Несиені қайтару тәртібі және оған бақылау жасау

1. 
   шұғыл міндеттемелер негізінде эпизодтармен қайтару;
   
2. 
   меншікті қаржылардың нақты жинағына және қа­рыз алушының банктің есеп шотынан алатын не­сиеге қажеттілігінің азаюына қарай қайта­ры­ла­ды;
   
3. 
   күні бұрын белгіленген сомалар (жоспарлы тө­лем­дер) негізінде жүйелі түрде қайтару;
   
4. 
   төленбеген ссудалық қаржыларды азайту үшін, банк есеп шоттарына соқпай түсімдерді есепке а­л­у­;
   
5. 
   несиені қайтару мерзімін кейінге шегеру;
   
6. 
   төленбеген кешіктірілген қарыздарды «Кешік­ті­рілген несиелер» айрықша шотына ауыстыру;
   
7. 
   төленбеген кешіктірілген қарыздарды банктің резервтері есебінен есептен шығару және т.б.
   

Қарыз алушыларға тауар-материалдық құнды­лықтар­дың қорын кепілге қоя отырып, несие беру процесінде ссу­да­лық есеп бойынша өнімдерді өткізуден түскен түсімдер мен өзге де ақша түсімдері клиенттің есеп шотына қа­был­данады, ал банктің есеп шотынан ссуда­лар­ды қайтару несие шартында ескертілген келесідей жолдар арқылы күнделікті немесе өзге де мерзімдерде қайтарылуы мүмкін:

• 
  банктің өз бетімен клиенттің есеп шотынан бірінші кезектегі (бюджетке төлемдер, әлеуметтік мұқтаждарға аударымдар жасау және т.б.) және өзге де төлемдерді төлеп болғаннан кейінгі қалған оның шотындағы ақша қаражаттарының қалдығын ссудалық есеп шотқа аудару жолымен;
  
• 
  ссудалар бойынша төленбеген қарыздарды қарыз алушының есеп шотынан міндетті түрде өндіру жолымен;
  
• 
  ссуда бойынша төленбеген қарыздардың анық­та­луы кезінде банктің өкімі бойынша мерзімінен бұ­рын өндіру жолымен.
  

Ссудаларды қайтару жағдайында несие шартында қарыз алушының ірі сомадан бір мезгілдік резерв жасау мүмкіндігін қарауы мүмкін, бұл әрине тараптардың келісімі бойынша жасалады.

Болжап білмеген жағдайларға байланысты қарыз алушы уақытша қаржылық қиындықтарға тап болған жекелеген жағдайларда оған жоғары пайыздармен 6 айдан аспайтын мерзімге ссуданы қайтаруға рұқсат берілуі мүмкін, бұл несие шартында қаралады. Ссуда бойынша төлем мерзімінің уақыты келгенде банк есеп шотында қаржы болмай қалса, онда ссудалар бойынша төленбеген қарыз «кешіктірілген ссудалар» есеп шотына жазылады.

Егер несие беруші – банк, алынған ссудаларды сақтау, оның есебін жүргізудегі тәртіп бұзушылықтарды және өз мақсатында пайдаланбау жайларын анықтаса, ссуданы мерзімінен бұрын қайтару туралы талап қоюы мүмкін.

Қарыз алушының ссудалар бойынша төленбеген қарыздар мен пайыздарды қайтаруға алдағы уақытта ешқандай мүмкіндігі болмаған жағдайда несие беруші-банк:

• 
  өзінің өнімімен даусыз тәртіпте, алдын ала ха­бар­дар етпестен, кепілдің немесе кепілдік берушінің есеп шотынан қарыз сомасын өндіруді талап етеді;
  
• 
  несие шартында анықталған тәртіпте қарыз алушының қойған мүлік құнынан қарыз сомасын қайтарады;
  
• 
  қарыз алушы банктің пайдасы үшін жол берген өзге қарыз алушының есебінен төлем жасауды талап етеді, сондай-ақ қарыз алушының есеп шотының есеп айырысу шотынан несие шартында көрсетілген айыппұлдарды өндіреді.
  

Пайыздық ставкалар белгіленген немесе өзгермелі болуы мүмкін.

Белгіленген пайыздық ставкалар ссуданы пайдала­ну­дың бүкіл мерзімі ішінде өзгеріссіз қалады. Өзгермелі пайыздық ставкалар несие ресурстарына, сұраныс пен ұсыныстың қалыптасуына, сондай-ақ қарыз алушының қаржылық, ақша нарығы жағдайына қарай несие немесе депозиттік шарттың бүкіл қолдану мерзімі ішінде банкпен өзгертілуі мүмкін. Ставкалардың өзгеру жағдайы тарап­тар­дың жасаған шартымен анықталады. Ссудалар бойынша пайыздар, негізінен, ай сайын есептеледі және өндіріледі.

Банк тәжірибесінде жай пайыздарды есептеу үшін мынадай формула қолданылады:

мұнда І – пайыздардың бір рет қолданылатын став­ка­с­ы­;

Р – төленбеген қарыздардың (депозит) қалдығы;

J – ссудалардың (депозиттердің) бүкіл мерзімі ішінде есептелген пайыздардың сомасы;

П – пайыз есептелетін кезеңдегі күндер саны.

Несиелер мен депозиттер бойынша пайыздық төлем­дер­дің (күрделі пайыздар) сомаларын есептеп шығару үшін келесідей формула пайдаланылады:

J = P* [(I+I-)* n – 1]

мұнда: 1 – пайыздардың бір жолғы қолданатын став­ка­с­ы;

Р – ссудалардың (салымдардың) бастапқы сомасы;

J – ссудалардың бүкіл мерзіміндегі есептелген пайы­здардың сомасы;

П – айлардағы ссудалардың (салымдардың) ұзақтығы.

Пайыздарды есептеу кезінде бір айдағы күндер са­ны­на шартты түрде 30 күн қабылданады, ал бір жылдағы күн­дер саны – 360-қа тең.

Мынаны ескеру көзделеді: ссудаларды беру кезінде пай­ыздарды аванспен есептеуге және өндіруге рұқсат етіл­мей­ді. Сондай-ақ жаңадан берілетін несиелер есебінен ссу­да­ларды пайдаланғаны үшін пайыздарды өндіруге жол берілмейді.

Банктің несие бөлімі жасалған несие шарттарының орын­далуына, қарыз алушылардың алынған ссудаларды ти­імді пайдалануына, оларды уақытылы және толық қай­та­ру­ына, осыған орай қарыз алушымен ссудаларды пайда­ла­нудың бүкіл мерзімі ішінде тығыз байланыс жасауына жүйелі түрді бақылау жасауды жүзеге асыруы тиіс.

Осы мақсатта қарыз алушының шаруашылық қызметі мен оның қаржылық жағдайына жүйелі түрде талдау жасалып отырады, жер-жерлерде ақша және есеп айырысу құжаттарына, бухгалтерлік жазуларға, бухгалтерлік және статистикалық есеп материалдарына тексерулер жүргі­зі­ле­ді. Осыған орай қарыз алушылардан, сол сияқты өзге де көздерден алынатын қаржылық және басқа ақпараттардың бүкіл түрлері пайдаланылады. Қажет болған жағдайда несие бөлімі келесі мәселелер бойынша жер-жердегі қарыз алушыларға тексерістер жүргізеді:

• 
  банктен алынған ссудаларды мақсатты пайдалану;
  
• 
  қойма есебінің мәліметтері бойынша ссудаларды қамтамасыз ету;
  
• 
  бухгалтерлік есептің жай-күйі;
  
• 
  тауар-материалдық құндылықтардың сақталу жағ­да­йы;
  
• 
  несие берілетін тауар-материалдық құндылық­тар­дың құрамы және оларды қайта өңдеудің немесе өткізудің болашағы;
  
• 
  қарыз алушылардың өз қаржыларын пайдалануы.
  

Несие шарттары бойынша өз міндеттемелерін орын­да­майтын қарыз алушылардың қатынасы ссудалардың тө­ле­меген қарыздарын уақытылы және толық қайтаруға қау­іп төндіретін болса, сондай-ақ есеп-қисапта сенімсіздік пай­да болып немесе бухгалтерлік есептің бетімен жібе­ріл­ген­дігі анықталған жағдайларда, ықпал етудің мынадай ша­ра­лары қолданылады:

• 
  егер келісілген мерзімдерде банктің нұсқаулары орын­далмайтын болса, одан әрі несие берудің тоқ­та­ты­ла­ты­ны туралы қарыз алушыға ескертеді;
  
• 
  шартта қаралған ссудаларды одан әрі беруді тоқ­та­та­ды;
  
• 
  ссудаларды қайтару үшін кезекті жарналарды төле­меу және оларды уақытында төлеудің болашағы жоқтығы жағдайында, одан әрі қарыз алушының алған ссудасының бүкіл сомасын өндіру талап етіледі;
  
• 
  ссудаларды өз мақсатында пайдаланбау фактілері анық­талған кезде заңсыз пайдаланылған ссудаларды жо­ғары пайыздық ставкалармен өндіреді, ссуданың көлемін қысқартады немесе несие шартында көрсетілген шараларға одан әрі несие беруді тоқтатады;
  
• 
  ссудалар бойынша төленбеген кешіктірілген қарыз­дар болған кезде жаңа ссудалар берілмейді, ал қарыз алу­шы­дан түскен түсімдер ссудалар бойынша кешіктірілген қа­рыз­дарды жабуға бағытталады. Алынған ссудаларды уа­қы­ты­лы қайтаруда өз міндеттемелерін орындамаған қарыз алу­шыға қатысты банк, Қазақстан Республикасының «Банк­рот­тық туралы» Заңына сәйкес оны төлем қабілетсіз (банк­рот) деп жариялау туралы іс қозғау үшін, өтінішпен сот­қа жүгінуі мүмкін.
  

Қарыз алушы таратылған жағдайда құқықты иеле­ну­шілік болмайды және банк Қазақстан Республикасының Азамат­тық заңдылықтарына және «Банкроттық туралы» Заңға сәйкес банктің ссудалық қарыздарын өтеу туралы тарату комиссиясына талап білдіруге міндетті.

Біз қарастырған ссудалық қарыздарды қайтарудың нұсқалары бұл процесті бірқатар өлшемдерге қатысты жіктеуге мүмкіндік береді.

Несиені толық және бір жолғы қайтару басты түрде клиенттің есеп шотынан ақшаны есептен шығару оның тө­лем­дік айналымы үшін ешқандай да қиындық ту­дыр­май­тын кезде, қарыздың сомасы онша көп емес болған жағдай­да қолданылады.

Жартылай және бөліп-бөліп созып қайтару несиені жабу үшін жеткілікті ресурстардың босауы бірте-бірте болатын және банкпен толық есеп айырысу үшін уақыт талап етілетін жағдайда пайдаланылады.

Несиені жүйелі түрде қайтару төлемдік айналым ссудалық есепшоты пайдаланылатын кездегі клиенттің төлем айналымының интенсивті жағдайынан туындайды. Оған ссудалық есеп шотқа жоспарлы төлемдерді аудару жолымен немесе бүкіл түсімді ссудалық қарызды жабуға (соңғы әдіс қазіргі тәжірибеде сирек қолданылады) қабылдау жолымен қол жеткізіледі.

Эпизодтармен қайтару қалдық (сальдо) - өтемдік есеп шоттардан белгілі бір мақсатты мұқтаждарға берілген несиелерге тән болып саналады.

Шұғыл қайтаруды немесе белгілі мерзім күні бұрын келісілген несиені қайтаруды тәжірибеде кез келген несиелерден кездестіруге болады және бұл кездейсоқтық емес. Оны қайтару мерзімі келісілгенде ғана немесе ссудалық пайыз болғанда ғана ссуда пайда болады. Несие беру мерзімдері де әртүрлі болып келеді (бірнеше күнге, бір жылға дейін және бір жылдан жоғары), сонымен бірге несие шартында несие берудің жеделдігін жүзеге асырудың белгілі тәртібі де белгіленеді.

Тәжірибе сондай-ақ несиені қайтарудың өзге де нұсқаларын туғызуы мүмкін, ондай нұсқалардың қатарына кейінге шегерілген, кешіктірілген және несиені мерзімінен бұрын қайтаруды жатқызуға болады.

Қарыз алушының өз ақша қаражаты несиені қай­та­ру­дың неғұрлым кең таралған көзі болып саналады. Солай де­генмен оның өзі барлық уақытта жеткілікті бола берме­й­ді. Сондықтан да мұндай жағдайларда жаңа несиелер беру, ескі ссудалардың күшін ұзарту, жаңа объектілерді кепілге қоя отырып, несие беру, басқадай қамтамасыз ету мен өзге кепілдер бұрын берілген ссудаларды өтеудің түп көзі болуы мүмкін.

Егер қарыз алушы ссуданы өз қаржысы есебінен немесе жаңа несие арқылы өтей алмайтын болса, онда банк кепіл есебінен (кепіл – банктен кепілдемелік міндеттемені несие келісімін дайындау сәтінде алады) несиені қайтару мүмкіндігін қарайтын несие шарты ережесін пайдалана алады.

