Банктердің активтік операциялары және коммерциялық банк активтерінің сапасы

Кіріс алу және өтімділікті (ликвидтілікті) қамтамасыз ету мақсатымен банктің шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті операцияларының мазмұнын анықтайды.

Банктердің активтерін басқару меншікті және қатыстырылған қаржыларды жоғары табыс пен тәуекелдің төмен болуына ұмтылу арасында объективті қажетті тепе-теңдіктің тұрақты түрде қамтамасыз етілуін ұстап тұратындай тәртіпте орналастыруын білдіреді.

Коммерциялық банктің активті операциялары актив­тер­дің құрылымына, тәуекел активтердің көлеміне, активті операциялар мен өтімділіктің (ликвидтіліктің) әртүр­лі­лі­гі­не қатысты, оның операцияларының негізгі және айқын­дау­шы бөлігін құрайды. Банктің активтерін мынадай 4 категорияға (санатқа) бөлуге болады:

• 
  кассада қол ақшаның болуы;
  
• 
  бағалы қағаздар инвестициялары;
  
• 
  ссудалар;
  
• 
  ғимараттар мен құрылыстар.
  

Банктердің активтерін құрамы мен құрылымы тұрғы­сынан зерделейді.

Активтердің тиімді құрылымын белгілеу мен оны сақтау кезінде әрбір банк бойынша проблемалар туын­дай­ды. Банктер активтердің тиімді құрылымын белгілей оты­рып, өтімділік талаптарын, яғни олардың мерзімдері, со­ма­ла­ры мен үлгілерін ескеру арқылы міндеттемелерге қаты­на­сы бойынша жоғары өтімді және өтімділігі аз қар­жы­лар­дың жеткілікті көлеміне ие болу талаптарын орындауға тиіс­ті болады.

Активтердің сапасы олардың өтімділігімен, тәуекел ак­тив­терінің көлемімен, сыни және толыққанды емес ак­тив­тердің үлес салмағымен, табыс әкелетін активтер көле­мімен анықталады.

Банктің өтімділігі мен пайдалылығы арасындағы оң­тайлы арақатынасты ұстап тұру міндеті банкті басқарудағы негізгі проблема болып саналады. Мәселен, өтімді активтердің тез арада ақшаға айналуындағы, бірінші талап бойынша активтерді пайдалану есебінен уақытылы және толық қол ақша түрінде төлеудегі банктің қабілеттілігін білдіреді.

Банкте сақталатын активтердің өтімділігі жоғары болса, онымен байланысты тәуекел де аз болады, сонымен бірге осы активтерден алынатын кірістер де соған сәйкес азаяды. Банкті басқару өнері өтімділікті төмендетпестен, және талап етілген деңгейде төлемқабілеттілікті ұстап тұру арқылы активке салынған капиталдан алынатын пайданың ең жоғары нормасын қамтамасыз етуден тұрады.

Активтерді басқару кезінде мынадай маңызды қағи­да­ларды сақтай білу көзделеді:

• 
  активті операцияларды жасау кезінде үнемділікке қол жеткізу;
  
• 
  тәуекел қалыптары шегіндегі операциялар;
  
• 
  активтік және пассивтік қаржылардың тепе теңдігі;
  
• 
  кіріс келтірушілікті қамтамасыз ету.
  

• 
  банк кассасының болуы (касса, Орталық банктегі корреспонденттік, ағымдағы есеп шоттар);
  
• 
  бірінші сыныпты бағалы қағаздар (айналымдағы ком­мерциялық векселдер, мемлекеттік қазы­на­шы­лық векселдер, Мемлекеттік облигациялар);
  
• 
  банк несиесі (қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді);
  
• 
  кешіктірілген ссудалар (мерзімінде қайта­рыл­ма­ған, 2 немесе одан да көп мерзімге ұзартылған);
  
• 
  қозғалмайтын мүлік (ғимарат, құрал-жабдықтар және т.б.).
  

• 
  несие қоржыны;
  
• 
  бағалы қағаздар қоржыны;
  
• 
  қол ақша (нақтылы) қоржыны;
  
• 
  инвестициялар қоржыны.
  

