Тау-кен өндірісінің шаруашылығын басқарудың жалпы ережелері өндірісті ұйымдастыру, жоспарлау және басқару негіздері

Үйлестіруде ең тиімді түрлері өріс алады:

• - алдын алу үйлестіру, мұнда проблемалар, қиыншылықтар және оларды жеңу жолдары болжауланады;
• - жоқ қылатын үйлестіру, шаруашылық қызметте іркілістерді жоюға бағытталған;
• - реттейтін үйлестіру, шаруашылық субъекттердің өзара іс- әрекетінің белгіленген тәрбібін (схемасын) қолдау үшін арналған;
• - ынталандыратын (жағдай жасайтын) үйлестіру, кәсіпорын қызметінің тиімділігін жоғырылатын;
• 5.Басқарушылық жүйе жеке адамдардың бастамасын және тәуекелдігін қолдауға дайындығы. Бұл бағыт кәсіпорын қызметінің барлық тарауларында тиімділікті көтеруге көзделенеді.
• 6.Кәсіпорын ішінде және оның сыртында басқарушылық қызметінің барлық сапасында интегрциялық процесстердің интенсивті дамуы. Нарықтық қатынастық күрделі жағдайында кәсіпорын қызметінің тұрақтылығы мен тиімділігін жоғарлатуының басты резерві болып интеграциялық саясат болатыны белгілі.

1.3. Өндірісті басқаруды ұйымдастыру

• Өндірісті басқарудың ұйымдық құрылымы – бұл басқару қызметтері мен міндеттерін қамтамыз ететін әр түрлі өзара байланысты буындарының жиынтығы.
• Басқарудың ұйымдық құрылымының негізіне өндірістің өзі жатады. Сонымен қатар өндірісті басқарудың ұйымдық құрылымы басқару еңбегінің жіктелуін, басқарудың әр түрлі қызметтерін сипаттайды. Сөйтіп, басқарудың объектілері мен қызметтері оның ұйымдық құрылымын айқындайды.
• Өндірісті басқару объектілері мейлінше сан алуан. Олар тұтас алғанда өндірістік ұяларға, өндірістік сатылары мен факторларына бөлінуі мүмкін.
• Өндірістік ұяларға жұмыс орындары, бригадалар, учаскелер, цехтар, кәсіпорындар, концерндер, консорциумдар жатады. Бұл сатылас бойымен алғандағы бөліністер. Кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, кооперативтер, өндіріс саласы еліміздің бірыңғай шаруашылық жүйесінің буындары болып табылады.
• Қазіргі жағдайда «ғылым-техника-өндіріс» жүйесі қалыптасуда.
• Өндіріс факторларына еңбек, материалдық және қаржы ресурстары, сондай-ақ ғылыми-техникалық ақпарат жатады.
• Қандай да бір өндіріс ұясын, өндіріс сатысын немесе өндіріс факторын басқару жалпы басқару жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады.
• Басқару жүйесі дегенді бір-бірімен өзара байланысты, бір-біріне өзара әсер етуші басқару буындарының ретке келтірілген жиынтығы деп ұсынуға болады. Бұл басқару жүйесі басқару органдарының құрамы мен олардың бір-біріне бағыныштылық тәртібі, әрбір басқару буынның құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ олардың өзара қарым-қатынастарын айқындау, ақпарат барысы сияқты басқарудың ұйымдастыру элементтерін қамтиды.
• Өндірісті басқару жүйесі иерархиялық (баспалдақ) сипатта болады. Бұл жүйе әр түрлі дәрежелерге бөлінуі мүмкін.