Несиені қайтаруды кешіктіру клиентке қатысты жағ­даят­тарға емес, сатып алушылардың төлем қабілетсіз­ді­гі­нен де болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда сот шешімі (ар­бит­раж) бойынша тиісті ақша қаражаттарын кешіктірген деби­торлардың есеп шоттарынан басқа кәсіпорындарға тү­суі мүмкін.

Несиенің өтелуін ресімдеуді арнайы құжаттар негізі­н­де және онсыз жүргізуге болады. Борышты өтеу үшін не­гіз­гі құжаттар түрінде клиенттің жазбаша өтініші немесе бұ­рын банкке берілген шұғыл міндеттемелер, несие ке­лі­сі­мі негізінде жазылатын банктің өз өнімі, төрелік сот, сот бұй­ырықтары қатысады. Өзінің банктік есеп шотынан ссу­да­лық борышты өтеу үшін ақша қаражатын есептен шы­ға­ру жөніндегі клиенттің өтініші (өкімі) тек жазбаша түрде ға­на емес, сонымен бірге ауызша үлгіде де берілуі мүмкін. Несиені өтеу сондай-ақ қағазсыз технология база­сын­да – байланыс арналары бойынша да жүзеге асырылуы мүмкін.

2. Контокоррект бойынша несие. Бұл несие көп мақ­сатты қысқамерзімді сипатқа ие. Ол клиенттің ағымдағы қаржылық қажеттілігі өзінде бар ресурстардан асып кеткен жағдайда, оның төлем айналымындағы айырмашылыққа беріледі. Несие беру несие бағыты шеңберінде жүзеге асы­ры­лады. Несие бағытының мөлшері айналым қаржыла­ры­ның әртүрлі элементтерінің сомасы мен оны құрудың өзін­дік көздері мен несиелік борыш сомалары арасындағы айырма ретінде есептеліп шығарылады. Контокоррект – бұл көрсетілген қызмет түрлері үшін төлемдік есеп айырысу құжаттарын қоса алғандағы төлемдер (дебет бойынша) жүргізілетін бірыңғай активті-пассивті есеп шот. Өнімдерді өткізу мен көрсетілетін қызметтерден түсетін бүкіл түсім несиеге қабылданады. Контокоррект бойынша қалдық (сальдо) дебеттік және кредиттік болуы мүмкін. Контокоррект бойынша несие беру несие берудің барынша тәуекелді формасы болып саналады. Несиенің аталмыш тү­рін пайдаланғаны үшін төленетін ақы тәуекелдің неғұрлым жоғары болуымен байланысты. Өзге қысқамерзімді несиелерге қарағанда біршама жоғары болады. Овердрафт контокорректтік несиенің бір түрі болып саналады. Бұл форма жағдайында клиенттің банктегі есеп шоты сақталып қана қоймайды, онда дебеттік қалдық (сальдо) иеленуге рұқсат етіледі. Овердрафт сондай-ақ контокоррект сияқты бірінші сыныпты қарыз алушылар үшін енгізіледі.

3. Консорциалды несиелер. Консорциум қандай бір жо­баны жүзеге асыру үшін әртүрлі коммерциялық бір­лік­тер­дің, оның ішінде банктердің шарттық негізде уақытша бірігуін білдіреді. Банк консорциумдарын құру: қосымша ресурстарды тарту жолымен операциялардың ауқымын кө­бей­ту, тәуекелдерді бөлу, өтімдіктің (ликвидтіліктің) бел­гі­лі бір деңгейін сақтау сияқты мақсаттарды көздейді. Қан­ша­лықты, бұл несиелер негізінен ауқымды істерді қар­жы­лан­дыру кезінде пайдаланылады, яғни банктер мен мем­ле­кет­ті қоса отырып, ірі шараларды жүзеге асыратын кез кел­ген шаруашылық жүргізуші субъектілер консорциалдық не­сиелердің қарыз алушылары бола алады. Мемлекеттің консорциалдық несиелерге деген қажеттілік ең алдымен бюд­жеттік бағдарламаларды қаржыландырумен, әртүрлі са­лалардағы мемлекеттік кәсіпорындарды техникалық қа­ру­­лан­дыру мен қайта жарақтандыру құралдарын инвести­ция­лау­мен байланысты болып табылады.

Консорциалдық несие несиенің айрықша бір түрі емес, сондықтан да ол қарыз алушы мен несие берушінің коммерциялық мүдделерінен туындайтын әдеттегі жағдай­лар­да беріледі. Консорциалдық несие бойынша қатынастар бірқатар шарттармен: консорциалдық, несиелік шартпен, кепіл немесе кепілдік беру шартымен ресімделеді.

4. Ипотекалық несие. Қозғалмайтын мүлікті кепілге қоя отырып берілетін (жер меншігін қоса отырып), нарықтық экономикада белсенді түрде қолданылатын келісімдердің сенімділігін қамтамасыз ететін несие беру нысандарының (формаларының) бірі болып саналады. Ипотекалық несие кәсіпорындардың, ұйымдардың және тұр­ғын үй құрылысы фирмаларының несиеге қажет­ті­лік­терін сенімді негізде қаржыландырудың мемлекеттік көз­де­рінің міндетін атқаруда үлкен рөл атқарады. Оны дамыту ұзақ мерзімдік сипаттағы несие ресурстарының тапшы­лы­ғы, инфляцияның жоғары қарқыны жағдайында шаруа­шы­лық жүргізуші субъектілердің инвестициялық активтілігін (белсенділігін) өрістетуге әсерін тигізеді.

Ипотекалық несие беру жүйесі:

• 
  шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халыққа ипотекалық несиелерді тікелей беру;
  
• 
  несие беру үшін ресурстарды қосымша тартуды қамтамасыз ететін қайталама нарықта (ипотека­лық міндеттемелерді) ипотекалық несиелерді сату екі бағытын көздейді.
  

• 
  кепіл туралы (кепілдікті ұстаушы және кепілдік беруші) шарт тараптары – заңды және жеке тұлғалар;
  
• 
  тіркеуші орган;
  
• 
  бірыңғай кепіл реестрін ұстаушы.
  

Ипотека несие ресурстарын пайдаланумен, ал қажет болған жағдайда ипотека заттарын өткізуге жұмсалатын шығындарды жабумен байланысты залалдар мен шығын­дар­ды өтеудегі негізгі борыш пен ол бойынша пайыздар­дың сомасын кепіл ұстаушыға төлеуді қамтамасыз етуі тиіс.

5. Халыққа берілетін ссудалар тұтыну ссудалары деп аталады. Осыған орай ссуданың тұтыну сипаты ссуданы беру мақсатымен (несие беру объектісімен) айқындалады. Қарыз алушылардың тұтыну ссудалары мен несие беру объектілерін жіктеу бірқатар белгілері, оның ішінде қарыз алушының типі, қамтамасыз ету түрі, өтеу мерзімдері, өтеу әдістері, пайдаланудың мақсатты бағыты, несие беру объектілері, көлемі және т.б. бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.

Пайдалану бағыты бойынша тұтыну ссудалары: кезек күттірмес мұқтаждықтарға, бағалы қағаздарға, кепілдікке, құрылысқа және тұрғын үй алуға, тұрғын үйлерді күрделі жөндеуге, автомобильдер сатып алуға берілетін несиелерге бөлінеді.

Несие келісімдерінің субъектілері бойынша: банктің тұтыну ссудалары, сауда ұйымдарының халыққа беретін ссу­далары; банктік емес үлгідегі (ломбардтар, жалға беру пункт­тері, несие кооперативтері және т.б.) несие меке­ме­ле­рі­нің тұтыну ссудалары; жеке және жекеменшік тұтыну ссудаларының ара жіктері ажыратылады.

Қаржылардың айналымдық сипаты бойынша – бір жолғы және қалпына келтірілетін (револьверлік және релловерлік) ссудалар. Халыққа несие беру процесіне бірнеше кезең кіреді. Бастапқы бетте несие беру қыз­мет­кері: заңдық тұрғыдан клиенттің несие төлеу қа­бі­летін, яғни клиент шарт жасауға заңды түрде қабілетті ме; эконо­микалық көзқарас тұрғысынан (кірістері мен шығыстары, мүлік) клиенттің несие төлеу қабілеті қандай екенін түсіндіру мақсатымен келіссөздер жүргізеді. Клиенттің несие төлеу қабілетін бағалау банктің несие бөлімінде клиенттің ссудаларды уақытылы өтеу үшін жеткілікті кіріс алу қабілетін сипаттайтын ақпараттар негізінде жүргізіледі. Одан тысқары, банк қызметкері нарық конъюнктурасын, оның өзгеру үрдістерін талдауы тиіс.

6. Банкаралық несие – бұл банктердің бір-бірінің арасында несие мекемелерінің уақытша босатылған ақша ресурстарын тартуы мен орналастыруы болып табылады. Биржадан тыс банкаралық нарықтағы несиелер беру мен оны өтеудің жағдайын коммерциялық банктердің өздері анықтайды. Сонымен бірге несие қатынастарының субъек­ті­сі ретіндегі қарыз алушы – банктің баға беруі осы қа­ты­нас­тардың негізі болып саналады. Банкаралық несие­лер мен депозиттер несие немесе депозиттік шарттармен, ал банк­аралық несие нарығындағы ынтымақтастық – бас (негізгі) келісіммен ресімделеді.

Несие беруші – банктер несие сомаларын анықтау ке­зін­де қарыз алушы – банктің жарғылық капиталының мөл­ше­рін, оның қаржылық және заң тұрғысынан сенімділігін ескереді. Банкаралық несие сондай-ақ қамтамасыз етусіз де берілуі мүмкін. Дегенмен банкаралық несие шарттарының басым көпшілігінде белгілі бір қамтамасыз ету мін­дет­те­ме­ле­рі белгіленеді, негізінен ондай түрде бағалы қағаздар, қоз­ғалмайтын мүліктер қатысады. Несие келісімдерін орын­даудағы тараптардың өзара жауапкершілігі несие шарт­тарында көрсетіледі. Белгілі айыппұл пайыздары мен шығындарды өтеу – жауапкершілік формалары болып қатысады.

Банкаралық несие алу кезінде қарыз алушы-банк ке­ле­сідей құжаттарды тапсырады:

• 
  банк жарғысы;
  
• 
  банк операцияларын жасауға лицензия;
  
• 
  кәсіпорын жетекшілері қолдарының үлгісі бар карточка;
  
• 
  банк өтімділігінің нормативтері;
  
• 
  алынған және берілген банкаралық несиелердің мағынасын (шифрын) ашу.
  

Несиемен қамтамасыз етуді тексеру баланс дерек­те­рі­нің көрсеткіштері негізінде банктің мүддесі үшін жүргізі­леді. Бұл тұрғыда мынаны атап өту көзделеді: ссуданы өтеу жөніндегі кесте сақталып отырса, қарыз алушының қаржылық жағдайы тұрақты болса, банк меңгерушісінің шешімі бойынша тексеріс жүргізілмеуі мүмкін.

Несиені қамтамасыз етуге өндірістік қорлардың қал­дықтары, аяқталмаған өндіріс, баланстық құны бойынша дайын өнімдер, сондай-ақ төлем мерзімдері келмеген, түсірілген және өткізіліп берілген тауарлар қабылданады. Осыған орай жолдағы тауар-материалдық құндылықтар несие шартында келісілген мерзімдер шегінде қамтамасыз етуге қабылданады.

Ұзақ жылдар бойы қолданылған қысқа мерзімдік несиелер беру ережелеріне сәйкес, келесілер ссуданы қамтамасыз етуге қабылданбайды:

• 
  несие беру үшін белгіленген мерзімдерден ұзақ жолда болған тауар-материалдық құндылықтар;
  
• 
  сақталу жағдайы олардың бүлінбеуін қамтамасыз етпейтін тауар-материалдық құндылықтар мен өнімдер;
  
• 
  сақталу мерзіміне қатыссыз түрде өндірісте пай­да­ла­на алмайтын немесе тұтынушылардың сұраны­сы­на ие емес тауар-материалдық құндылықтар мен өнімдер;
  
• 
  қозғалыссыз ұзақ уақыт сақталған тауар-мате­риал­дық құндылықтар, сондай-ақ шектеулі түрде ғана өтетін материалдық құндылықтар мен қызметтер.
  

Қамтамасыз етілмеген борыш қарыз алушының есеп айырысу шотынан өндіріледі, ал есеп айырысу шотында қаржы болмаған жағдайда, кешіктірілген ссудалар есеп шотына жатқызылады. Осыған орай банк қарыз алушыға одан әрі несие берудің дұрыстығы туралы мәселені жедел түрде қарап шешеді.