Активтердің өтімділігі коммерциялық банк активтері тұрақтылығының негізгі көрсеткішетір болып қатысады. Бұл – көлемді кешенді көрсеткіш. Өтімділік көрсеткіштері банктердің тәжірибесінде кең түрде қолданылатын коэффициенттермен өлшенеді.

Актив баптарының (статьялардың) пассив бап­та­ры­мен арақатынасына қол жеткізу активтердің өтімділігіне қой­ылатын негізгі талаптар болып саналады. Біздің активтеріміздің көздері қаншалықты тұрақты деген сұрақ­тар­ға жауап бере білу қажет. Егер банк активтерінің өтім­ді­лігі деңгейден төмен болатын болса, онда оның себебін банк­тің қаржылық есеп беруінен іздеп және оны менед­жер­лерден сұрау керек.

Коммерциялық банктер: несиелерді қайтаруды қамта­ма­сыз етуге, кірістер алуға және зияндарды жабуға қа­бі­лет­ті; несие қоржынын көбейту мағынасын білдіретін ак­тив­тердің сапасы туралы қамқорлық танытады.

Әлемдік тәжірибеде активтерді басқарудың мынадай әдістері бар:

• 
  жалпы қор қаржылары әдісі - өтімділік пен пайда келтірушіліктің теңдей сақталуы;
  
• 
  конверсиялар әдісі – банк балансының пас­си­він­дегі қаржылардың орналасуына сәйкес қаржылар­дың активтерде орналасуы. Бұл жерде менеджер активтердің арақатынасын өзгертуі тиіс;
  
• 
  ЭЕМ-ді пайдалану және коэффициенттерді есептеу арқылы жүзеге асырылатын ғылыми әдіс.
  

Сөзбе сөз алғанда «өтімділік» термині өткізудің, сатудың, материалдық құндылықтардың ақшаға айналу­ы­ның жеңілдігін білдіреді. Банк активтері олардың ақша фор­масына жеңіл айналушылығына қатысты өтімді немесе өтімді емес қаржы ретінде анықталады. Банк активтерін олардың өтімділік дәрежесі бойынша үш топқа бөлуге бо­лады: 1. Тез арада дайын болатын өтімді қаржылар немесе бірінші сыныпты өтімді қаржылар. Оларға жататындар – касса, қор, есеп шоттағы қаржылар, бірінші сыныпты векселдер және мемлекеттік бағалы қағаздар. 2. Ақшаға айналуы мүмкін банктің иелігіндегі өтімді қаржылар. Биржада тіркелген, бағалы қағаздар түрінде шартты түрде өткізілетін, банктің пайдасына таяудағы 30 күн ішінде орын­далуы тиіс несиелер мен өзге құндылықтар мен тө­лем­дер. 3. Өтімді емес активтер – бұл кешіктірілген ак­тив­тер мен қайтарылуы белгісіз қарыздар, негізгі қорларға жататын банктің иелігіндегі ғимараттар мен құрылыстар.

Баланстың өтімділігіне оның активтерінің құрылымы әсерін тигізеді: активтердің жалпы сомасындағы бірінші сыныпты өтімді қаржылардың үлесі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі соғұрлым жоғары болады. Халықаралық банк тәжірибесінде кассадағы ақша ғана емес, сонымен бірге аталмыш несие институтының банктегі ағымдық есеп шотында болатын ақша қаражаттары да кассадағы қол ақша болып саналады. Банк ұлттық банкте мемлекет кепілдік берген бағалы қағаздарды қайта есепке алуы мүмкін бірінші сыныпты қысқа мерзімді коммерциялық векселдер нарықтық экономикалы елдерде өтімді баптар (статьялар) болып саналады. Ұзақ мерзімді бағалы қағаздар түріндегі банк инвестицияларының өтімдігі неғұрлым аздау, оның себебі қысқа мерзім аралығында оларды өткізу әрқашанда мүмкін бола бермейді. Ұзақ мерзімді ссудалар мен қозғалмайтын мүлік салымдары өткізуі қиын активтер ретінде қарастырылады.

Одан басқа, банк өтімділігі жекелеген активті опера­ция­лардың тәуекел дәрежесіне де байланысты болады: банк балансында тәуекелді активтердің үлесі неғұрлым жоғары болса, оның өтімдігі соғұрлым төмен болады. Мә­се­лен, қалыптасқан тәжірибеде сенімді активтерге қолма-қол ақша қаражаттарын жатқызу қабылданған, ал жоғары тәуекелге – банктердің ұзақ мерзімді салымдары жатқы­зы­ла­ды.