Өндіріс құрылымы және кәсіпорын құрылымы

• Кәсіпорындағы басқаруды ұйымдастырудың түпкілікті және анықтаушы кезеңі - өндірістік процесс. Ол өзара байланысты негізігі, көмекші, қосалқы, жанама және қызмет көрсету процестердің жиынтығынан тұрады, олардың нәтижесінде өнім өндіріледі, жұмыс орындалады және қызмет көрсетіледі.
• Өндірістік процесс қызметкерлер ұжымдары арасында еңбек бөлінісін және олардың арасында құрал-жабдықтың, жұмыс машиналардың, үйлердің, құрылыстардың және тағы басқа тиісті бөлінісін қажет етеді. Осының бәрі бірқатар бөлімшелерді: цехтарды, учаскелерді, қызмет түрлерін құру қажеттілігін тудырады. Олардың құрамы, мөлшері, үлес салмағы, жоспарлауды, өндірістік процесті ұйымдастыру нысанын сипаттайды. Бөлімшелер жиынтығын, олардың құрамы мен нысанынан, өзара байланысынан өнеркәсіп кәсіпорнының өндірістік құрылымы құралады.
• Әрбір өндірістік бөлімшенің өндірістік процесте өзінің айқын белгіленген міндеттері болады. Бөлімше қызметкерлері өздеріне бекітіліп берілген негізгі қорлар мен айналым қаражаттарын пайдалана отырып, өндірістік циклді орындайды.
• Ұйымдық жағынан оқшауланған өндірістік бөлімшелер кәсіпорнының өндірістік құрылым буындары болып табылады.
• Әр кәсіпорнының өзіне тән өндірістік құрылымы болады, олар көптеген факторларға: өндіріс мөлшеріне, автоматтандыру және механикаландыру дәрежесіне, материалдық-техникалық жабдықтау жағдайына, өндірістің сипатына, өнімдердің түріне байланысты.
• Өндірістік құрылым цехтық, цехтық емес, корпустық және филиалдық болуы мүмкін. Шағын кәсіпорындарында цехтық құрылымы мүмкін. Мұндай жағдайда тиісті басшының басқаруымен үштен алтыға дейін басқару сатылары құрылады: директор –цех бастығы – бөлім бастығы – учаске бастығы – аусым бастығы – мастер. Цехтық емес құрылым жағдайда цехтардың орнына өндірістік учаскелер болады.

• Кейбір кәсіпорындарда, бірнеше цехтен немесе өндірістік учаскелерден корпус (өндіріс) құрылған кезде өндірістің корпустық құрылымы болады. Оның бастығы тікелей кәсіпорнының директорына немесе оның орынбасарына бағынады.
• Өндірістің филиалдық құрылымын құру кәсіпорны қызметі көлемінің территориялық жағынан кеңейту арқылы жұмыс тиімділігін арттыру, өндірісті кен өндіретін көздеріне, өнім тұтынушыға жақындату қажеттілігінен туады. Кәсіпорын филиалдарының әр түрлі мамандыру сатысы болады және олар белгілі бір шаруашылық дербестікке ие болады. Олар дайындаушы өндіріс немесе құрастырушы алаңдар да болуы мүмкін. Олардың шаруашылық қызметі ішкі өндірістік шаруашылық есеп негізінде жүзеге асырылады. Филиалдардың басқару аппараты, әдетте, үлкен болмайды, негізгі басқару міндеттерінің барлығын кәсіпорнының басқару аппараты атқарады.
• Нарықтық экономикасы жағдайында әрбір кәсіпорны ішкі құрлымдық бөлімшелердің әр қайсысының өндіріс процесіндегі орны мен қызметтерін негізге алып, мақсаттарын, құқықтары мен міндеттерін белгілейді.

Кәсіпорнын басқару құрылымы

• Кәсіпорнының басқару жүйесін басқару аппараты көрсетеді, ол біршама оқшауланған бөлімдерге-басқару органдарына бөлінеді.
• Кәсіпорындарының ішкі басқаруы өндіріс ұйымдары сатыларына сәйкес келетін басқару сатыларының болуын көздейді. Әр саты келесі жоғары сатыға бағынады: өзінің «баспалдақтардан» тұратын басқару жүйесі осылай құрылады. Сөйтіп, кәсіпорындарды басқару құрылымы дегеніміз басқару жүйесінің әр түрлі сатыларында орналасқан және өндіріс жүйесі ретінде кәсіпорнының міндеттерін атқаруын қамтамасыз ететін өзара байланысты басқару органдарының жиынтығы деген сөз.