Артығымен қамтамасыз етуге арналған ссуданы жал­пы белгіленген тәртіпте сол күнгі ссудаларды шұғыл өтеу­ге бағыттау арқылы, содан соң кешіктірілген ссуда­лар­ды өтеуге, ал қалған сомасын – есеп айырысу шотына бе­ру­ге болады.

Ссудалар бойынша берешектердің өтелуін қамта­ма­сыз етуді тексеру нәтижелері бойынша нақты жағдайларды ескере отырып, мекеме басшысы ссудалар беруге рұқсат ету құқығын иеленеді.

2. Банк несиелері: мақсаты бойынша; өтеу мерзімдері бой­ынша; қамтамасыз етушілік түрлері бойынша; пайыз­дық ставка түрлері бойынша жіктеледі.

3. Несие беру – оларға сауда, кәсіпкерлік қызметті және пайда табуды қамтамасыз ететін банктердің маңызды операциясы.

4. Қарыз алушыға несие беру кезінде несие шартын жасау коммерциялық банктің несие саясатының маңызды процесі болып қатысады.

5. Несие шарты – бұл несиеге қатынасы бойынша әрбір тараптың құқығы мен міндеттері көрсетілетін банк пен қарыз алушы арасындағы контракт.

6. Қазақстан Республикасының банк практи­ка­сын­дағы несие шарты белгілі бір кесте бойынша арнайы құ­жат ретінде әзірленеді және коммерциялық банктер ере­желерге сүйене отырып, оны талаптарға сәйкес ресімдейді.

7. Несие беру процесі несиені мезгілінде және толық өтеу, ссудалық пайызды төлеу үшін өндірістік және қаржы мүмкіндіктерін қалай реттеу керектігі жөнінде қарыз алу­шы­ны міндеттейді.

8. Несиенің неғұрлым кең таралған түрлері болып мы­налар саналады: мақсатты, ипотекалық, тұтыну, конто­кор­рентті, банкаралық несиелер.

9. Несиені өтеу тәртібі несие шартында қосымша ескертіледі. Оны өтеу клиенттің жедел міндеттемелерінде көрсетілген мерзімдерде жүргізіледі.

Білімін өз бетімен тексеру үшін тестілік сұрақтар

1. 
   Несие шартындағы «Банк – несие берушінің құ­қы­ғы мен міндеттері» бөлімінде қандай мәселелер қа­ра­лады?
   

ә) ссудаға пайыздық ставканың өзгеруі

б) пайдаланылатын капиталдың белгілі бір деңгейін белгілеу

в) несиені өтеу кестесі бойынша ссудаларды қайтару тәртібі

г) барлық жауаптар дұрыс.

2. 
   Банктің қарыз алушымен несиелік өзарақатынасы қандай құжаттармен реттеледі?
   

ә) клиенттің қаржылық есеп беруі

б) қарыз алу үшін кепілге беру шарты

в) несие шарты

г) өтеу бойынша жедел міндеттемелер.

3. 
   Несие операцияларын бірлесе отырып жүзеге асыру үшін бір ірі банктің атынан топтасқан екі немесе одан да көп банктердің беретін несиесі:
   

ә) овердрафт

б) консорциалды несие

в) онколды несие

г) банкаралық несие

4. 
   Тұтыну несиесі – бұл:
   

ә) тауарларды бөліп-бөліп төлеу арқылы сатып алу, жеке тұрғын үй құрылысын жүргізу үшін ұзақ мерзімдік несиелер

б) еңбекақы төлеу үшін заңды тұлғаларға берілетін несие

в) сыйақысыз берілетін несие

г) бағалы қағаздарға кепілге берілетін несие.

5. 
   Кепілдік беруден кепілдік немен өзгешеленеді:
   

ә) қарыз алушы үшін жауапкершілікті оның жоғары тұрған ұйымы көтереді

б) қарыз алушы үшін жауапкершілікті кепіл немесе кепілдік беруші көтереді

в) жауапкершілік кепілдік берушіде қалуын жалғастыра береді

г) дұрыс жауабы жоқ.

6 - ТАРАУ. БАНК ТӘУЕКЕЛДЕРІ
«Банк тәуекелдері» түсінігін зерделеу, банк ісіндегі тәу­екелдің пайда болуына әсер ететін тәуекелдер мен фак­тор­лардың күрделі сипатын ашып көрсету аталмыш тарау­дың басты мақсаты болып саналады. Банк тәуекелдерінің ма­ңызын ашу, банк тәуекелдерінің түрлерін, тәуекелдерді басқару мәселелерін қарау, оқу материалдарындағы тәуе­кел­дер бойынша теориялық ережелерді көрсету жо­ға­ры­дағы мақсаттардан туындайтын міндеттерге жатады.
Әдебиеттер: Ә-6; Ә-7; Ә-10; Ә-25; Ә-31.
6.1. Банк тәуекелдерінің маңызы және олардың жіктеуі
Нарықты және нарықтық инфрақұрылымдарды, ша­руа­шылық байланыстарын орнықтырудың жаңа тетіктерін қалыптастыру және кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамыту шаруашылық жүргізудің: бүкіл еларалық, республикалық, аймақтық, жергілікті сатыларында, сондай-ақ меншік нысандарының түрлеріне қарамастан әрбір шаруашылық бірлігі деңгейінде экономикалық тәуекелдер теориясын, оларды бағалау мен реттеудің әдістерін әзірлеп жасауды талап етеді.

Аталмыш проблемаларды шешуде банк жүйелері бас­ты рөл атқарады. Бұл – ел экономикасының тұрақсыздығы жағдайындағы банктер мен несие қатынастары рөлінің өсе түсуімен және нарықтық қатынастардың дамуымен айқындалады. Банктер ссудалық капитал, бағалы қағаздар нарығын, валюта нарығын ғана қалыптастырмайды, сонымен бірге тауар биржаларын және жаңа шаруашылық құрылымдарын құру мен олардың қызметін жүргізуге де қатысады, негізі бойынша ұйымдар мен кәсіпорындардың қаржылық жағдайы, тауар, сауда және валюта нарық­та­ры­ның конъюнктурасы, аймақтың экономикалық хал-ахуалы туралы қажетті ақпараттардың бірден-бір иеленушісі болып саналады. Соңғы айтылғандар банктердің өз клиенттерінің сыртқы және ішкі коммерциялық және саяси тәуекелдерін зерттеудің маңыздылығын растайды.

Барынша көп пайда табуға ұмтылу нарықтық қаты­нас­тар жағдайындағы коммерциялық банктер жұмысының басты қағидасы болып саналады.

Кез келген шаруашылық қызметінде қандай да бір шаруашылық операцияларының өзіндік ерекшеліктерінен туындайтын әрқашанда ақша ысырыптарының болу қауіпі өмір сүреді. Мұндай ысыраптар қауіпі қаржы тәуекелдерін білдіреді.

Тәуекел – бұл табысқа жете алмаған жағдайдағы оның болуы мүмкін зардаптары мен одан шығудың белгісіздік жағдайын көрсететін кез келген өндірушінің, оның ішінде банк қызметінің ахуалдық сипаттамасы болып саналады.

Тәуекел пайданы жоғалту және берілген несиелерді уақытында төлемеушіліктің салдарынан шағымдардың пайда болуы, ресурстық базаның қысқаруы, баланстық операциялардан сыртқары түрде төлемдерді жүзеге асыру сияқты қажетсіз нәтижелердің болу ықтималдылығынан көрінеді. Сонымен бір мезгілде тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, жоғары пайда алуға деген сенім де соғұрлым аз болады. Сондықтан, біріншіден, кез келген өндіруші тәуекел дәрежесін барынша төмендетуге тырысады және бірнеше баламалы шешімдердің ішінен әрқашанда тәуекел деңгейі төменін таңдайды, екіншіден, іскер белсенділік, кірістілік дәрежелері мен тәуекел деңгейінің оңтайлы арақатынасын таңдауы қажет болады.

Егер:

проблемалар күтпеген жерден туындайтын болса;

басшылық қаржылық шығындарға әкелуі мүмкін (қа­жет­ті және қосымша пайда алу мүмкіндіктерін нашар­ла­та­тын) қажетті және жедел шаралар қабылдау жағдайында емес болғанда;

банк қызметінің тәртібі немесе заңдардың жетіл­діріл­мегендігі нақты жағдайлар үшін кейбір оңтайлы шешімдер қабылдауға кедергі келтіретін болса, тәуекел деңгейі арта түседі.

Банк операцияларының түгеліне жуық түрлері тәу­е­кел жағдайында болады. Өткен кезеңдегі Қазақстанның коммерциялық банктерінің тәуекелдеріне талдау жасай келіп, келесілерді атап көрсетуге болады:

1. 
   көптеген ұйымдардың өндірістік құлдырауы және қаржылық тұрақсыздығымен, бірсыпыра ша­руа­шы­лық байланыстарының жойылуымен байланыс­ты экономиканың дағдарысты жағдайы;
   
2. 
   Банк жүйелерін құрудың аяқталмаушылығы;
   
3. 
   кейбір негізгі заң актілерінің жоқтығы немесе же­тіл­дірілмегендігі, база мен нақты ахуал ара­сын­да­ғы сәйкессіздік;
   
4. 
   инфляция.
   

Тәуекелдер нақты деректерден, бүгінгі жағдай мен болашақ дамуға баға берудегі ауытқушылықтардан пайда болады. Бұл ауытқулар оң және теріс болуы мүмкін.

Болуы мүмкін қауіп пен сәтсіздіктің шегі.

Сәтті бастау негізінде үміт ете отырып жасалатын қызмет.

Бірнеше баламалы ахуалдан бірін таңдай отырып, қа­те­лік жасау немесе табысқа жету сияқты әртүрліше тү­сін­ді­ріледі.

• 
  белгісіздік;
  
• 
  баламалықты таңдаудың қажеттілігі;
  
• 
  баламалықты жүзеге асырудың ықтималдылығын бағалау мүмкіндігі.
  

Тәуекел қарамақайшылық, баламалылық, белгісіздік сияқты белгілермен сипатталады.

Тәуекелдің – субъективті және объективті екі тұ­жы­рым­дамасының аражігі ажыратылады. Объективті тұжы­рым­дама салыстырмалы түрде алып қарағанда оның болуы не­месе болмауы белгісіз тәуекелден туындайды. Субъек­тив­ті тұжырымдама, тәуекел-қатердің қауіптілігі мен бо­луы мүмкін зардаптарын ескере отырып, мінез-құлық нұс­қа­ларын таңдауына негізделетін тұжырымда болып сана­ла­ды.

Сонымен, шығындардың (тәуекелдердің) болу мүм­кін­дігі күні бұрын қаралғанда (ара салмағы есептелгенде) және сақтандырылғанда ғана пайда алуға болады. Сон­дық­тан да коммерциялық банктердің қызметіндегі экономи­ка­лық тәуекел проблемаларына маңызды түрде назар аудары­луы тиіс. Солардың ішіндегі негізгілеріне банк тәуекел­де­рі­нің жіктеуі, банктердің, жекелеген қарыз алушылардың, кәсіпорындар топтарының, салалардың экономикалық, сая­си және өзге де тәуекелдерді есептеу әдістері мен негізгі баға берулері жатады.

Банк тәуекелдерін жіктеудің негізі болып қаланған неғұрлым маңызды элементтерге мыналар жатады:

1. 
   коммерциялық банктің үлгісі (типі) немесе түрі;
   
2. 
   клиенттердің құрамы;
   
3. 
   банк тәуекелдерінің пайда болуы немесе әсер ету аясы;
   
4. 
   тәуекелдерді есептеу әдісі;
   
5. 
   банк тәуекелінің дәрежесі;
   
6. 
   тәуекелдерді уақыттар бойынша бөлу;
   
7. 
   тәуекел есебінің сипаты;
   
8. 
   банк тәуекелдерін басқару мүмкіндігі.
   

Ретроспективті тәуекелдердің сипатына және оларды төмендету тәсілдеріне талдау жасау ағымдағы және бола­шақ­тағы тәуекелдерді неғұрлым дәл болжауға мүмкіндік береді.

Банк тәуекелдерін дәрежесі (деңгейі) бойынша тө­мен­гі, баяу және толыққа бөлуге болады.

Банктер өз қызметтерін жүргізу процесінде пайда болған жерлері, олардың деңгейіне әсер етуші сыртқы және ішкі факторлардың жиынтығы бойынша бірінен-бірі өзгешеленетін тәуекелдердің әртүрлі жиынтығымен бетпе-бет келеді. Сондай-ақ тәуекелдердің барлық түрлері өзарабайланысты және банктердің қызметіне өзіндік әсерін тигізеді. Тәуекелдің бір түрінің өзгеруі қалған барлық түр­ле­рінің түгелге жуығының өзгеруін туғызады. Осылардың барлығы табиғи түрде нақты тәуекел деңгейін талдау әдіс­те­рін таңдау мен оны оңтайландыру бойынша шешім қа­был­дауды қиындатады, көптеген өзге тәуекел фактор­ла­ры­на тереңдете талдау жасауға әкеледі. Сондықтан да олар­дың деңгейін талдаудың нақты әдістерін таңдау мен оң­тай­лы факторларды іріктеп алу өте маңызды болып саналады.