Сонымен, өзінің ақша қаражаттарының сомасы банкке өзге көздерден тез жұмылдыру арқылы пассив бойынша міндеттемелерді уақытылы орындауға мүмкіндік беретін болса, ондай банк өтімді болып саналады. Мынаны атап өту көзделеді: өзінің тұрақтылығын ұстап тұру мақсатында банк ақша нарығының, клиенттің, әріптес банктің қаржылық жағдайының өзгеруімен байланысты туындауы мүмкін алдын ала болжап білмеген жағдайларды түзеуі үшін белгілі өтімді резервке ие болуы қажет.

Банк балансының өтімділігі активтер мен пас­сив­тердің арақатынасын, активтердің құрылымын көрсететін арнайы көрсеткіштерді есептеу арқылы бағаланады. Халықаралық банк тәжірибесінде бұл мақсаттар үшін жиі түрде өтімділік коэффициенттері пайдаланылады. Өтімділік коэффициенттері пассивтердің белгілі баптарымен немесе керісінше пассивтердің активтермен несие беру мекемесі балансы активінің әртүрлі баптарымен арақатынасын білдіреді.

Негізінен өтімдікті бағалау үшін қысқа мерзімдік жә­не орта мерзімдік өтімдік коэффициенттері қолданылады; олар қысқа мерзімді өтімді активтердің немесе пассив мерзімдері бойынша тиісті орта мерзімді активтердің қаты­на­сы ретінде есептеледі. Нарықтық экономикалы бірқатар елдерде банктер өтімдік коэффициенттерін өтімдік қалпы­ның белгілі деңгейінен төмен түсірмей ұстап тұруға мін­дет­ті болып саналады.

Бұл елдердегі өтімдік қалыптарын банк пен валю­та­лық бақылау органдары белгілесе, екінші бір елдерде банк заңдылықтарымен белгіленеді; олардың мөлшері жинақ­тал­ған тәжірибе мен нақты жергілікті жағдайларды ескере отырып анықталады.

Төлемқабілеттілік банк өтімдігінің негізі болып қыз­мет етеді. Төлемқабілеттілік өзінің міндеттемелері бой­ын­ша қажетті мерзімде және толық сомада жауап бере алатын банктің қабілеттілігі ретінде түсіндіріледі. Дегенмен, ол баланстың өтімдігіне ғана емес, сонымен бірге бірқатар өз­ге факторларға да тәуелді болады. Олардың қатарына жа­та­тындар: елдегі немесе аймақтағы саяси және эконо­ми­ка­лық хал-ахуал, ақша нарығындағы жағдай, ұлттық банктің қай­та қаржыландыру мүмкіндігі, бағалы қағаздар нары­ғы­ның дамуы, кепілдік және банк заңдылықтарының болуы мен оны жетілдіру, банктің меншікті капиталмен қам­та­ма­сыз етушілігі, клиенттердің және әріптес банктердің се­нім­ді­лігі, банктегі менеджемент деңгейі, аталмыш несие ме­ке­ме­сінің мамандануы мен көрсетілетін банк қызметінің алу­ан түрлілігі және өзге де факторлар.

Қазіргі жағдайдағы банктердің коммерциялық қыз­ме­ті елдегі ресімделген ақша нарығының жоқтығынан, кли­ент­тер мен мамандардың несие мекемелері жұмысының жаңа мазмұнына дайын еместігінен қиындықтарға кезігуде.

Баланстардың өтімдігін коммерциялық банктердің ұс­тап тұруы мақсатында мынадай көрсеткіштер белгіленген: банктердің (К1) міндеттемелерін шектеу, азаматтардың салымдарын (К2) шектеу, банк балансының ағымдағы өтімдік коэффициенті (К3).

Банктің меншікті қаржысы мен оның міндет­те­ме­лерінің (К1) арақатынасы өзінің экономикалық мазмұны бойынша банктердің өзіне қабылдайтын міндеттемелерінің көлемі мен оның капитал сомасы арасындағы тәуелділікті белгілеуін білдіреді: соңғының мөлшері неғұрлым көп болса, міндеттемелер сомасы соғұрлым көп болады.