• Кәсіпорындарды басқарудың мынадай негізгі ұйымдық жүйелері белгілі:
• желілі (сызықтық);
• желілі – штабтық;
• атқарымдық (функционалдық);
• желілі – атқарымдық;
• жобалық;
• матрицалық.
• Бұл басқару құрылымдардың әрқайсысының өз артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
• Желілі басқару ең қарапайым ұйымдық құрылым болып табылады. Бұл ретте басқарудың барлық міндеттері бөлімше басшысының қолына жиналған және барлық төменгі өндірістік сатылар оған бағындырылған. Басқарудың сатылас (вертикальды) бірыңғай жолы және бағынушыларға тікелей әсер ететін тура жолы құрылады, мұның өзі қарама-қайшы және қисынсыз тапсырмалардың болу мүмкіндігін азайтады, дара басшылық пен жеке жауапкершілікті күшейтеді.
• Құрлымның мұндай түрінің артықшылығы оның қарапайымдылығы мен тиімділігінде. Алайда, оның үлкен кемшілігі бар, ол кемшіліктің мәні мынада: басшы жан-жақты маман болуы тиіс, оның бай тәжірибесі болып, істің барлық жағын қамтуы тиіс, өйткені ол белгілі міндеттерді атқару үшін арнаулы мамандықтағы бөлімдердің көмегін пайдаланбайды.
• Өндірістің өскелең күрделілігі және оның көлемінің өсуі басқару міндеттерінің саралауын талап етеді.
• Желілі басшылар өндірістік-шаруашылық қызметтің барлық мәселелерін түгел қамти алмайтындықтан, басқарма бөлімшелері-бөлімдер, бюролар және т.б. құрылады, өндіріс барысын жоспарлау, есептеу және бақылау үшін, істің жағдайын зерттеп, шешімдер даярлау үшін мамандар тартылады. Алайда, бұл мамандар қабылдаған шешімдер үшін және өндіріс нәтижелеріне тікелей жауап бермейді. Желілі-штабтық жүйе жоспарлау, есеп және бақылау мәселелерін жақсы шешуге мүмкіндік береді, бірақ та шешімдер қабылдау процесінде желілі басшылардың ісіне қол сұғу қаупін тудырады.

• Атқарымдық жүйе жағдайында әр басшы белгілі қызмет саласына маманданып, тиісті міндетті жүзеге асыруға жауап береді. Функционалдық бөлімдер бастықтарының әр қайсысы өзінің міндетіне жататын мәселелер жөнінде өндірістік бөлімшелерге тікелей жарық береді. Мамандардың білімі мен қабілетін, басқаруды мамандандырудың жоғары дәрежесін неғұрлым кең пайдалану және қабылданатын шешімдерді неғұрлым терең жасап, дәлелді ету-бұл жүйенің артықшылықтары. Басқару сатысы неғұрлым жоғары болған сайын, атқарымдық басқару рөлі де соғұрлым маңызды болады. Функционалдық жүйенің басты кемшілігі-жарықтар беретін сан алуан бөлімдер, көптеген желілер мен арналардың болуын көздейді.
• Іс жүзінде сызықтық, желілі-штабтық және атқарымдық жүйені ұштастыратын басқару атқарымдық жүйені кең пайдаланады. Тау-кен өнеркәсібінде қазіргі уақытта басқарудың сызықтық-атқарымдық құрлымы анағұрлым кең өріс алған жүйе болып табылады. Құрылымның бұл түрлі желілі және атқарымдық жүйелердің барлық жақсы жағдайларының синтезі ретінде туады.
• Желілі-атқарымдық жүйе басқарма қызметінің мамандандырылуын дамытуды қамтамасыз етеді, сонымен бірге, өндіріс нәтижелеріне жауап беретін деңгейлес басшылықтың беделін сақтайды.
• Кәсіпорындарды басқару құрлымы өндіріс ерекшеліктерін, оның түрін, мамандыру сипатын, кәсіпорнының ішкі және сыртқы байланыстарын, басқарудың жинақталған тәжірибе формалары мен әдістерін бейнелейді.

