның бүкіл коммерциялық банктерінің біріккен балансы тұтастай экономиканы және әр облыс пен аймақтардың жағдайын сипаттауға мүмкіндік береді. Банктердің баланс деректері ҚР Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын әзірлеп-жасауы үшін негізгі көздер болып саналады.
Банктер балансының құрамы мен құрылымы олардың қызмет сипаты мен өзіне тән белгілеріне, банк операцияларында пайдаланылатын бухгалтерлік есептің құрылу қағидаларына қатысты болады.
Банк балансының базалық формасы:
Активтер = Міндеттеме + меншікті капитал
Банк активтері мен міндеттемелері негізі бойынша топтастырылатын баланстық есепті тапсырады және олардың салыстырмалы түрдегі өтімділігін көрсететіндей ретпен санамалап тізіп беруі тиіс.
Банктердің балансы үш негізгі бөлімнен: активтерден, міндеттемелерден және меншікті капиталдан тұрады.
Банк балансы |
| Активтер |
1000-1999
|
Ақша қаражаттары
|
1000-1999
|
Ұлттық банктегі депозиттер
|
1100-1149
|
ГКО
|
1150-1199
|
Сату үшін бағалы қағаздар
|
1200-1249
|
Банктерге талаптар
|
1200-1249
|
Клиенттерге талаптар
|
1400-1449
|
Өзге бағалы қағаздар
|
1450-1459
|
Жалпы резервтер
|
1460-1469
|
Барлық салымдар
|
1250-1469
|
Капиталға инвестициялар
|
1470-1499
|
Материалдық және материалдық емес активтер
|
1600-1699
|
Есептелген кірістер
|
1700-1749
|
Өзге активтер
|
1550-1599
|
|
1750-1999
|
|
|
Міндеттемелер
|
2000-2999
|
Депозиттер және банктердің несиелері
|
2000-2149
|
Клиенттер арасындағы міндеттемелер
|
2200-2249
|
Айналымға шығарылған бағалы қағаздар
|
2250-2349
|
Ұлттық банктің ломбардтық несиелері
|
2350-2399
|
Субординарлық борыштар
|
2400-2499
|
Есептелінген шығыстар
|
2700-2749
|
Өзге міндеттемелер
|
1350-1399
|
|
1250-1259
|
|
2550-2599
|
|
2750-2999
|
|
|
Капитал
|
3000-3999
|
Жарғылық капитал
|
3000-3499
|
Акциялар бойынша сыйақылар
|
3520
|
Банктің қорлары және бөлінбеген пайда
|
3500-3599
|
|
3520-дан басқасы
|
Баланс коммерциялық банк қызметінің өзарабайланысты көрсеткіштерінің арақатынасын білдіреді. Бұл белгілі бір күнге пассивтік және активтік операцияларды сипаттайтын, жинақталған баптарды (статьяларды) көрсететін қорытынды кесте. Актив және пассив арасында тепе-теңдік болуға тиісті.
Банктің баланстары әр елдің жүйеге келтірілген үлгісі бойынша құрылады және коммерциялық ақпараттардың маңызды көзі болып санала отырып, баспасөзде жарияланады. Банк жүйесіндегі бәсекелестік коммерциялық құпияға сәйкес жарияланатын ақпараттарды шектеу қажеттігін туғызады. Коммерциялық банктер баланстарының үлгілері (формалары) банк ісіндегі дәстүрлерге, осы саладағы мемлекеттік реттеулердің өзгешеліктеріне қатысты баптар (статьялар) бойынша ерекшеленуі мүмкін.
Коммерциялық банк балансының кәсіпорындардың балансынан өзгешелігі: күнделікті, ай, тоқсан, жыл сайын жасалады.
Банк балансының мынадай бөлімдері бар:
Пассив бойынша – банктің меншікті қаржылары мен қатыстырылған ресурстары, ал актив бойынша – банк ресурстарының орналасуын көрсететін баланстық есептер.
Құндылықтар мен құжаттардың, сақтауға алынған құндылықтардың, чек бланктері мен акциялардың есебі жүргізілетін баланстық емес есептер.
Балансты әртүрлі көзқарастар тұрғысынан зерттеудің бұл жердегі мүмкіндігі жоғары. Баланс өзінің қызметі үшін қатыстырылған ресурстар мен қаржыларды бөлудің көздерін көрсетеді.