Банк тәуекелдерінің жоғарыда келтірілген жіктеу эле­мент­тері аса маңызды және өзіндік сипаты бар болып сана­ла­ды. Енді әрбір элементті қысқаша жеке-жеке қарастырып көрсек.

1. Банк тәуекелінің үлгісі (типі) немесе түрі. Ма­ман­дан­дырылған, салалық, әмбебап коммерциялық банктер тәу­екелдердің әртүрлі жиынына ие, осыған орай, егер бұл ин­новациялық банк болатын болса, онда тәуекелдің жо­ға­рылығы жаңа технологияларға несие берумен байланысты болады. Салалық банк – нақты салалардағы тәуекелдерге ие кәсіпорындар, ал холдингтік банктер бағалы қағаз­дар­мен операциялар жасауда тәуекелдерге кездеседі. Әмбебап коммерциялық банктер сан алуан операциялар жүргізу арқылы кез келген тәуекелге барады, дегенмен бір операциялардан пайда болған өзінің шығындарын келесі бір операциялардың кірістерімен жабуға аталмыш банктердің үлкен мүмкіндіктері бар.

2. Клиенттердің құрамы және тәуекелдердің туындауы. Қарыз алушыларға бөлек-бөлек берілген шағын және ірі несиелер банк тәуекелдеріне әртүрліше әсер етеді. Ұсақ қарыз алушылар экономикадағы кездейсоқтыққа көбірек тәуелді немесе бір саланың, аймақтың, елдің бір немесе қарыз алушылар тобына берілетін ірі несиелері өтімдікке, несиелерді банкке қайтаруға, қарыз алушыларды таңдауға күшті әсер етуі мүмкін. Олардың несие қабі­лет­тілігін анықтау, өз клиенттерінің қаржылық тұрақтылығын бақылау банктер менеджментінің маңызды қызметі болып саналады. Бір қарыз алушының (топтың) берешек көрсеткіші банк үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгілеген пруденциалды нормативке жатады.

3. Банк тәуекелдерінің туындау аясы мен оның әсері. Тәу­екелдердің туындау аясы үш топ арқылы берілген: ел (ел­дердің) тәуекелі; банктің өзінің қаржылық сенімділік тәу­екелі (капиталдың жетіспеушілігі, өтімдік тепе-тең­ді­гі­нің сақталмауы, міндетті резервтердің жеткіліксіздігі); опе­ра­ция­лардың жекелеген түрлерінің тәуекелі – бұл уақы­тын­да төлемеу, қайтармау тәуекелі, банк кепілдіктерінің тәуекелі.

4. Банк тәуекелдерін есептеу әдісі бойынша. На­рық­тық экономика жағдайында елдің Орталық банкі (Ұлттық банкі) коммерциялық банктер үшін өтімдік нормативтерін әзірлейді және белгілейді. Тәуекелдерді есептеу әдістері кешенді (банк тәуекелдерінің мөлшерін бағалау және болжау, өтімдіктің бүкіл нормативтерін сақтау кезінде), тәуекел банк операцияларының жекелеген немесе топтары бойынша тәуекел коэффициенттерінің шкалаларын құруға негізделетін жеке тәуекел болады.

5. Тәуекелді салмақтау (өлшеп көру) дәрежесі. Банк тәу­екелінің дәрежесі банктің аталмыш операциялар бой­ын­ша қаржы шығындарына әкелетін ықтималдылығымен си­пат­талады және пайыздармен немесе нақты коэф­фициент­тер­мен көрсетіледі. Активтердің әрбір тобына тәуекел дәрежесін төмендететін түзету коэффициенттері беріледі. Кепілдік беру мүмкіндіктеріне қатысты сол, бір тәуекелдің өзі тәуекелді салмақтаудың (өлшеудің) әртүрлі дәрежесіне ие болуы мүмкін.

6. Операциялар мен тәуекелдерді есепке алу сипаты. Бұл баланстық және балансқа кірмейтін операциялар бой­ын­ша тәуекел.

7. Банк тәуекелдерін басқару мүмкіндіктері. Бұл жер­де тәуекелдер реттеуге мүлде жатпайтын ашық тәуекелдер мен реттелетін, ол бойынша шектеулер енгізілетін жабық тәу­екелдерге бөлінеді.

Сонымен, банк тәуекелдерін жіктеудің негізі болып қа­ланған элементтердің сипаттамасы бойынша банкте тәу­е­келдердің бүкіл түрлерін бағалау жүйесі құрылып, оларды туғызатын себептер мен жиынтық түрдегі барлық тәу­екел­дер­ді басқару мүмкіндіктері айқындалуы тиіс деген қоры­тын­ды жасауға болады. Банк тәуекелдерінің экономикалық жіктеуі (классификациясы) өзінің негізі мен банк қыз­метіне тереңдеп енуіне қарай алуантүрлі болып саналады.
6.2. Банк тәуекелдерінің түрлері
Банк тәуекелдері өзінің алуантүрде көрінуіне, пайда болу аясына, банк үлгілері (типтері) мен олардың операцияларына, клиенттердің құрамына қатысты белгілері бойынша ажыратылады және оларды әртүрлі көзқарастар (келістер) тұрғысынан зерттеу маңызды болып саналады.

Банктің өз бетімен жүргізген операциялары бойынша тәуекелдерге несие, пайыздық, валюталық, қоржындық (портфельдік) тәуекелдер мен уыстан шығарып алған қаржы пайдаларының тәуекелдері жатады.

Несие тәуекелі – несие берушіге есептелетін негізгі берешек пен пайыздарды қарыз алушының оған уақытында қайтара алмау қауіпі.

Пайыздық тәуекел – коммерциялық банктердің, несие мекемелерінің, инвестициялық қорлардың берілген не­сие­лер бойынша ставкаларының үстінен, тартылған қаражат­тар бойынша оларға төленетін пайыздық ставкаларды өсіріп жіберу нәтижесінде шығынға бату қауіпі.

Валюталық тәуекел шетел валюталарының бірінің өз­ге валютаға, оның ішінде сыртқыэкономикалық, несие жә­не басқа да валюталық операцияларды жүргізу негізінде ұлттық валютаға қатынасы бойынша бағамының өзгеру­і­мен байланысты валюталық шығындардың болу қауіпін білдіреді.

Қоржындық (портфельдік) тәуекел – бағалы қағаздар нарығындағы шығындардың болу мүмкіндігі.

Уыстан шығарып алған пайдалар тәуекелі – бұл қан­дай да бір шаралардың жүзеге асырылмауы немесе шаруа­шы­лық қызметінің тоқтауы нәтижесінде пайда болатын жа­нама (қосымша) қаржы залалдарының (алынбаған пай­да) тәуекелі.

Бұдан тысқары, банктің әкімшілік-шаруашылық шы­ғын­дарын өтеуге қабілетсіздігімен байланысты тәуекел ту­ра­лы да жиі айтылады.

Атап өткен тәуекелдердің бүкілі бір-бірімен өзара бай­ланысты. Мәселен, несие тәуекелі банктің өтімдік және төлемқабілетсіздік тәуекеліне, сондай-ақ банктің әкім­ші­лік-шаруашылық шығындарын өтеу қабілетсіз­ді­гі­мен бай­ла­нысты тәуекелге әкелуі мүмкін. Пайыздық став­ка­лар тәуекелі өзіндік тұрғыдан дербес болып саналады, өйткені несие ресурстары нарығындағы конъюнктурамен байла­ныс­ты болып саналады және банкке тәуекелді емес фактор ретінде әрекет етеді. Дегенмен, егер банк нарықтың пайыздық ставкаларының өзгеруіне бейімделмейтін болса, ол тәуекелдердің бүкіл тізбегінде несие тәуекелін арттыра түсетін болады.

Банк тәуекелдерінің сипаттамасы банк қызметімен байланысты тәуекелдердің, сол сияқты банк қызметімен байланысты емес тәуекелдердің белгілері бойынша беруге болады. Тәуекел түрлерінің жіктеуі төменде беріліп отыр (4 кесте).

Банк тәуекелдері өтімдік (ликвидті) тәуекеліне және табыс тәуекеліне бөлінеді. Оларға мыналар жатады:

• 
  депозиттік тәуекел;
  
• 
  күшін ұзарту (проглонгация) (салымдарды ұзақ мерзімге созу) тәуекелі;
  
• 
  несие тәуекелі (ссудалар мен олар бойынша пайыздарды қайтарып алмау);
  
• 
  жаңадан жоспарланбайтын несиелер тәуекелі;
  
• 
  жаңа қызмет түрлері бойынша тәуекелдер.
  

• 
  несие тәуекелі;
  
• 
  валюталы тәуекел;
  
• 
  ел (елдер) тәуекелі;
  
• 
  салалық тәуекел.
  

Әлеуетті несие тәуекелдері операцияларға және опе­ра­ция­лардың сатыларына байланысты бөлінеді (мысалы, мә­міле жасау сәтіндегі «Форвард»).

Банк тәуекелдері негізгі пайда болу факторлары бой­ынша экономикалық және саяси болады. Саяси тәуекелдер – бұл саяси жағдайдың өзгеруімен байланысты, кәсіпорын­дар қызметінің нәтижелеріне қолайсыз әсер ететін, шекараны жабу, тауарларды басқа елдерге шығаруға, елдің аумағында әскери қимылдар жүргізуге тыйым салу сияқты тәуекелдер болып табылады.

Экономикалық (коммерциялық) тәуекелдер – бұл банктің өзіне немесе ел экономикасындағы қолайсыз өзге­ріс­термен байланысты туындаған тәуекелдер. Тепе-теңдік сақталмаған (несбалансированной) өтімдік тәуекелі (төлем міндеттемелерін уақытылы орындаудың мүмкін еместігі) жеке тәуекелдер шоғырландырылған экономикалық тәуе­кел­дің неғұрлым кең таралған түрі болып саналады. Эко­но­ми­калық тәуекелдер сондай-ақ нарық конъюнктурасы мен басқару деңгейінің өзгеруімен берілген.

Тәуекелдің бұл негізгі түрлері өзара байланысты болып табылады, сондықтан да оларды іс жүзінде бөлу өте қиынға соғады. Саяси және экономикалық тәуекелдер өз кезегінде сыртқы және ішкі әсер ету аясына тәуелділікте болуы мүмкін.
6.3. Сыртқы тәуекелдер
Коммерциялық сыртқы тәуекелдер еларалық, валю­та­лық және кездейсоқ апаттар тәуекелдері болуы мүмкін (форс-мажорлық жағдаяттар).

Еларалық (страновые) тәуекелдер банктер мен меке­ме­ле­р (бірлескен банктер - БББ) қызметін интерна­цио­нал­дандырумен, ғаламдық тәуекелдердің болуымен ті­ке­лей байланысты және клиент-елдердің немесе контрагент-елдердің, импорттаушылар мен экспорттаушылардың сая­си-экономикалық тұрақтылықтарына қатысты болады. Олар шетел капиталының қатысуымен (бірлескен банк­тер­дің – БББ) құрылған барлық банктер мен негізгі лицен­зиясы бар банк мекемелері үшін маңызды саналады. Банк басшылығының жіберетін негізгі қателіктері шетел контрагентінің қаржылық тұрақтылығын дұрыс бағалаумен байланысты болады. Тұрақты түрде жариялап отыратын БЕРИ индексі еларалық тәуекел деңгейін талдаудың ұсынылатын тәсілдерінің бірі саналады. Оның көмегімен еларалық тәуекел деңгейі күні бұрын анықталады.

Еларалық тәуекел белгілі ел валютасының өзге бір ел ва­лютасына еркін аударылу тәуекеліне, трансферт тәуе­ке­лі­не немесе төлем мораториі тәуекелдеріне негізделіп құрылымданады.

Еларалық тәуекел деңгейін талдаудың бірегей әдіс­те­месін Швейцарияның банк корпорациясы қолданады. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін-ақ еларалық тәуекел дәрежесін анықтаумен айналысуға өкілеттік алған банктер мен банк мекемелерінің қызметі қызметтік тұрғыдан алдыңғы шептік және штабтық болып бөлінеді. Алдыңғы шептегілер ең маңызды бағалар беруді жинаумен айналыса отырып, сонымен бір мезгілде штабтық банк мекемелері сияқты нақты мемлекет немесе аймақтың экономикалық-саяси тәуекел жағдайларына тәуелсіз ғылыми болжамдар жасады. Одан кейінгі уақыттарда бұл зерттеулер тұрақты сипатқа ие болып, стандарттық үлгілер бойынша ресімделе бастады.