1.4. Өндірістік учаскелерді басқаруды ұйымдастыру  

• Өндірістік учаске кәсіпорнының маңызды өндірістік бөлігі болып табылады. Ол бір тұрпатты өнім шығаратын немесе технологиялық жағынан текті жұмыс процестерін жүргізілетін, оқшау территоряға орналасқан белгілі жұмыс орындарының санын көрсетеді. Учаскелердің құрамы, көлемі және олардың өзара қарым-қатынастары тұтас алғанда кәсіпорнының шешетін міндеттеріне байланысты белгіленеді.
• Өндіріс құрылымының ең бірінші элементі жұмыс орны болып табылады. Бұл осы жұмыс орнында орындалатын жұмыс сипатына лайықты бар құралдар мен басқа құрал-жабдықтарды қоса алғанда бір жұмысшыға немесе жұмысшы бригадасына бекітіліп берілген өндірістік алаңының бір бөлігі.
• Өндірістік учаскені сызықты дара басшы болып саналатын учаске бастығы басқарады, ол цех бастығына бағынуы мүмкін немесе тікелей кәсіпорын директорына бағынады.
• Мастер өндіріс пен еңбектің толық құқылы басшы және тікелей ұйымдастырушы. Ол өз учаскесінде өндіріс жоспарының орындалуына және өнім сапасына жауап береді.
• Мастер учаскенің шаруашылық қызметінің негізгі техникалық – экономикалық көрсеткіштерін, оның ішінде еңбек өнімділігін, жалақы шығынның, өнімнің өзіндік құнын, өнімнің еңбек сайымдылығын, ақаудан пайда болатын шығынды және басқаларын жақсы білуге міндетті.
• Нарықтық экономика жағдайда мастерге қойылатын талаптар едәуір өсті. Ол техника мен экономиканы, адамдардың мінез-құлығын білуі, ұжымды топтастыра білуі тиіс.
• Мастердің басқару міндетіне адамдарды жұмыс орындарына бөлу, оларға разрядтар мен нормалар белгілеу, бүкіл ауысым бойынша жұмысшылардың еңбек өнімділігі мен қарқынына бақылау жасау ісі кіреді. Оперативтік басқару ісін жүзеге асыра отырып, мастер жұмыс бөледі, жоспардың орындалуын бақылайды, жұмыс орындарын дайындау, материалдарымен және жабдықтардың тоқтаусыз жұмыс істеуін қамтамасыз етуді қадағалайды, техникалық нұсқау жұмысын жүргізеді, жұмысшыларға еңбек операцияларын орындау тәртібі мен тәсілін түсіндіреді, қауіпсіздік техникасы мен еңбек қорғау ережелерінің сақталуын бақылап отырады.
• Мастер өндірістік қуаттардың барынша толық пайдалануын, олардың толық жұмыс істеуін және жабдықтардың дұрыс іске қосылуын қамтамасыз етуге міндетті. Ол белгіленген технологияның, өндірістік және еңбек тәртібінің, іс ретінің, жұмыссыз тоқтап тұрушылық пен материалдар мен энергия шығындарынан сақтандырады.
• Мастердің құқықтары сан алуан, бұл құқықтар оған басқарудың барлық әдістерін, оның ішінде материалдық және моральдық жағынан көтермелеудің әр түрлі нысандарын пайдалануына мүмкіндік береді.
• Өндіріс процестегі жедел өзгерістер басқару процесі мен басқару құрылымын үнемі жетілдірудің қажеттігіне себепті болады. Өндіріс процесінің ұйымдастырылуы өзгереді және басқару буындары бойынша міндеттер бөлісу жайы ескеруі мүмкін. Мұндай жағдайда кейбір қызмет лауазымдары жойылып, жаңа лауазымдар туады, басшылардың өзара бағынушылығы өзгереді.
•  