Коммерциялық банктің есеп шоттарының жоспары
Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктерінің бухгалтерлік есебі, жалпы түрде қабылданған әлемдік тәжірибе стандарттары бойынша негізделген есеп шоттар жоспарының шоттарында жүзеге асырылады.
Есеп шоттарының жоспары сыныптар (кластар) бойынша бөлінген шоттар тізімін білдіреді:
1. Бірінші сынып
|
«Активтер»
|
2. Екінші сынып
|
«Міндеттемелер»
|
3. Үшінші сынып
|
«Меншікті капитал»
|
4. Төртінші сынып
|
«Кірістер»
|
5. Бесінші сынып
|
«Шығыстар»
|
6. Алтыншы сынып
|
«Шартты және болуы мүмкін міндеттемелер мен талаптар»
|
7. Жетінші сынып
|
«Банк балансына меморандум есеп шоты»
|
Банктер балансының есеп шоттары баланстық және баланстық емес, активті және пассивті болып бөлінеді. Бастапқы үш сыныптың есеп шоттары банктің Біріккен балансында, ал төртінші және бесінші сыныптың есеп шоттары қаржылық-шаруашылық нәтижелері туралы есептерде көрсетіледі.
Есепті мерзім қорытындысының нәтижелері үшінші сынып «Меншікті капитал» есеп шотында көрсетіледі.
Үшінші сынып деректері бойынша банктің шартты және болуы мүмкін міндеттемелері туралы есептер жасалады, ал жетінші сынып деректері – қосымша ақпараттар беру үшін қажет болып саналады, мысалы, трасталық операциялар бойынша.
Есеп шоттардың бірінші саны қай сыныпқа жатушылығын, екінші, үшінші сандар-есеп шоттарының тобын, ал төртінші сан одан әрі бүге-шегесіне дейін талдауды және есеп шоттар тобының мағынасын ашуды көрсетеді.
Банктің есеп берушілік құрамындағы коммерциялық банктің қаржылық есебі баланстан өзге пайдалар мен зияндар туралы есептерден тұрады, онда кірістер алу үшін қатыстырылған ресурстардың құны, өзге пайызсыз кірістер, сондай-ақ банктің бүкіл шығындары көрсетіледі. Банктің таза табысы нәтижелі көрсеткіш болып саналады.
Коммерциялық есеп айырысулар жағдайындағы жұмыс кезінде банктің бүкіл ағымдағы шығындары оның табыстары арқылы жабылуы тиіс, ал оны одан әрі дамыту осы мақсат үшін жинақталған меншікті қаражаттар есебінен қаржыландырылады. Сондықтан коммерциялық банк тиімді жұмыс жасай отырып, өз қызметінің тактикасы мен стратегиясын, сонымен бір мезгілде өндірістік-техникалық базаны дамыту үшін жеткілікті түрде ақша қаражатын жинақтайтындай етіп құруы тиіс.
Банк капиталының айналымынан, сондай-ақ заемдық және тартылған қаржыларды пайдалану нәтижесінде алынатын пайда коммерциялық банк қызметінің қозғаушы күші болып табылады.
Банктің баланстық пайдасы алынған табыстар, айыппұлдар, өсімдер, тараптардың бірі келісім шарттарын орындамағаны үшін төленетін айыптар мен шығыстардың жалпы сомасы, төленген айыппұлдар, өнімдер арасындағы айырмалар ретінде анықталады. Баланстық пайда есептік қаржы жылының 31 желтоқсанына шығарылады және бюджетке табыс салығын төлеуге, банк қызметін жүзеге асырумен байланысты шығындарды жабу үшін резервтік қорды, дивиденттер төлеу қорын, жинақтау және тұтыну қорларын құруға бағытталады. Банктің пайдаларын бөлу есептік қаржы жылындағы банк қызметінің нәтижелері бойынша акционерлердің жалпы жиналысында бекітіледі.
Табыс салығы, ұстап қалғандарды есепке ала отырып, банктің жылдық жиынтық табысы негізінде есептеледі. Банктің табыс салығы, түсетін кірістің 30 пайызына тең болады. Табыс салығы бойынша бюджетке ағымдағы төлемдерді төлеу, банктің кірістері мен шығыстарының есептік көрсеткіштерінен шығарыла отырып, ай сайын жүргізіледі.