Шамамен 1980 жылы Швейцарияның банк корпо­ра­ция­сының экономикалық банк бөлімі еларалық тәуекел дең­гейін анықтаудың жаңа, жүйеленген және дәл де айқын мөлшерленген қағидаларын жасады. Бұл қағидалар постул­ат­қа негізделді, оның есебін әрбір ел үшін банк несие­ле­рі­нің жоғары көлемінің деңгейі мен құрылымына қатысты шешім қабылдайтын банктердің жоғары басшыларының қа­рауына берілетін материалдары пайдалы және жеңіл тал­да­натындай етіп жасауға тиіс бол­ды. Жоғарыда айтыл­ған­дардан келесідей негізгі қағидалар шығарылды: еларалық тәуекелді болжау мемлекеттік құрылыстың құрылымдық және сапалық сипаттамаларын талдауға, сондай-ақ сандық деректер мен арасалмақты зерттеуге негізделген көрсет­кіш­терге сүйенуі тиіс; жағдайдың жоғары тәуекелділігі туралы қорытын­ды­лар­дың себептері толық түсінікті болуға тиісті. Талдаудың екі үлгісінің (типінің) үйлесуі (сандық және сапалық) дәл және нақты болуы қажет: талдауды жеңілдету және оның тиімділігін арттыру үшін барлық кестелер мен салысты­ру­лар қысқартулардың мағынасын ашып көрсетуі тиіс.

Валюталық тәуекел немесе бағамдық (курстық) шы­ғын­дар тәуекелі банк операцияларының нарығын интер­на­ци­оналдандырумен, трансұлттық (бірлескен) кәсіпорындар мен банк мекемелерін құрумен және олардың қызметін ұлғайтумен байланысты болады және валюта бағамының ауытқуы нәтижесінде ақша шығындарының болуы мүмкін екендігін білдіреді.

Валюта тәуекелін басқаруға алғашқы талпыныс өз­гер­мелі бағамдар енгізілген 70-ші жылдардың басынан бас­тап жүзеге асырыла бастады.

Өзінің тарапынан, валюталық тәуекелдер мынадай түр­де құрылымданады:

а) коммерциялық, яғни оның алдында борыштының (кепілдің) өз міндеттемесі бойынша есептесуді қала­май­тын­ды­ғымен немесе мүмкін еместігімен байланысты тәу­екел­дер;

б) конверсиялық, яғни нақты операциялар бойынша ва­люталық шығындар тәуекелі. Бұл тәуекелдер нақты мә­се­лелер тәуекеліне негізделіп құрылымданады. Конвер­сия­лық тәуекелдерді азайтудың ең көп таралған әдістері болып мыналар саналады:

• 
  хеджирлеу, яғни әрбір тәуекел мәмілелер үшін орын толтырған валюталық айқындамалар (пози­циялар) жасау. Басқалай айтқанда, бір валюталық тәуекел – пайдалар немесе шығындардың – тиісті өзге тәуекелдермен орнын толтыруы болады;
  
• 
  екі түрге ие валюталық своп. Біріншісі әртүрлі екі ел­дегі екі тарап әртүрлі валюталарда көрсетілген, қайта­ру­дың бірдей мерзімдері және тәсілдерімен бір-біріне те­ңес­ті­рілген несиелер береді. Екінші нұсқа – екі банкі ара­сын­да­ғы «спот» ставкасы бойынша валютаны сатып алу не­ме­се сату жәй келісімін білдіреді. Своптың параллель (қатар) несиелерден өзгешелігі өзіне төлем пайыздарын енгізбейді;
  
• 
  «Мэтчинг» әдісі деп аталатын актив және пассив бой­ынша тәуекелдермен өзара есеп айырысу, мұнда валю­та­лардың түсімін оның сыртқа шығу (кету) көлемінен ше­ге­ру жолымен банк басшылығы оның мөлшеріне әсер ету мүмкіндігіне ие болады.
  

в) трансляциялық (бухгалтерлік) тәуекелдер баланс­тар­дың және шетелдегі филиалдар «Пайдалар мен шы­ғын­дар» шотының активтері мен пассивтерін қайта бағалау кезінде туындайды.

Бұл тәуекелдер өз кезегінде валюталарды қайта санау мен оның тұрақтылығын және өзге де бірқатар фактор­лар­ды таңдауға байланысты болады. Қайта санау трансляция (ағымдағы бағам бойынша қайта санау күніне) әдісі немесе тарихи әдіс бойынша (бағам бойынша нақты операция жа­сау күніне) жүзеге асырылуы мүмкін. Кейбір банктер бүкіл ағымдағы операцияларды ағымдағы бағам бойынша, ал ұзақмерзімдік операцияларды – тарихи әдіс бойынша есеп­ке алады; келесі бір банктер қаржы операцияларының тәуе­кел деңгейін ағымдағы бағам бойынша талдайды, ал тағы бір банктер – тарихи әдіс бойынша; үшінші бір банк­тер есепке алудың екі тәсілінің бірін таңдайды және соның кө­ме­гімен өзінің тәуекел опе­ра­цияларының бүкіл жиынын бақы­лай­ды. Трансляциялық валюталық тәуекелдерді бас­қа­ру әдістері сыртқы және ішкіге бөлінеді. Олар страте­гия­ны айқындауға, сол сияқты банктер мен банк мекемелері қызметінің тактикалық бағдарламаларын әзірлеу үшін пайдалануы мүмкін.

Сыртқы әдістерге мыналар жатады: сыртқы клиент­тер мен контрагенттерге қатынасы, сол сияқты монопо­лис­тік құрылымдарға қатынасы бойынша шетелдік валюта түрінде төлемдерді жеделдету немесе кешеуілдету; негізгі банк оның филиалдары арасындағы төлемдерді реттеу; неғұрлым тұрақты валюталарды таңдау және т.б.

Стратегиялық тұрғыдағы валюта тәуекелдерінен қор­ғау банктің өзінің, сол сияқты оның контрагенттері мен клиенттерінің белсенді баға саясатымен, сақтандыру түрлері және оның құнымен, сақтандыру компания­ла­рының сенімділік дәрежесімен тығыз байланысты болады.

Одан тысқары, бүкіл ірі банктердің түгелі дерлік ва­лю­талардың түрлері мен мерзімдері бойынша активтер мен пассивтерді теңестіре отырып, өз валюталық опера­ция­ла­ры­ның қоржынын (портфелін) қалыптастыруға тырысады. Негізінен, валюталық тәуекелдерді басқарудың бүкіл сыртқы әдістері оларды көбейтуге бағдарланған. Осы мақсатта форвардтық, фъючерлік, опциондық (банкаралық нарықтарда және биржаларда) сияқты шұғыл валюталық операциялар неғұрлым кең түрде қолданылады. Валюта «спот» (тез арада немесе екі күндік есеппен), «своп» (спот/форвард, әртүрлі банктер арасындағы спот) немесе «фор­вард» (банк пен клиент арасындағы «аутрайт») жағ­дай­лары негізінде сатылады.

• 
  болуы мүмкін міндеттемелердің баланстық өзара қатынасын ықшамдау;
  
• 
  қаржылық тұрақтылықты одан әрі нығайту мүмкін­ді­гін беретін өтімдік (уақытша болса да) жағдайын жақ­сар­т­у;
  
• 
  болуы мүмкін қиындықтарды сақтандыру жолымен шығындардың ықтималдығы мен болу мүмкіндігін азайту;
  
• 
  пайыздық ставкалардың ауытқуымен байланысты тәуекелдерді азайту, тіпті болдырмау;
  
• 
  валюталар бағамының ауытқуымен және борыш­кер­дің қаржылық тұрақтылығының өзгеруімен байланысты тәуекелдер деңгейін қайта азайту;
  
• 
  векселдер және өзге төлем құжаттары бойынша ақшаны өндірудегі несие беретін мекемелердің қызметімен байланысты тәуекелдер мен шығындардың жоқтығы жолымен төмендету арқылы өзінің басымдығын көрсетеді.
  

Кездейсоқ апат тәуекелі немесе форс-мажорлық жағ­дай (РФО) сондай-ақ сыртқы тәуекелге жатады. Ол, негі­зі­нен, табиғаттың дүлей құбылыстарының болуы немесе болмауы және сонымен байланысты болатын зардаптарға қатысты болады.

Бұл тәуекелдердің банк мекемелеріне әсерін тек бір-біріне жағдайдың өзгеретіндігі туралы дер кезінде хабардар етумен ғана шектеуге болады.

Өздерінің банкпен немесе өзге банк мекемелерімен жүзеге асыратын экспорттық-импорттық операцияларының оңтайлы формаларын іріктеп таңдап алу, сыртқы тәуе­кел­дердің деңгейін төмендетудің негізгі тәуекелдерінің бірі болып саналады.

Тәжірибеде, сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асырудың келесідей негізгі екі формасы жиі түрде кездеседі:

а) тікелей операциялар, оған тікелей экспорт-им­портты, әртүрлі делделдардың көмегімен немесе еншілес кәсіпорындар мен филиалдар, инвестициялық операциялар арқылы сыртқы экономикалық байланыс­тар­ды жүзеге асыруды жатқызуға болады;

б) жанама операцияларға лицензияларды сату және сатып алу; франчейздік операцияларды жүзеге асыру; техникалық, басқару қызметін көрсету туралы шарт жасау; жаңа технологияларды сатып алу немесе «ноу-хау» кіреді.

Аймақаралық және сыртқы экономикалық байла­ныстарды жүзеге асырудың бұл формалары өзінің қызметін жоғары еларалық (странового), валюталық (өз елінде және әріптестердің елінде), несиелік, қоржындық тәуекелдер жағдайында жүзеге асырылатын банктер үшін ұсынады.

Банктер мен банк мекемелері мемлекеттік және жеке­мен­шік (мемлекетті емес) болуы мүмкін, өздерінің тарап­та­ры­нан олар кооперативтік және коммерциялық банктерге бөлінеді. Коммерциялық банктердің – мамандандырылған, салалық және әмбебап үш үлгісі (типі) өмір сүреді. Тәуекелдердің барлық түрлері олардың әрбірінде болады, дегенмен олардың туындау жиілігінің ықтималдығы мен өзгешелікті белгілері банк мекемесі үлгісінің өзіне қатысты болады.

Жекелеген банктер өздерінің жұмыстарын салалық (ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, құрылыс) немесе қыз­мет­тік (биржалық, сақтандыру, трасталық, кооперативтік, коммуналдық) белгілері бойынша бағдарлайды.

Сондай-ақ мамандандырылған коммерциялық банкт­ер қызметінің нарықтық бағдарлауы өмір сүреді, яғни олар аймақтық, аймақаралық, трансұлттық болуы мүмкін.

Алуан түрлі коммериялық банктер бетпе-бет келетін ішкі тәуекелдердің деңгейі мен түрлері, негізінен, олардың қызметінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты болады.

Мамандандырылған коммерциялық банктер, мысалы, инновациялық банктер жаңа технологияларға несие беру­мен байланысты тәуекелдерге барады. Іріктеп жасалған статистикалық талдаулар нәтижелеріне сәйкес, әлеуетті тиімділігіне алдын ала біліктілік тұрғысынан баға берусіз технологиялық жаңалықтарды іске қосу ең үлкен тәуекелді білдіреді. Соған қарамастан инвестициялық банктердің көп­шілігі, мысалы, қоржындық тәуекелдердің неғұрлым төмен деңгейіне ие, өйткені олардың клиент­те­ріне бағалы қағаздардың несие қоржындарын басқару бойынша алуан түрлі қызмет ұсыну мүмкіндігі бар. Сөйтіп, олар бел­гі­лен­ген кірістерді ала алады.

Салалық банктерде тәуекелдер деңгейі үшін нақты саланың түрі мен ерекшелігі (ескі немесе жаңа, болашағы зор, стратегиялық және т.б.) басты маңызға ие. Ал әмбебап банктердің қызметі екі үлгінің де тәуекеліне барады.

Банк операцияларының сипатымен байланысты тәу­екел­дер.

Банк операцияларының сипатына қатысты тәуекелдер баланстық немесе баланстан тысқары операциялардың ерекшеліктерімен байланысты болуы мүмкін: екеуі де активті және пассивті операциялыр тәуекелдеріне бөлінеді.

Пассивтік операциялар тәуекелдері.

Банк осы пассивтік операциялардың көмегімен ак­тив­ті банк операцияларын жүзеге асыру үшін өз ресурстарын реттейді. Жарғылық капиталды қалыптастыруға (көбей­ту­ге) пайдадан аударымдар жасау; өзге заңды тұлғалардан алынған несиелердің мөлшері; депозиттік операциялар коммерциялық банктердің пассивті операцияларына жатады. Пассивті операциялардың тек бірінші тобы ғана банктердің меншікті қаржыларын қалыптастырады. Өзге заңды тұлғалардан банк ссудаларын алу ең алдымен банктер балансының өтімдігін жедел реттеу немесе болжап білмеген несиелерді беру үшін қажет болады.

Депозиттік операциялар – бұл салымдарға немесе талап еткенге дейін немесе белгілі бір мерзімге заңды тұлғалардың немесе жеке тұлғалардың қаражаттарын тарту операциялары. Депозиттер шұғыл, талап еткенге дейін, жеке тұлғалардың жинақ салымдары, бағалы қағаздар түрінде болуы мүмкін. Пассивтік операциялар тәуекелдері активтік операцияларды ресурстармен қамтамасыз етудегі болуы мүмкін қиындықтармен байланысты болады.