Банктердің қаралған өтімдік көрсеткіштері талап­та­ры­ның сақталуы ҚР Ұлттық банкінің, сол сияқты коммер­циялық банктердің өздері қабылдайтын әртүрлі әдістері мен тәсілдері арқылы қамтамасыз етіледі.

1. 
   Коммерциялық банктер – елдің банк жүйесіндегі негізгі буын, бұл – іскерлік банктері, әріптестер. Экономикаға несие беру қызметін орындай отырып, несие жүйесіндегі маңызды буын ретінде қатысады.
   
2. 
   Коммерциялық банктер – ақша-несие нарығындағы әм­бе­бап кәсіпорын болып табылады және олар дәстүрлі (базалық) қызметтерді, ал нарықтық экономика жағ­дай­ында кең спектрлі қаржылық қызметтер көрсетеді.
   
3. 
   Баланстың негізгі бөлігін сипаттайтын коммерциялық банктің банктік есеп беруі пайдаланушылар үшін және банк менеджерлерінің өздері үшін ақпараттар алу көзі болып саналады. Қазақстан Республикасында банктер­дің баланстары, 1996 жылы енгізілген есеп-шоттары­ның жоспары негізінде жасалады.
   

Пассивтік операциялар банк ресурстарын жасау мен оның болуын анықтайды, банк қызметі үшін дерек көздері болып қатысады. Пассивтің құрылымы: меншікті капитал, қатыстырылған ресурстар, қарызға алынған қаржылар менеджер тарапынан басқару объектісі болып қатысады.

Коммерциялық банктің активті операциялары кіріс алу және банктің барлық шығындарын жабу мақсатымен банк ресурстарын тиімді орналастырудағы оның қызметін сипаттайды. Активтер топтар, сыныптар бойынша, өтімдік және кіріс келтірушілік дәрежесі бойынша жіктеледі.

Активтерді басқаруда келесідей қағидаларды: тәуекел қалыптары шегіндегі үнемділікті, активтік және пассивтік қаржылардың тепе-теңдігін, кіріс келтірушілікті сақтаудың маңызы зор болып саналады.

Банк қоржыны жеке-жеке түрлері арқылы (несие, қолма-қол ақша, бағалы қағаздар, шетел валюталары, инвестициялар) құрамы және сапасы бойынша талданады. Несие қоржыны активтерді басқару арқылы активтердің сапасын қамтамасыз етеді.

Активтердің өтімдігі – бұл коммерциялық банктің төлемқабілеттілігі мен тұрақтылығын сипаттау негізіндегі негізгі көрсеткіш болып саналады.

1. 
   Коммерциялық банктің қызметтері:
   

ә) жинақтарды шоғырландыру, лицензия, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу

б) есеп шоттардан есеп айырысулар мен төлемдерді жүзеге асыруда делдалдық жасау, ақша эмиссиясы

в) үкіметке, коммерциялық банктерге несие беру

г) жинақтарды шоғырландыру, лизинг, төлемдер жасау мен айырысуларға делдалдық жасау.

2. 
   ҚР банкінің біріктірілген балансында есеп шотта­ры­ның жоспары бойынша не көрсетіледі.
   

ә) активтер мен міндеттемелер

б) активтер, міндеттемелер және меншікті капитал

в) кірістер мен шығыстар және меншікті капитал

г) активтер, міндеттемелер мен кірістер

3. 
   Коммерциялық банктің көрсетілген операция­ла­ры­ның ішінен қайсысы активті операцияларға жа­т­а­ды:
   

ә) депозиттер қабылдау, қымбат металдарды сатып алу

б) несиелер беру, басқа банктердің беретін қарыздары

в) акциялар сатып алу, ақша эмиссиясы

г) шетел валюталарын сатып алу, мемлекетті қаржы­лан­ды­ру.

4. 
   Банк капиталының көздері:
   

ә) банктің беретін қарыздары, банктің бағалы қағаздар эмиссиясы, депозиттер

б) меншікті капитал, қатыстырылған капитал, банктің беретін қарыздары

в) несие ресурстары, жарғылық қор, пайда

г) банктің беретін қарыздары, пайда.