Банк бір жылдағы қаржы қызметінің қорытындысы бойынша бірінші айдың 15-нен кешіктірмей, алдағы жылға бекітілген нормативтер бойынша:
резервтік қорға;
дивидендтерді төлеу қорына;
жинақтау және тұтыну қорына аударымдар жасайды.
Банктің қорларын құру мен пайдалану тәртібі Банк Басқармасы бекіткен Ережелермен анықталады.
Пайдаларды бөлудің жобасы
1. Баланстық пайда
1.1. Табыс салығын аудару
2. Банктің иелігіне қалған пайда (100%-ға қабылданады)
2.1. Банк қызметін жүзеге асырумен байланысты резервтік қор
2.2. Дивидендтер төлеуге аударымдар жасау қоры
2.3. Жинақтау қоры
2.4. Тұтыну қоры
|
100%
30%
20%
40%
25%
15%
|
Жоғарыда көрсетілген пайдаларды бөлу акционерлердің жалпы жиналысында бекітіледі.
2.3. Банктердің пассивтік операциялары және коммерциялық банктің ресурстары
Коммерциялық банктер операцияларының мазмұнын олардың балансы бойынша ашып көрсететін болсақ, банк технологиясы толық түсінікті бола түседі. Бұл жерде пассивтік операцияларға бірінші кезекті мән беріледі. Бұл операциялардың маңыздылығы, олардың банк қызметі үшін түпкі көздер жасайтындығынан, сондай-ақ міндеттемелер бойынша банктердің жауапкершілігін арттыратындығынан көрінеді.
Банк ресурстарын құру үшін банк қаржылары қарастырылатын, содан кейін актив бойынша пайдаланылатын коммерциялық банктің операциялары пассивтік операциялар ретінде түсіндіріледі. Ал банк активтерінің көлемі мен құрылымы олардың құрылған көздері есебінен, яғни банк пассивтерімен анықталады.
Банк пассивтерін құру процесі, олардың құрылымдарын оңтайландыру, соған орай ақша қаражаттарының бүкіл көздерін басқару сапасының ресурстық мүмкіндіктерді құруы банк қызметінің негізгі кезеңдерінің бірі болып саналады. Тұрақты ресурстық базасының болуы банктің активтік операцияларды табысты жүргізуіне мүмкіндік береді.
Банктің пассивтік операцияларды жүргізуі нәтижесінде банк капиталы мен қатыстырылған қаржылардан тұратын банк ресурсы пайда болады.
Меншікті капитал – бұл кез келген шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық ресурстарының маңызды бөлігі. Ол Жарғылық, Резервтік қорлардан, резервтерден және пайдалардан тұрады. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен мөлшерінің басқа қызмет түрлерімен айналысатын өзге шаруашылық жүргізуші субъектілерден ерекшеленетін өзгешелікті сипаты бар. Оның өзгешелігі мынада: банктер меншікті капитал есебінен қаржыларға деген жалпы қажеттіліктің 10 пайызын, ал қалған субъектілер қаржылардың 40-55 пайызын жабады. Меншікті капитал банк қызметінің шекарасын айқындайды, сонымен қатар оның қаржылық тұрақтылық дәрежесін де көрсетеді. Банкті құрудың бастапқы кезеңінде, меншікті қаржылар, онсыз банк қызметін бастай алмайтын бірінші кезекте жұмсалатын шығындарды жабады. Қатыстырылған қаржылар ресурстарының құрылымында айрықша орынға ие болады. Өйткені, активті операцияларды жүзеге асыру үшін ақша ресурстарына деген қажеттіліктің 90 пайыздан астамы осы ресурстар есебінен жабылады. Банк тәжірибесінде барлық қатыстырылған қаржылар оларды шоғырландыру тәсілі бойынша депозиттерге және өзге қатыстырылған қаржыларға бөлінеді – бұл банктер басқа банктерден займдар түрінде немесе ақша нарығында өзінің борыштық міндеттемелерін сату жолымен алынатын ресурстар.
Қатыстырылған ресурстардың негізгі үлесін депозиттер құрайды. Депозиттік операциялар – бұл қайтымдылық және сыйақы төлеу жағдайында заңды және жеке тұлғалардан ақша қаражаттарын тарту бойынша жүзеге асыратын банктердің операциялары.