Банктер депозиттерді қалыптастыру бойынша тәуекелдің алдын алу үшін пассивтік және активтік депозиттік операциялары, яғни кәсіпорындардың банктегі салымдары мен бір банктің басқа банкте орналасқан салымдары арасындағы оңтайлы арақатынасты сақтауы; ұтқыр (мобильдік) қаржылардың деңгейі мен сапасын арттыру үшін сақтауға тартылатын бағалы қағаздардың мөлшері мен өтімдігін анықтауы, меншікті қаржылар мен тәуекел активтердің дұрыс саналатын ең төменгі арақатынасын табуы көзделеді.

Активтік операциялар тәуекелдері банктер өз қыз­мет­терін жүргізуі процесінде тұрақты түрде кездесетін пайыз­дық тәуекел деңгейімен байланысты болады. Пайыздық тәуекелді басқару активтер (несиелер мен инвестициялар) мен пассивтерді (қарызға берілетін қаржыларды) басқару­дан тұрады.

Активтерді басқару банктің өзінің өтімдік деңгейіне және оның клиенттерінің бағалы қағаздар қоржынына, сондай-ақ бәсекелестік дәрежесіне (баға және бағасыз), ал пассивтерді басқару – ссудаларды беру үшін қаржыларды ала алу мүмкіндігіне қатысты болады.

Қоржындық (портфельдік) тәуекел.

Қоржындық тәуекел бағалы қағаздардың жекелеген үл­гілері (типтері) бойынша, сондай-ақ ссудалардың бүкіл са­наттары бойынша шығындар ықтималдылығынан тұ­ра­ды. Қоржындық тәуекелдер қаржылық, өтімдік, жүйелі жә­не жүйелі емес тәуекелдерге бөлінеді. Банктердің, ак­ци­о­нер­лік қоғамдардың, кәсіпорындардың, оның ішінде бір­лес­кен банктердің қарызға берген қаржылары неғұрлым көп болса, олардың акционерлері мен құрылтайшылары үшін қаржылық тәуекел де соғұрлым жоғары болады. Сонымен бір мезгілде қарызға берілетін қаражаттар қар­жы­лан­дырудың маңызды және тиімді көзі болып саналады, өйткені бағалы қағаздардың қосымша санын шығарып, оны сатуға қарағанда, ол жиі түрде арзанға түседі.

Өтімдік тәуекелі – бұл қаржы активтерінің қол ақшаға жедел айналу қабілеті. Орталық биржаларда акциялары айналым жасайтын аса ірі және белгілі өндірушілер мен банктердің мұндай тәуекелдері аз болады. Ал шағын фир­малар, әсіресе жаңадан құрылған, венчурлық фирмалардың тәуекелдері неғұрлым жоғары болады деп айтуға болады. Мұндай жағдайда делдалдарды таңдауға айрықша назар аудару қажет болады. Қаржы делдалдарының негізгі түр­ле­рі, олардың құқықтары мен міндеттерінің өзіндік ерек­ше­ліктері банктердің іскерлік белсенділіктеріне үлкен әсерін тигізеді. Оларды дұрыс таңдау сондай-ақ тәуекелдердің барлық түрлерінің деңгейіне әсер етеді.

Жүйелі түрде болатын тәуекел акцияларға, олардың кіріс ­кел­ті­рушілігіне, облигациялар бойынша ағымдағы және кү­ті­ле­тін пайыздарға, күтілетін дивиденд пен жалпы нарықтық ауытқулардан туындаған қосымша пайдаға бағалардың өзгеруімен байланысты болады. Ол пайыздық ставкалардың өзгеру тәуекелін, жалпы нарықтық бағаның өзгеру тәуекелі мен инфляция тәуекелін біріктіреді. Ба­рын­ша дәл болжам жасауға болады, өйткені акциялардың бир­жа­лық бағамы мен нарықтың жалпы жағдайы арасындағы тығыз байланыс тұрақты және әртүрлі биржалық индек­с­тер­мен сенімді түрде тіркеледі.

Жүйелі түрде болмайтын тәуекел нарық жағдайына қа­тысты болмайды және нақты кәсіпорынның, банктің ерек­шелігі болып саналады. Ол сондай-ақ салалық және қар­жылық болуы мүмкін. Қаржылық ресурстарды салатын ба­ламалы салалардың болуы, тауар және қор нарық­та­ры­ның конъюнктурасы жүйелі емес қоржындық тәуекел дең­гей­іне әсер ететін негізгі факторлар болып саналады. Жүй­е­лі түрде болатын және жүйелі түрде болмайтын тәуекел­дердің жиынтығы инвестициялар тәуекелі деп аталады.

Жалпынарықтық бағаның түсу тәуекелі.

Жалпынарықтық бағаның түсу тәуекелі – бұл қандай да бір қаржылық активтер бойынша толық алынбайтын кірістер тәуекелі. Жиі түрде ол бүкіл бірмезгілде айналым жасайтын бағалы қағаздар нарығындағы бағаның түсуімен байланысты болады.

Инфляция тәуекелі – бұл салалардың өмірлік кезеңімен (циклімен) айқындалатын тәуекел. Салалардың дамуына әсер ететін негізгі факторлар мыналар болып саналады:

а) экономиканы қайта бағдарлау, ол әлемдегі, жеке­ле­ген аймақтардағы, елдердегі, нарықтардағы жалпы эконо­ми­калық тұрақсыздықпен, сондай-ақ ресурстарға бағаның өсуімен байланысты факторлар;

ә) ішкі және әлемдік өткізу нарықтарындағы сұраныстың өзгеруі;

б) өркениеттің жалпытарихи дамуы.

Несие тәуекелі.

Тәуекелдің бұл түрі бірдей дәрежеде банктерге де, сол сияқты олардың клиенттеріне де жатады және өнер­кә­сіп­тік (өндіріс құлдырауының ықтималдығымен немесе белгілі бір саланың өнімдеріне сұраныстың болуымен байла­ныс­ты); реттеу және тасымалдап жеткізу тәуекелі қан­дай да бір себептермен шарттық қатынастардың орын­дал­мауымен келісілген; ресурстардың түрлерін (жиі түрде мерзімі бойынша) трансформациялаумен байланысты тәу­е­кел және форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі болуы мүмкін.

Қарыз алушыларға несие беру тәуекелі берілетін несиенің түріне байланысты болады. Несие беру мерзі­м­деріне қатысты қысқа мерзімдік, орта мерзімдік және ұзақ мерзімдік; қамтамасыз ету түрлеріне байланысты - өз негізінде жеке және банктік болуы мүмкін, қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген; несие берушілердің ерекшеліктеріне қарай – банктік, мемлекеттік, коммер­ция­лық (фирмалық), сақтандыру компаниялары мен жеке тұлғалардың несиесі, клубтық (несие берушілердің саны шек­телген) және ашық (оған кез келген банк пен кәсіп­орын­дар қатыса алатын) түрде құрылымданатын консор­циалды (синдицияланған) болуы мүмкін. Ал дебиторлар түріне қатысты – ауыл шаруашылық, өнеркәсіптік, комму­нал­дық, жеке; пайдалану бағыты бойынша – тұтыну, өнер­кәсіптік, айналым қаражаттарын қалыптастыратын – ин­вес­­тициялық, маусымдық, уақытша қаржылық қиындық­тар­ды жоюға арналған – аралық, бағалы қағаздармен опе­ра­циялар жасауға пайдаланылатын – импорттық және экс­порттық; көлемі бойынша – шағын, орта, ірі; берілу тәсілі бойынша – векселдік, ашық есептер көмегі жағдайындағы маусым­дық консигнациялар болады.

Қарыз алушылардың несие алуы мен төлем қабіле­т­ті­лі­гіне талдау жасау несие беру тәуекелін азайтудың не­гіз­гі әдісі болып саналады. Осыған орай банк кепілдік беруді талап етуге құқылы. Банк сондай-ақ қарыз үшін кепілге берген мүліктің сапасын, оның өтімдік деңгейін, несие кө­ле­мімен оның нарықтық құнының арақатынасын бақылап отыруы қажет.

Көлік тәуекелі.

Көлік тәуекелі айрықша қызығушылық туғызады. Олар­дың жіктеуі бірінші рет Парижде (1919 ж.) Халық­ара­лық сауда палатасында келтірілді және 1936 жылы ИНКО­ТЕРМС-тің алғашқы ережесі жария етілген кезде бір жүйеге түсті. Соңғы түзетулерден соң (1990 ж.) әртүрлі кө­лік тәуекелдері дәрежелері бойынша және жауап­кер­ші­лік­тері бойынша Е,Р,С және О төрт топқа жіктеледі.

Е тобы – жабдықтаушы (сатушы) тауарды өзінің мен­шікті қоймаларында (Ех\Уork) ұстаған кездегі бір ахуалды білдіреді. Жабдықтаушы мен оның банкі, сатып алушының тауарды қабылдап алған сәтіне дейін тәуекелдерді өздеріне қабылдайды. Сатушының қоймасынан соңғы нүктеге дейінгі тасымалдау тәуекелін ендігі жерде сатып алушы мен оның банкі көтереді.

F тобы тәуекелдерді өткізіп беру мезетін реттейді (бел­гілі жерде, белгілі бір портта немесе бортынан жүк­терді түсіріп болғаннан кейін).

С тобы экспорттаушы, сатушы, оның банкі сатып алу­шы­лармен (өзіне ешқандай тәуекел алмастан) тасымалдау шартын жасаған кездегі ахуалды білдіреді. Терминдердің соң­ғы Д тобы бүкіл көлік тәуекелдерін сатушы көте­ре­тін­дігін білдіреді.

Лизингтік және факторингтік тәуекел.

Лизингтік және факторингтік операцияларды жүзеге асыру кезіндегі баспа-бас (бартерлік) айырбас жасау тәуекелі және клирингтік мәмілелерде сондай-ақ тәуекел бар.

Лизинг – бұл жаңа техника мен технологияларды да­мытуды, нақты негізгі капиталдың жекелеген элементтерін жедел енгізудің қажеттілігі жағдайында әсіресе маңызды құрал-жабдықтардың сатылуын кеңейтуді, тауарлардың өмірлік кезеңін (циклін) қысқартуды қаржыландыру әдісі болып табылады.

Қазіргі кезеңдегі лизинг жоғары тәуекелді операция болып саналады. Сондықтан да шығындарды жабуды банктің резервтік қоры есебінен жүзеге асырған дұрыс.

Ол лизингтік операцияларды жүзеге асырушы субъек­тілер арасындағы қатынастардың формаларына қатысты жедел, қаржылық, қайтымды, халықаралық болуы мүмкін. Жоғарыда келтірілген лизинг түрлерінің әрбірі тікелей жә­не жанама, шұғыл және қалпына келтірілетін (ре­воль­вер­лік); таза және толық болады.

Факторингтік операциялар бойынша тәуекелді азайту үшін қарыз алушылардың төлем қабілеттілігіне, олардың жабдықтаушылармен шаруашылық байланыстарының жә­не өзара қатынастарының сипатына, төлемдердің құрылы­мына, өнімдердің бәсекеге төтеп беру қабілеттілігіне, қарызды қайтару жағдайларына талдау жасау көзделеді.

Сараптық бағалау әдістерінің көмегімен нақты ахуалға әсерін тигізетін тәуелді және тәуелсіз, сыртқы және ішкі факторларды талдау, тәуекел деңгейін өлшеудің негізгі тәсілдерінің бірі болып саналады.

Одан өзге, нарықтық экономикасы дамыған елдердің коммерциялық банктерінің тәжірибесінде банк кепілдік­те­рі­нің жүйесі кең түрде қолданылады. Кепілдік операция­ла­рына қатысушы банктердің санына байланысты тікелей, жанама делдалдық операциялардың ара жігі ажыратылады.

Әдетте, төлемдердің сомасы, жағдайы мен мерзімі банк кепілдіктерінің негізгі элементтері болып саналады. Операциялардың сипаты ескеріле отырып банк кепіл­дік­те­рі­нің қандай бір үлгісі (типі) (жеткізу кепілі, аванс кепілі жә­не т.б.) қолданылуы мүмкін.

Банк клиентінің ерекшеліктерімен байланысты тәуе­кел­дер.

Банк өзінің негізі бойынша – коммерциялық кә­сіп­орын. Тәуекелдің барлық түрлерін азайту қағидасы мен аз шығын жұмсай отырып банктің пайда табу қағидасы «банк-клиент» өзара қатынасының негізі болып саналады. Банк шын мәнісінде өзінің меншікті капиталымен (кли­ент­тің капиталымен және оның пайдасымен емес) тәуекел ете ала­ды (ол өзінің қызмет процесінде күн сайын тәуекелге ба­ра­ды).