5. 
   Банктің өтімдігі – бұл:
   

ә) кіріс алу мақсатымен клиентке сапалы банк қызметін көрсету

б) клиент алдындағы өзінің міндеттемесі бойынша банктің уақытылы және толық көлемде жауап беру қабілеттілігі

в) банк капиталын тиімді орналастыру

г) банкроттықа ұшыраған жағдайда банктің клиент мүддесін барынша қорғау қабілеті.

3 - ТАРАУ. БАНК КЛИЕНТТЕРІНІҢ НЕСИЕ ТӨЛЕУ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ – НЕСИЕЛІК ӨЗАРАҚАТЫНАСТАРДЫҢ НЕГІЗІ

Мақсаты – банк клиенттерінің несие алу қабі­лет­ті­лі­гі­нің мазмұны мен оның өлшемдерін, банктің клиенттермен несие беру өзара қатынасын дамыту қарыз алушының несие алу қабілеттілігінің көрсеткіштеріне байланысты бо­ла­тынын және банктер оған өз бағаларын беретіндігін көр­се­ту болып саналады. Кәсіпорынның және өзге де тұл­ға­лар­дың қаржылық есебін білу және талдаудың жоғары дең­гей­імен байланысты аталмыш тақырыптың ауқымды мә­се­ле­лерін баяндау негізгі міндет болып қатысады.

Несие алу қабілеттілігін зерттеп-үйренудің негізгі мақ­саты – несие беру шартының жағдайларына сәйкес, сұ­ра­ған ссуданы қайтаруға қарыз алушының қабілеттілігі мен қарыз алуға дайын болуын анықтау болып табылады.

Банк несие беру туралы шешім қабылдаудың алдын­да қарыз алушының несие төлеу қабілеттілігі мен қаржы­лық тұрақтылығына баға беруі тиіс.

Несие алу қабілеттілігі – несие шартының жағ­дай­ла­ры­на сәйкес сыйақы төлей отырып, клиенттің банкке ссу­да­ны қайтару қабілеті.

Несие алу қабілеттілігін бағалау, ең алдымен ссуд­а­лық борыштарды қайтару мүмкіндігі көзқарасы тұр­ғы­сы­нан қарыз алушының қызметін сипаттайтын көрсет­кіш­терді пай­да­лануды болжайды. Қарыз алушының несие алу қабіле­т­тілігіне талдау жасауды барлық активтер келесідей екі топқа бөлінетін банк балансының өтімдігіне бөлінетін банк балан­сының өтімдігіне талдау жасаудан бастау көз­де­ле­ді.

1 топ – тез өткізілетін активтер

2 топ - өтімді активтер

Активтердің бірінші тобына мыналар кіреді:

• 
  Касса
  
• 
  Есеп айырысу шоты
  
• 
  Валюталық есеп шот
  
• 
  Өзге ақша қаражаттары
  
• 
  Дебиторлармен есеп айырысулар
  
• 
  Жеткізушілерге берілген аванстар
  
• 
  Қысқа мерзімді қаржылық салымдар
  
• 
  Өзге айналым активтері.
  

• 
  Өндірістік қорлар
  
• 
  Аяқталмаған өндіріс
  
• 
  Алдағы кезеңдерге арналған шығыстар
  
• 
  Дайын өнімдер
  
• 
  Тауарлар
  

Әлемдік және қоғамдық банк тәжірибесі клиенттің несие алу қабілеттілігінің өлшемдерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Оқулықтарда келтірілген, клиенттің несие алу қабілеттілігін бағалаудың неғұрлым кең таралған көрсеткіштері мынадай түрде бөліп көрсетіледі:

«К-К-З-Д-З» - несие рейтингі, капитал, қарыздың күші, ақша қаражаттарының қозғалысы, кепілдік;

«Несие сапасының бес тірегі» - облыстар эконо­ми­ка­сының жағдайына жалпы сипаттама; кәсіпорынның бәсеке жағдайы; қаржылық жағдай; басқару сапасы; кепіл сапасы.

«5-СН Ережесі» (бес «СИ») - қарыз алу сипаты, қар­жы­лық мүмкіндіктер, капиталмен қамтамасыз ету, жалпы экономикалық жағдай.