• 1.5. Басқару әдістері.
• Басқарудағы экономикалық әдістері

• Басқару дегеніміз – алға қойылған мақсаттарға жету үшін адамдар бағыттап, жүзеге асыратын күрделі де серпінді процесс. Өндірісті басқаруда жүзеге асыру ісінде басқару әдістері жүйесінің маңызы зор. Басқару субъектінің басқарылатын объектіге ықпал жасау әдістері деп түсініледі.
• Басқару әдістері дегеніміз - басқару процесінің маңызды элементі. Басқарудың жаңа әдістерінің болуы, олардың іс жүзінде шебер пайдалана білу өндірісті басқару тиімділігінің алғышарты болып табылады.
• Басқару әдістері ұжымдар қызметінің жоғары тиімділігін, олардың ынтымақты жұмысын қамтамасыз етуге тиіс. Мұның өзі басқару әдістерін өндірістік-шаруашылық міндеттерді шешу процесінде пайдаланатын басқа да техникалық және технологиялық әдістерден ерекше етеді.
• Басқару әдістері басқару процесін мүлтіксіз ұйымдастыру, осы заманғы техниканы пайдалану және еңбек пен өндірісті прогресті жолмен ұйымдастыру үшін жағдайлар жасайды, олардың барынша тиімді болуын қамтамасыз етеді.
• Сонымен, әдістер-басқару қызметінің мәні және негізгі мазмұны болып табылады, өйткені басқару міндеттері солар арқылы іске асырылады.
• Жалпы түрде алғанда, басқару әдістерін мынадай екі үлкен топқа бөлуге болады:
• а) бүкіл басқару жүйесіне жататындар (жалпы әдістер);
• ә) басқару жүйесінің жекеленген бөліктеріне жататындар (шағын ауқымды әдістер).

• Басқарудың жалпы әдістері:
• -кәсіпорын, бірлестік, корпорация деңгейідегі басқару қызметінің неғұрлым нақты тәсілдеріне;
• -министірліктердің, мемлекеттік комитеттердің қызмет әдістеріне;
• -түрлі деңгейдегі басшылардың өз қызметінде қолданылатын әдістеріне;
• -белгілі бір басқару функцияларын іске асыру әдістеріне бөлінеді.
• Нақты әдістер немесе жұмыс стилі деп аталатын бұл әдістердің бәрі шағын сипатта болады, өйткені олар қайсыбір жекелеген басқару органына, қызметкерге қатысты.
• Басқару теориясы мен өндірісті басқарудың практикасы үшін ең алдымен басқару әдісінің проблемасына бүкіл қоғамдық өндірісте қолдануға болатын жалпылама түрде талдау жасау маңызды.
• Іс жүзінде басқару әдістерінің:
• -өзінің мазмұнымен (олар қандай басқару қатынастарын білдіреді);
• -мақсатымен (қандай объективті заңдарын іске асырудың құралы екендігімен);
• -қызмет мотивтеріне байланысымен (осы мотивтердің қайсысын білдіреді);
• -қолдану формалармен (дара, алқалық, ұжымдық) ерекшеленетін сан алуан түрлері қолданылады.
• Осы жүйеде ұжымдарға, жекеленген қызметкерлерге, тұтас экономикалық жүйелерге белгілі бір басқару буынының алдына қойылған міндеттерді, соның ішінде:
• -экономикалық;
• -ұйымдық-әкімшілік;
• -әлеуметтік-психологиялық міндеттерді жүзеге асыру үшін ықпал жасауды мақсат ететін әдістер маңызды орын алады.