Банк тәуекелді азайту мақсатымен клиенттердің са­лым­­дарын банк қызметінің әртүрлі бағыттары бойынша шо­ғырландырады; несиелерді неғұрлым шағын сомалар тү­рін­де клиенттердің көп санына беруге тырысады; клиент­тер­ге консорциалдық негізде үлкен несие сомаларын береді.

Банктердің тәуекел деңгейі клиенттердің санына қа­тыс­ты анықталады. Кәсіпорындардың көлеміне бай­ла­ныс­ты клиенттер – шағын, орта және ірі үш топқа жіктеледі. Ша­ғын және орта қарыз алушылар неғұрлым икемді, на­рық­тың, клиенттің қажеттіліктерін тез сезінеді. Олардың құ­рылымы неғұрлым жеңіл, сондықтан да оларға өздерінің іскерлік бағыттарын тез өзгертуге, сөйтіп жоғары пайда алуға мүмкіндік береді. Дегенмен, олар меншікті ка­пи­тал­дың шектеулілігінен бәсекеге, саяси немесе экономикалық сипаттағы өзгеріс­тер­ге төтеп бере алмайды. Ірі кәсіп­орын­дар керісінше, не­ғұр­лым инертті болып саналады.

Олар нарық қажеттіліктеріндегі өзгерістер мен нақты тұтынушының қажеттіліктеріне тез шешім қабылдамайды, сондай-ақ өздерінің іскер белсенділік бағыттарын сирек өзгертеді, өйткені олардың салмақты мөлшерде меншікті капиталы бар, сол себептен де кейбір қолайсыз экономикалық ахуалдарға төтеп бере алады. Олар сондай-ақ кепілді және кепілдіктен кейінгі сервистік қызмет көрсетудің барлық түрлерін жүзеге асыру, әртүрлі жарнамаларға көп қаржы жұмсау мүмкіндіктеріне ие. Басқалай айтқанда, олар әрқашанда орташа пайда мен тиімділікті қамтамасыз етеді. Сондай-ақ банктер тәуекелі деңгейі мен клиенттердің әртүрлі меншік түрлеріне жатушылығы арасында өзарабайланыс бар. Меншіктің әртүріне жатушылығы бойынша өндірушілер – мем­ле­кет­тік, жеке меншік, кооперативтік, акционерлік топтарға бө­лінуі мүмкін. Соңғы екі түрі бірлескен (трансұлттық) және моноұлттық болады. Осыған байланысты тәуекелдердің алуан түрлері олардың қызметі процесінде көп немесе аз маңыз атқарады. Банктің мақсаты – активтік және пассивтік операциялар арасындағы оңтайлы ара қатынасқа ие болу, қызметтің үзбеліксіз деңгейін қамтамасыз ету үшін өзінің қажетті өтімдігі мен тиімділігінің деңгейін сақтау үшін өз клиенттерінің қоржынын (портфелін) таңдау болып саналады. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл мақсат үшін тәуекелдердің бүкіл түрлерінің деңгейіне тұрақты түрде талдау жүргізу, әрбір нақты кезең үшін олардың маңызын анықтау және оларды басқару тәсілдерінің бүкіл жиынын пайдалану қажет.

Банк тәуекелін реттеу қарыз алушының қаржылық жағ­дайын бағалауға емес, берілген несиелердің жиыны мен банктің өзінің меншікті қаражаты арасындағы белгілі бір арақатынасты белгілеуге негізделеді, яғни клиенттердің кедейшілікке ұшырауы жағдайында болуы мүмкін шы­ғын­дар­ды жабу үшін банктердің резервтік әлеует жасауын болжайды. Нормативтердің сандық сипаттамасы эконо­ми­ка­ның жағдайымен, банк жүйесін орталықтандыру деңгейі­мен келісілген. Дамыған елдердегі меншікті және қарызға алған капитал арасындағы арақатынас 1:10-нан 1:100-ге дейінгі деңгейде болады. Мысалы, АҚШ-тағы меншікті капиталдың қарызға алған қаржыларға қатынасы – 1:15, бұл қатынас Германияда – 1:30, Швейцарияда – 1:12, Жапонияда – 1:83. Австрияда бір қарыз алушыға берілетін несие банктің негізгі капиталының 50 пайызынан асып кетпейтіндей болады. Ал Ирландияда банк депозитінің жалпы сомасының 1 пайызынан асып кететін депозиттерді бір салымшының банкке орналастыруына тыйым салын­ған, сол сияқты ең ірі деген 10 салымшы банкте оның депо­зит­те­рінің 40 пайызынан асатын сомасын ұстамауы тиіс. Ұлы­британияда коммерциялық банктер барлық депозит­тер­дің 5% сомасын құрайтын әрбір депозит туралы Англия банкіне хабарлап отыруы қажет.

Белгияда банктер, реттейтін қалдыптар (нормалар) қаралмаса да банк комиссиясына депозиттердің жағдайы туралы хабарлап отырады.

АҚШ-та өздерінің АҚШ үкіметі алдындағы міндетте­ме­лерінен құтылмаған, Халықаралық валюта қорының мүшесі болып саналмайтын елдерге несие беруге тыйым салатын Джонсон (1934) заңы қолданылады.

Коммерциялық банктер өз тәуекелдерінің деңгейін қан­дай тәсілдермен талдайды және қалай болады, тек нақ­ты ахуалға ғана қатысты болады.

Тәуекелдерді басқарудың негізгі құралдарына (әдіс­те­ріне) келесілерді жатқызуға болады:

• 
  тәуекелдерді салмақтай білу қағидасын пай­да­ла­н­у;
  
• 
  сыртқы тәуекелдерді есепке алу (салалық, ай­мақ­тық, сақтандыру);
  
• 
  банк клиентінің қаржылық жағдайын, оның төлем­қа­білеттілігін, рейтингін және т.б. жүйелі тал­дау­ды жүзеге асыру; тәуекелдердің бөліну қағидасын қолдану, несиелерді қайта қаржыландыру;
  
• 
  несиелерді көбейту саясатын жүргізу банк опе­ра­цияларының жалпы көлемін сақтау жағдайында клиенттердің үлкен санына берілген несиелерді шағын сомалармен кеңірек қайта бөлу;
  
• 
  ірі несиелерді тек консорциалды негізде ғана беру (банкаралық келісімдер бойынша тәуекелдерді бөлу);
  
• 
  өзгермелі пайыздық ставканы пайдалану;
  
• 
  депозиттік сертификатты енгізу;
  
• 
  банктің қайта есептеу операцияларын кеңейту;
  
• 
  несиелер мен депозиттерді сақтандыру;
  
• 
  кепіл құқығын енгізу;
  
• 
  нақты жеке кепілдерді қолдану.
  

Банктің несиелік салымын: сенімділігі жоғары, сенім­ді, сенімділігі аз, жоғары тәуекелді төрт топқа жіктеуге болады. Коммерциялық банктің несие салымдарының жалпы сомасы несиелердің әрбір тобы мен оның өзгеруі үшін өтімдік коэффициентінің деңгейін болжаудың негізі болып қызмет етеді және бұрынғы саясатын жалғастыру немесе оны өзгертудің қажетті мүмкіндіктерін көрсетеді.

Деректер базасы негізінде күнсайын төлемқабі­лет­ті­лік пен өтімдік көрсеткіштерінің маңызы ашып көрсетіледі жә­не төлем қабілеттілік пен өтімдік қалыптары (норма­ла­ры) ескеріле отырып, банк операцияларын дамытудың болашағына талдаулар жүргізіледі. Бұл – банк қаржыларын орналастыру, банктің басқа кәсіпорындар мен банктердегі қатысуын кеңейту, қосымша кіріс көздерін іздеу мен оның өтімдігі мен төлем қабілеттілігінің сақталуын талап ете отырып, коммерциялық банк операцияларын дамыту мәселелерін өзара байланыста шешуге мүмкіндік береді. Мұндай талдау негізінде банктің өтімдігі мен төлемқабілеттілігі деңгейінің өзгеруін көре білуге және оларды тұрақтындыру бойынша қажетті шараларды уақытылы жүзеге асыруға болады.

Коммерциялық банктің төлем қабілетсіздігі мен баланстың теңгерілмеген өтімдігі бойынша тәуекелдерді азайтуға, жасалған талдау мен жүргізілген маркетингтің нәтижелерін ескеретін саясат арқылы қол жеткізуге болады. Банк өзінің өтімдік шегінде тұрған жағдайда (бұл оның қате саясатынан, нарықты жете бағаламауынан, аналитикалық жұмыстардың жетімсіздігінен және өзге де себептер болуы мүмкін) шұғыл шаралар қолдануға еріксіз барады. Мұндай шараларға келесілер жатады:

• 
  мерзімдері бойынша пассивтерді қайта топтас­ты­ру көмегімен талап еткенге дейін міндет­те­ме­лер­ді қысқарту;
  
• 
  өтімді активтерді, оның ішінде несиелерді жеткілікті түрде өтеу есебінен көбейту;
  
• 
  қызметтің жекелеген түрлерін дербес баланстарға бөлу жолымен балансты «тазарту»;
  
• 
  меншікті қаржыларды көбейту;
  
• 
  басқа банктерден қарыздар алу және т.б.
  

Несиелерді сақтандыру өзінің негізі бойынша несие тәуекелін азайтуға немесе жоюға мүмкіндік береді. Жаб­дық­таушыларға немесе сатып алушыларға берілетін ком­мер­циялық несиелер, банк ссудалары, несие бойынша мін­дет­темелер мен кепілдіктер, ұзақ мерзімдік инвестициялар және т.б. негізінен, несиелерді сақтандыру объектілері болып қызмет етеді. Сатушыны немесе несие беруші-банк­ті қорғау мүдделері келесілерден тұрады: борышкердің тө­леу­ге қабілеті болмағанда немесе берілген несиелер бой­ын­ша қарызын борышкер өзге де себептермен төлемеген жағдайда несие қарызын өтеу жауапкершілігін сақтандыру компаниясы өзіне алады.

Сақтандыру ерікті негізде екі үлгіде (формада) жүзеге асырылады:

• 
  қарыз алушының жауапкершілігін сақтандыру (қа­рыз алушы сақтындырушы болып қатысады, несиелерді пай­даланғаны үшін пайыздарды енгізе отырып, несиені уақытылы және толық өтеудегі не­сие берген банктің ал­дын­дағы оның жауапкер­ші­лігі сақтандыру объектісі болып саналады);
  
• 
  несиені қайтармау тәуекелін сақтандыру (сақтан­ды­ру­шы – банк, ал сақтандыру объектісі – несиені пайда­лан­ға­ны үшін несие мен пайыздарды уақытылы және толық қайтарудағы банк алдындағы бүкіл немесе жекелеген қарыз алушылардың жауапкерішілігі).
  

• 
  сақтанушы қабылдайтын жауапкершілік мөлшері;
  
• 
  сақтандыру оқиғасын анықтау;
  
• 
  шығындарды өтеу тәртібі;
  
• 
  сақтандыру тарифі мен сыйлықтардың мөлшері.
  

Кәсіпорындар мен ұйымдардың өз валюталық қор­ла­рын банк шоттарында сақтауы кезінде валюталық тәуе­кел­дер­дің келесідей екі түрі туындайды:

• 
  барлық шетел валюталарына ұлттық валюта баға­мы­ның түсу тәуекелі;
  
• 
  әрбір теңге құнын түзетуге әкелген шетел валю­талары бағамдарының өзара өзгеру тәуекелі.
  

Валюталық тәуекелдерді сақтандыру әдістері – бұл күтіліп отырған валюта бағамының өзгеруімен немесе алыпсатарлық арқылы пайда алумен байланысты туын­да­ған тәуекелден толық немесе жартылай жалтарып кетуге мүмкіндік беретін операциялар. Хеджирлеу – болашақта айырбас валюта бағамдарының өзгеру ықтималдылығын ескеретін және осы өзгерістердің қолайсыз зардаптарын болдырмау мақсатын көздейтін шұғыл контрактылар мен мәмілелер жасау жүйесі.

Нақты хеджирлеу (мәміле жасау мен тауарды жеткізу арасындағы уақытта бағаның өзгеруінен болатын жа­ғым­сыз өзгерістерден сақтандыру мақсатындағы қорғаныс операциялары) әдістеріне мыналарды жатқызуға болады:

• 
  құрылымдық теңдестіру (активтер мен пассивтер, кредиторлық және дебиторлық борыштар);
  
• 
  төлем мерзімдерінің өзгеруі;
  
• 
  своп үлгісіндегі (типіндегі) операциялар;
  
• 
  опциондық мәмілелер;
  
• 
  қаржылық фьючерстер;
  
• 
  шетелдік валютамен несие беру және шетелдік валютамен инвестициялар салу;
  
• 
  валюталық берешектерді қайта құрылымдау;
  
• 
  қосанжарлы (параллельді) ссудалар;
  
• 
  лизинг;
  
• 
  шетел валютасындағы талаптарды дисконттау;
  
• 
  «валюта себетін» пайдалану;
  
• 
  банк филиалдарының төлемдерді «өсіп отырған» валюталармен жүзеге асыруы;
  
• 
  өзін-өзі сақтандыру.
  