Бес «СИ» ережесінің көрсеткіштері төменгі кестеде нақтылай түрде қарастырылады:

Банктер клиенттің несиені төлеу қабілеттілігін анық­тау үшін, несиені қайтаруға кері әсер етуі мүмкін кәсіпорынның (компанияның) қызметімен байланысты ең алдымен тәуекелдерді ескереді. Тәуекел мен оларды ба­қы­лау дәрежесін бағалау несие алу тапсырыстарын қанағат­тан­дырудың дұрыстығын шешу банк үшін басты фак­тор­лар­дың бірі болып саналады. Нарық жағдайында кәсіп­керлік қызметпен айналысушылар әрқашанда тәуе­кел­ге бел байлайды. Сондай-ақ, банктер несие алу қабі­лет­ті­лігін бағалау кезінде компаниялармен байланысты тәуекелдерді де міндетті түрде бағалай білуі тиіс. Мұндай тәуекелдерге мыналар жатады:

• 
  кәсіпорындардың (компаниялардың), салалардың қызмет түрлері;
  
• 
  бәсекеқабілеттілік (өндірілетін тауарлар, бағалар);
  
• 
  операциялардың тиімділігі (жетекшілердің сапасы, адалдық, біліктілік).
  

• 
  іскерлік тәуекелін бағалау;
  
• 
  менеджментті бағалау;
  
• 
  қаржылық тұрақтылықты бағалау;
  
• 
  қаржылық көрсеткіштерді есептеу;
  
• 
  ақша қозғалысына талдау жасау;
  
• 
  клиент туралы ақпараттар жинау және оның жұ­мы­сын қадағалау.
  

• 
  банк мұрағатындағы клиент туралы мәлімет;
  
• 
  кәсіпорындардың несие алу қабілеттілігіне қатыс­ты және мемлекеттік мекемелер мен агенттік­тер­дің есептері мен өзге де материалдары, аналити­ка­лық зерттеулер, инвестициялар бойынша анықта­ма­лар;
  
• 
  клиентпен іскерлік байланыстар жасау туралы жабдықтаушылардың, сатып алушылардың, өзге де несие берушілердің мәліметтері;
  
• 
  әлеуетті қарыз алушыдан алынған қаржылық есеп,
  
• 
  несие беретін сарапшының клиентпен жеке байл­а­ны­сы, офистерде болу, қызметкерлермен сөйлесіп, әңгімелесу.
  

Көптеген елдердегі коммерциялық кәсіпорындар қыз­ме­тінің жай-күйі туралы есептерді жариялайтын агент­тік­тер - өздерін мамандандырылған мекемелер ретінде бекітіп үлгерді. Олар – «Дан және Бредстрит» несие агенттігі (АҚШ), «Роберт Моррис Ассошмэйтс» ассоциациясы (АҚШ), «Кредитинформ» агенттігі (Германия). Сондай-ақ бір­сыпыра елдерде бір компанияның әртүрлі несие беру­ші­лерден алған несиелер туралы мәліметтерін жинақтап, қоры­татын, тәуекелдер бойынша орталықтандырылған деректер базасы бар.

Банктер үшін несие алуға өтініш білдірген кәсіп­орын­дар мен фирмалардың салықтық жағдайлары, есеп шоттар бойынша олардың қарыздары, сауда контрактыларының жай-күй туралы қаржы қызметінің ақпараттары маңызды болып табылады.

Қазақстан Республикасының отандық банк жүйесін қа­лыптастыру кезеңінде клиенттердің несие алу қабілетті­лі­гін терең зерттеуге банктердің толық мүмкіндігі болмады және бұл түсінікті де еді. Осы уақыттар аралығында Қа­зақ­станның коммерциялық банктері әлемдік банк ісі тә­жі­ри­бесі бойынша клиенттердің несие алу қабілетіне талдау жа­сау әдістерін зерттеп-үйренді, соның нәтижесін­де бүгінде Қазақстан Республикасының банк заңдары шең­бе­рінде несие алу қабілеттілігін бағалау әдістері қол­да­ны­ла­ды.