Экономикалық мазмұны бойынша депозиттерді мынадай 4 топқа топтастыруға болады:
талап еткенге дейінгі депозиттер – бұл қайтарылатын мерзімі көрсетілмеген депозиттер, яғни мерзімі шектелмеген, депозитордың бірінші талап етуі бойынша толық немесе жартылай қайтарылады;
шұғыл депозиттер – бұл қайтаратын белгілі мерзімі көрсетілген депозиттер.
Сақтық кассалары – бұл салымшыға сақтық (жинақ) кітапшаларын жазып беру арқылы жүзеге асырылатын, жеке тұлғалардың салымдары. Сақтық салымдарының мынадай түрлері бар: бағалы қағаздар салымдары (депозиттік сертификаттар, банктік векселдер, валюталық векселдер).
Коммерциялық банктер тәжірибесінде пассивті операцияларға айқындаушы операциялар жатқызылады, өйткені, ресурстардың жеткіліктілігі активті операциялар жасауға мүмкіндік береді. Коммерциялық банк балансының пассиві бойынша ресурстарды құрудың төмендегідей көздерін көрсетуге болады:
салымдар (депозиттер) қабылдау;
клиенттердің есеп шоттарын, оның ішінде банк-корреспонденттерді ашу және жүргізу;
меншікті бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар), қаржы құралдарын (векселдер, депозиттік және сақтық сертификаттары) шығару;
банкаралық несие ресурстарын алу.
Пассивтің көрсетілген баптарын (статьяларын) қысқаша сипаттау бойынша – қол ақша (аударымдар түрінде), ұлттық (шетел) валюта түріндегі салымдар (депозиттер) белгілері бойынша:
жеке және заңды тұлғалардың;
талап еткенге дейінгі немесе шарт бойынша көрсетілген мерзімдегі;
банк үшін тұрақты немесе тұрақсыз салымдар болып ажыратылады.
Клиенттер (заңды тұлға) банкте өз есеп шотын ашады, онда активті операциялар үшін пайдаланылатын, әрқашанда орташа қалдық (кредиттік қалдық) қалып отырады.
Банктің депозиттік сақтық сертификаттары, векселдер, акциялар мен облигациялар дамыған, ірі (корпоративтік) банктердің пассивінде айтарлықтай орын алады және барлық елдерде банктер осы түпкі көздерді дамытуға назар аударады.
Коммерциялық банктер ресурстарды жедел қатыстыру үшін, ақшалай қаржылар сатылатын ресурстардың банк аралық нарығының мүмкіндіктерін пайдаланады. Қарыз алу көздері баланстың төлем қабілеттілігін ұстап тұру мен міндеттемелердің үзбеліксіз орындалуын қамтамасыз етеді. Банктер бір-біріне корреспонденттік есеп-шоттар ашады және банк жүйесінің тұтастай тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін шарттық негіздерде ақшалар сатады. Егер коммерциялық банктерге орталықтандырылған несиелер берілетін болса, Орталық Банк (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі) кредитор (сатушы) болып қатысады, ондай жағдайда макроэкономикалық тұрақтылыққа қатысты ауытқып отыратын қайта қаржыландыру ставкасы қолданылады. Коммерциялық банктер банкаралық несие беру кезінде қайта қаржыландыру ставкасына қарағанда неғұрлым жоғары ставкалар белгілейді.
Пассив бойынша түпкі деректер құрылымын жинақтау кезінде банктердің мынадай ресурстарын бөліп көрсетуге болады:
меншікті капитал (банк қоры);
қатыстырылған ресурстар (салымдар, депозиттер);
қарыз алу көздері (банкаралық ссудалар).
Жалпы ақпарат алу мақсатында, банктердің тәжірибесінде айрықша рөл атқаратын жеке тұлғалар депозиттерінің жіктеуі ұсынылады (2 кесте).
Заңды тұлғалар депозиттерінің жіктеуін оқып-үйрену үшін соған ұқсас жіктеу де қоса беріліп отыр (3 кесте).
Жеке (жеке меншік) тұлғалар депозиттерінің жіктеуі
2 кесте
Корпорациялардың, фирмалардың және өзге коммерциялық ұйымдар депозиттерінің жіктеуі
Достарыңызбен бөлісу: |