Құрылымдық теңдестіру (балансировка) осы өз­ге­ріс­тер­ден банктің басқа позициялары бойынша алынған пай­даға валюта бағамының өзгеруінен болған шығындарды жабуға мүмкіндік беретін активтер мен пассивтер құрылымын ұстап тұруға ұмтылуынан тұрады.

Төлем мерзімдерін өзгерту валюталар бағасы немесе төлем валюталары бағамдарының (төлем валюталары бағамының көтерілуін күту жағдайында тауарлар мен қыз­мет­терге мерзімінен бұрын төлем жасау немесе керісінше бағамның төмен түсуін күту жағдайында төлемді ке­шік­ті­ру; пай­да­ларды репатриациялауды жеделдету немесе бая­лату, не­си­е­лердің негізгі сомаларын өтеу және пайыздар мен диви­денд­терді төлеу; шетелдің валюта қаржысын алу­шы­ның түсімдер конверсияларының мерзімдерін ұлттық валютаға реттеуі) күрт өзгеруін күту жағдайында қолда­ны­латын есеп айырысуларды жүзеге асыру мерзімдерімен алаяқтық (манипулирование) жасауды білдіреді.

Форвардтық мәмілелер – шетел валюталарын сатып алу – сату операциялары бойынша тәуекелдерден жалтару мақсатымен қолданылады және уақытында жеткізуді қа­рай­ды. Мәміленің маңызы мынада: төлем валюталары ба­ға­мының көтерілуінен сақтанған импорттаушы банкке ер­те­рек өтініш білдіреді және бұл оған валютаны төлем мер­зі­міне жақындатылған жеткізіп беру мерзімімен сатып алу құқығын береді. Қарапайым түрде қарсы әрекет жасайтын экс­порттаушы валюта тәуекелдерін сақтан­ды­ру­ды фор­вард­тық операциялардың көмегімен жүзеге асыра алады.

«Своп» үлгісіндегі (типіндегі) операциялар форвард жағдайында одан кейін кері операциялар жасау арқылы «Своп» жағдайымен шетел валюталарын сатып алу кезінде жасалады. Мұндай мәмілелер нәтижесінде банктер халықаралық есепайырысулар үшін қажетті валюталарды сатып алады және өзінің валюталық позицияларын жабық ұстайды.

Төлем талаптарын шетелдік валютамен дисконттау векселдер дисконтының бір түрі болып саналады және банкке шетел валютасы түріндегі берешектерінің жиынын ұлттық (немесе өзге шетел валютасымен) валютаға айырбас түрінде тез арада төлеу құнын талап етуді банкке беруді білдіреді.

Осындай операциялар форфетирлеу деп аталады.

«Валютаның орташа мөлшері» - белгілі бір сәйкестікте алынған валюталардың жиыны.

Өзін-өзі сақтандыру тәуелсіз және жарыспа түрде жоғарыда сипатталған өзге де хеджирлеу әдістері арқылы қолданылады. Ол валюта бағамының өзгеруінен болуы мүм­кін шығындардың көлемі күні бұрын бағаға енгі­зі­ле­тін­дігінен және сақтандыру қорын құру үшін пай­да­ланы­ла­тындығынан тұрады.

Банктің хеджирлеумен байланысы екіжақты түрде кө­рінеді. Біріншіден, банк меншікті валюталық ресурстарын басқару кезінде валюталық сақтандыру тәуекелдерінің жоғарыда келтірілген әдістерін күнделікті тәжірибеде қолдануы мүмкін. Екіншіден, хеджирлеу жағдайларында банктің өз клиенттеріне ұсынатын (клиенттерге кеңестер беру) қызметі болып саналады.

2. Банктер өз қызметін жүргізу процесінде пайда бол­ған жері, олардың деңгейіне әсер етуші сыртқы және ішкі фак­торлардың жиынтығы, оларды талдау тәсілі және олар­ды сипаттау әдістері бойынша бір-бірінен өзгешеленетін әртүрлі тәуекелдердің жиынтығымен бетпе-бет келеді.

3. Банк тәуекелдері пайда болу негізгі факторлары бой­ынша экономикалық және саяси болады. Саяси тәуе­кел­дер – бұл саяси жағдайдың өзгеруімен келісілген, шека­ра­ларды жабу, басқа елдерге тауарлар шығаруға, ел аума­ғын­дағы әскери қимылдарға тыйым салу сияқты кәсіп­орын­дардың қызмет нәтижелеріне қолайсыз әсер ететін тәуекелдер. Экономикалық (коммерциялық) тәу­е­кел­дер – бұл банктің өз экономикасындағы немесе ел эко­но­мика­сын­дағы қолайсыз өзгерістермен байланысты тәу­е­келдері.

4. Экономикалық және саяси тәуекелдерді сыртқы және ішкіге бөлуге болады. Коммерциялық сыртқы тәуекелдер еларалық (страновыми), валюталық және зілзала (форс-мажорлық жағдайлар) тәуекелдері болуы мүмкін. Ішкі тәуекелдер банктің түрі мен өзіне тән белгілеріне, оның қызметінің (операцияларының) сипаты мен оның әріптестерінің (клиенттері мен контрагенттері) құрамына қатысты болады.

5. Банк операцияларының сипатына қатысты ішкі тәуекелдер баланстық немесе балансқа кірмейтін опе­ра­ция­лардың өзіне тән белгілерімен байланысты болуы мүм­кін.

6. Активтерді басқару банктің өзінің өтімдік дең­гей­іне және оның клиенттерінің бағалы қағаздар қоржынына (портфеліне), сондай-ақ бәсекелестік (бағалы және бағасыз) дәрежесіне, пассивтерді басқаруға – ссудаларды беру үшін қаржыларды ала алу мүмкіндіктеріне қатысты болады.

7. Қоржындық (портфельдік) тәуекел бағалы қағаз­дар­дың жекелеген үлгілері (типтері) бойынша, сондай-ақ ссудалардың барлық санаттары бойынша шығындардың болу ықтималдығынан тұрады. Қоржындық тәуекелдер қар­жылық, өтімдік, жүйелі түрде болатын және жүйелі түр­де болмайтын тәуекелдерге бөлінеді. Жүйелі және жүй­е­лі емес тәуекелдердің жиынтығы инвестициялар тәу­е­келі деп аталады.

8. Ішкі тәуекелдерге сондай-ақ несие тәуекелі, ин­фля­ция тәуекелі, көлік тәуекелі жатады.

9. Банк қызметінде тәуекелдерді төмендетудің әр­түр­лі әдістері мен тәсілдері қолданылады. Олардың негіз­гі­ле­рі­не мыналар жатады: тәуекелдерді салмақтау қағидасын пай­далану; сыртқы тәуекелдерді есепке алу; банк клиен­ті­нің қаржылық жағдайына, оның төлемқабі­лет­ті­лігіне, не­си­е­ні қайтару қабілеттілігіне, рейтингіне жүйелі түрде талдау жасауды жүзеге асыру; тәуекелдердің бөліну қа­ғидасын қолдану; несиелерді қаржыландыру (рефи­нан­си­рование); ди­версификация саясатын жүргізу; өзгермелі пайыз став­ка­ла­рын пайдалану; депозиттік серти­фикат­тарды енгізу.

10. Қандай да бір болсын тәуекелдің өзін-өзі ақтау­шы­лығын және оған рұқсат етушілік дәрежесін немесе тәу­екел ахуалын пайдалануға яки қандай бір опера­ция­лар­ды жүргізуден болатын шығындардың пайда болу мүм­кін­дігін төмендететін жүйені жасау (құралдар мен әдістерді таңдау), анықтау, банктің тәуекел операцияларын ғылыми тұрғыдан басқаруының міндеттері болып саналады.

1. 
   Тәуекел – бұл:
   

ә) банктің өз клиенттерін жоғалтуы

б) банк проблемаларын шешуге жетекшілердің қабілет­сіз­ді­г­і

в) банктің өз ресурстарының бөлігін жоғалту мүмкіндігі

г) банктің сенімсіздігі.

2. 
   Банк қызметі келесідей тәуекел түрлерін туғызады:
   

ә) технологиялық, психологиялық, аймақтық

б) пайыздық, баға, уақытша тәуекел

в) тәуелсіз қызмет

г) пайыздық, валюталық, баға, алаяқтық.

3. 
   Банк тәуекелдері пайда болу немесе ... әсер ету аясы бойынша бөлінеді:
   

ә) саяси, экономикалық

б) өткен және қазіргі

в) жабық және ашық

г) әлеуметтік және банктік қызметті теріс мақсатта пайда­ла­ну.

4. 
   Банк операцияларының сипатына қатысты тәуе­кел­дер ... болады:
   

ә) активті және пассивті

б) саяси және экономикалық

в) ашық және жабық

г) несиелік, валюталық және әлеуметтік.

5. 
   Несие тәуекелін басқару әдістерінің бірі:
   

ә) оларды қайтару мерзімдері бойынша активтер мен пассивтерді келісу

б) несие қоржынын көбейту

в) несие шартына қорғаныстық қосымша түсінік енгізу

г) барлық көрсетілген әдістер маңызды.

7 - ТАРАУ. ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ТӘЖІРИБЕДЕ ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН

ҚАРЖЫЛЫҚ КОЭФФИЦИЕНТТЕР

Коэффициент – бұл бір позицияның екінші позицияға жә­не қаржылық тәжірибедегі нақты іс жағдайы бөлік­те­рі­нің арақатынасын көрсететін аналитикалық көрсеткіш.

Әлемдік тәжірибеде айналым капиталын, пайданы, кі­ріс­тілікті, активтерді, өтімдікті басқару кезінде талдаудың коэффициенттік әдісі кең түрде қолданылады.

Активтерді, пассивтерді, коммерциялық банктердің тәуекелдерін басқаруды, сондай-ақ әртүрлі коэффи­циент­тер көмегімен қарастыру пайдалы болып саналады.

Коэффициент – активтің пассивпен, банктер балан­сы­ның жекелеген баптарының, басқа қаржылық буындардың таңдалған позициялардың біріне арақатынасын талдау ке­зін­де қарастырылатын проблемалардың сапалық си­пат­та­ма әдісі ретінде пайыз, балл және т.б. түрінде дәл жауап­тар­ды береді.

Коэффициент талдау әдісі сол сияқты қаржылық ре­сурс­тарды басқару құралы ретінде қолданылады, белгілен­ген дәл шекарасы бар. Коэффициент арқылы қаржылық ме­ндж­мент­тегі, банк ісіндегі және т.б. көптеген норматив­тер­ді анықтауға болады.

Коэффициенттерді оқшау және жүйесіз қарастыруға бол­майды. Коэффициент логикалық талдау мен пайымдау көрсеткіші болып қатысады.

Қаржы жұмыстарының тәжірибесінде коэффициент­тер­дің көмегімен тиімділік, пайдалылық, өтімдік, қаржы тұрақтылығы анықталады.

Банк тәжірибесінде коэффициенттер банк рейтингін, олардың активтері мен пассивтерінің сапасын анықтау кезінде пайдаланылады.

Төменде операциялар бойынша баланс баптарына бө­ле отырып әртүрлі топтардағы коэффициенттерді көрсету­ге болады.

Банк менеджерлері коэффициенттік талдау жүргізу кезінде ғылыми аппаратпен жақсы қаруланған болуы тиіс.

Қаржылық менеджмент пен банктік басқару бой­ын­ша Бүкіл әлемдік банктің экономикалық даму институтынан (ИЭР) басылып шыққан оқу бағдарламалары материал­да­ры­нан, Қазақстан Республикасы банктерінің нормативтік ере­желері мен тәжірибелік құралдарынан топтастырылған коэ­ффициенттер келтірілген.

1. 
   1-ші денгейдегі капиталдың тәуекел бойынша сал­мақ­тал­ған (взвешанные) активтерге және балансқа кір­мей­тін операцияларға қатынасы 12%-дан төмен болмауы тиіс.
   
2. 
   Жиынтық капиталдың (яғни 1-ші және 2-ші дең­гей­лер­дегі капитал сомалары) тәуекел бойынша салмақ­талған (взвешенный) активтер мен балансқа кірмейтін операцияларға қатынасы 6%-дан төмен болмауы қажет.
   

3. 
   Меншікті капиталға несие бойынша берешектерді қамтамасыз ету сипаттамасы келесідей түрде беріледі:
   

4. 
   Меншікті капиталға банк міндеттемелерін қамтамасыз ету сипаттамасы келесідей түрде беріледі:
   

5. 
   Меншікті капиталға қатынасы бойынша тартылатын са­лым­дар көлемінің сипаттамасы 1-ден көп болмауға тиісті.
   

К=	Овн	(1-ден көп емес)
	Кс

6. 
   К _{банкті қор арқылы капиталдандыру}