Қарыз алушының қаржылық есеп берушілігін зерттеу – бұл басты ақпарат көзі болып саналады және несие бере­тін қызметкерлер кәсіпорынның (фирманың) ағымдағы жағ­дайы, соңғы екі-үш жылдағы өзгерістер, алдағы уа­қыт­та алатын пайданың мөлшері және несиені қайтарудың ық­ти­мал дәрежесі туралы куәландырылады. Пайдалар мен зиян­дар туралы, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер мен динамикадағы актив пен пассив бойынша баланстың өзіне талдау жасалады.

Актив бойынша мыналар мұқият талдауға жатады:

• 
  ссуданы қайтару көзі болып қатысатын деби­тор­лық қарыз;
  
• 
  тауар-материалдық құндылықтардың жай-күйі мен бағалардың тұрақтылығы, дайын өнімдерді (тау­­арларды) өткізу, өткізуге әзір, несиені қам­та­ма­­сыз ету түрінде қатысатын құндылықтардың қал­­дықтары.
  

• 
  төлемдер жағдайы, оның мерзімі мен көлемі;
  
• 
  кәсіпорынның (фирмалардың) міндеттемелері, қар­жы жүйелеріне, банктерге қарызын қоса есеп­те­гендегі несие (кредиторлық) қарыздарының ау­қы­мы;
  
• 
  жеткізушілерге ақы төлеу үшін коммерциялық векселдердің болуы;
  
• 
  ұзақмерзімдік несиенің көзі болып қатысатын меншікті капитал;
  
• 
  тәуекел ететін есепке алынбаған және жасырын міндеттемелер.
  

Банктер кәсіпорындардың қаржылық есептері негі­зін­де қаржылық көрсеткіштерді есептеп шығарады, клиенттің тұтастай жағдайын сипаттап береді.

Клиенттердің есептері негізінде коэффициенттерді есептеп шығару арқылы анықталатын дәстүрлі қаржылық көрсеткіштер:

1. 
   мерзімі келген кезде кәсіпорынның (фирманың) қарызды қайтару мүмкіндігі бар ма;
   
2. 
   дебиторлық есептер шынайы ма және материал­дық қорлар өтімді ме;
   
3. 
   айналым және негізгі капиталға қатынасы бой­ын­ша сату көлемі жеткілікті ме;
   
4. 
   капиталға қатынасы бойынша кәсіпорынның (фир­маның) кірісі жеткілікті ме;
   
5. 
   фирманың жалпы жағдайы тұрақты немесе тұ­рақ­сыз болып санала ма деген сұрақтарға жауап бере алады.
   

Дәстүрлі қаржы коэффициенттері

Экономикасы дамыған елдер үшін клиенттер мен банктер бойынша клиенттердің несие төлеу қабілеттілігін бағалаудың күрделі және жеке ыңғайда қарастыру әдістері тән болып саналады.

Қазақстанның банк тәжірибесінде қазірдің өзінде қа­рыз алушының несие төлеу қабілеттілік дәрежесін анықтау оның негізі болып саналатын клиенттің несие төлеу қабілеттілігін бағалаудың әлемдік тәжірибесі кең түрде қолданылады. ҚР Ұлттық банкі өзге елдердің тәжірибесін басшылыққа ала отырып, қарыз алушының несие төлеу қабілеттілігін талдау арқылы өзінің әдістемелік нұсқау­ла­рын әзірлеп-жасайды.

Қарыз алушының несие төлеу қабілеттілігінің дәре­жесін анықтау негізінде көрсеткіштердің өлшемдік деңгейі мен олардың рейтингі табылады. Негізгі коэффици­ент­тердің мөлшеріне қатысты қарыз алушылар несие алу қабі­лет­тілігінің үш дәрежесіне (класына) бөлінеді.

Ал қарыз алушының несие төлеу қабілеттілігін бағалау үшін келесідей үш негізгі көрсеткіш қолданылады:

• 
  өтімдік коэффициенті (бұдан әрі ӨК);
  
• 
  өтеу коэффициенті (Өтк);
  
• 
  меншікті қаржылармен қамтамасыз етушілік көрсеткіші (МҚҚК).
  

Бұл коэфиценттің мәні неғұрлым жоғары болса, қарыз алушы да соғұрлым сенімді болады.

Өтеу коэффициенттері қарызды қайтару үшін қарыз алушы қаржысының жеткілікті екенін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткішті мына формула бойынша анықтауға болады:

• 
  ұзақ мерзімдік несиелер мен займдар;
  
• 
  қысқа мерзімдік несиелер мен займдар;
  
• 
  несие берушілермен есеп айырысулар;
  
• 
  сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
  
• 
  өзге қысқа мерзімдік пассивтер;
  
• 
  алдағы кезеңдердің кірістері.
  

Белгілідей, банктен қарыз алушылар несие төлеу қабілеттілігі дәрежесі бойынша үш сыныпқа бөлінеді:

1 сынып – бірінші сыныпты қарыз алушы (сенімді);

2 сынып - әдеттегі қарыз алушы (тұрақсыз);

3 сынып – сенімсіз қарыз алушы.

Қарыз алушының сыныптарын салаларды ескере отырып 2-ші кесте бойынша анықтауға болады.

Несие төлеу қабілеттілігіне жалпы баға балл арқылы беріледі. Балл несие төлеу қабілеттілігі сыныбына есеп­тел­ген әрбір көрсеткішке берілген рейтинг сомасын білдіреді.

100-150 балл кезінде 1-ші сынып;

151-250 балл кезінде 2-ші сынып;

251-300 балл кезінде 3-ші сыныпты білдіреді. Балл сомаларын анықтаудың мысалы 3-ші кестеде келтірілген.
Балл сомасын анықтаудың мысалы

3 кесте

Барлық мәні 1-ші сыныпқа сәйкес келетін коэ­ф­фи­циент­тер мен көрсеткіштер кезіндегі балдардың саны 100-ге тең болады, ал 2-ші сыныпта – 200 және 3-ші сыныпта – 300-ге тең (1,2,3 нұсқалар). Сондықтан балдардың аралық шамасына қатысты, яғни 100-ден 150-ге дейін 1-ші сынып (сенімді қарыз алушы), 151-ден 250-ге дейін – 2-ші сынып (тұрақсыз қарыз алушы), 251-ден 300-ге дейін – 3-ші сынып (сенімсіз қарыз алушы) беріледі. 4-ші нұсқадағы 180 балдық көрсеткіштердің мәні 2-ші сынып беруге, 5 нұсқадағы 280 балл кезінде – 3-ші сынып, ал 6 нұсқадағы 140 балл жағдайында 1-ші сынып беруге мүмкіндік береді.

Қарыз алушының несие төлеу қабілеттілігін анық­тау­дың қосымша көрсеткіштерін есептеп шығарудың банктер үшін маңызы зор. Төменде Қазақстан Республикасы Ұлт­тық банкі ұсынған клиенттердің несие төлеу қабі­лет­ті­лі­гі­нің қосымша көрсеткіштері келтіріліп отыр (4-ші кесте).
Қарыз алушының несие төлеу қабілеттілігінің қосымша көрсеткішетірі
4 кесте

Оқулық әдебиеттерде несие төлеу қабілеттілігі негізгі өлшем көрсеткіші ретінде қазіргі коммерциялық банктер­дің оны жеткілікті түрде зерттейтіндігі ашып көрсетілді. Бұл тұрғыда әртүрлі көрсеткіштер мен коэффициенттер есептерін пайдаланып, басқа елдердің тәжірибесін зерттеп-үйренгеннің пайдасы мол.

Ресей тәжірибесінде (сол сияқты әлемдік тәжірибеде де) қарыз алушыны бағалау банк клиенттерінің ерек­шелік­терімен, болуы мүмкін қаржылық қиындықтардың себе­бімен, банктің несие саясатымен анықталады. Қол­да­ны­латын коэффициенттерді бес топқа топтастыруға болады:

І - Өтімдік коэффициенті.

ІІ – Тиімділік және айналымдық коэффициенті.

ІІІ – Қаржылық левераж.

ІV – Пайдалық коэффициенті.

V – Берешекке қызмет көрсету коэффициенттері.

5 кесте

Атап көрсетілген коэффициенттердің бүкілі нақты есеп деректері немесе жоспарланатын болжам мөлшерлері негізінде есептеліп шығарылады.

Ақша ағымына (поток) талдау жасау, несие төлеуге қабілетті қарыз алушыны бағалау тәсілі ретінде есепті кезеңдегі клиенттің қаражат айналымын қамтиды.

Қарыз алушы қаржысының кетуі мен ағылып келуі салыстырылады.