• Басқару әдістері оқшау емес, бірге пайдаланады. Барлық басқару әдістері бір-бірімен өзара байланысты. Сонымен бірге әдістердің әрбір тобының өзіне тән ерекшеліктері, өздерінің көріну формалары мен қолдану шеңбер болады.
• Басқару әдістеріне талдау жасау кешенді көзқарасты, әдістің мазмұны, оның бағытын және ұйымдық формасын бөліп көрсетуді талап етеді.
• Басқару әдістері дегеніміз-объективті заңды талаптарын іске асырудың әдісі. Басқару әдісінің мазмұны объективті заңдардың мазмұнына байланысты.
• Сонымен бірге мақсатқа жету үшін әдістің жай ғана объективті заңдардың талаптарына сай келуі жеткіліксіз.Осы талаптарды өндіріс қызметкерлеріне ықпал ету әдістеріне айналдырудың жолдарын табу қажет, өйткені экономикалық процестер өзінен өзі, өндіріс процесіне қатысушылардың қызметінен тыс өмір сұрмейді. Сондықтан басқару әдісі оған түрткі болатын әдістің мазмұнымен ғана емес, бағытымен де сипатталады.
• Басқару әдісі орындау жүйесі арқылы іске асырылады және белгілі бір ұйымдық форма алмай қоймайды.
• Ықпал ету жағынан барлық басқару әдістерін 3 топқа:
• а) материалдық есеп әдістеріне;
• ә) әлеуметтік есеп әдістеріне;
• б) билік ету себептері әдістеріне бөлуге болады.
• Осы топтардың әрқайсысы:
• -оңды себепті (ынталандыру);
• -теріс себепті (жазалау, мәжбүр ету) қамтиды.
• Материалдық қажеттерді қанағаттандыру әлеуметтік себептер үшін база жасайды. Бірақ бұл ықпалдарды бөліп алып, жеке-жеке қарауға болады

• Материалдық себептер мынадай үш түрде:
• -қоғамдық;
• -ұжымдық;
• -жеке түрде көрінеді.
• Материалдық себептерге:
• -материалдық жағынан ынталандыру;
• -күштеу шаралары: айып салу, өсім алу және басқа да материалдық жазалар қолдану жатады.
• Халық шаруашылығы дамуының қазіргі кезеңінде басқарудың экономикалық әдістері зор маңыз алып отыр. Басқарудың экономикалық әдістерінің мазмұны еңбек және материал шығындарын мейлінше аз жұмсай отырып, мейлінше жақсы өндірістік нәтижеге жету мақсатында қызметкерлердің экономикалық мүделеріне нысаналы ықпал етуде болып табылады.
• Өндірістік ұжымдар мен жекеленген қызметкерлерге белгілі бір экономикалық тұтқарларды (өзіндік құн, пайда, баға, жалақы, материалдық көтермелеу қорлары) пайдалану жолымен ықпал ету экономикалық әдістер деп түсініледі.Экономикалық әдістер орындаушыларға олардың экономикалық мүдделері арқылы жанама ықпал етудің пайдалануын көздейді.
• Басқарудың экономикалық әдістерінің негізгі мақсаты-кәсіпорынның ұжымына және жекеленген қызметкерлерге барынша белсендік көрсетуге ұмтылатындай экономикалақ жағдайларды қамтамасыз ету.

• Экономикалық әдістерінің бірнеше тобын көрсетуге болады. Олар:
• 1.шаруашылық механизмі және оның құрылымы;
• 2.әлеуметтік-экономикалық дамуды аймақтық басқару;
• 3.экономиканы дамытудағы индикативтік жоспарлауды пайдалану;
• 4.мемлекеттік реттеудің әдістері.
• Шаруашылық механизмі-шаруашылық жүргізудің қағидаларына негізделген әдісі. Бұл шаруашылық механизмі ұғымы кез келген кәсіпорындарының залалсыз қызмет істеуінің мәнін ашып көрсетеді. Шаруашылық механизмі ұғымына мұндай көзқарас кәсіпорындардың заңда белгіленген шеңберде жұмыс істеу үшін жағдай жасауды білдіреді. Шаруашылық механизмі ең алдымен өндірушілердің сонан соң тұтынушылардың және жалпы қоғамның экономикалық мүдделерін ескере отырып, әр түрлі өндіріс процестерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
• Экономикамыздың нарықтық қатынастарға бет алуы іс жүзінде ең алдымен жаңа шаруашылық механизмінің енгізілуіне байланысты. Бұл орайда мыналарға:
• -кәсіпорындардың заласыз жұмыс істеуіне;
• -басқалармен салыстырғанда, ғылыми-техникалық прогресс нәтижелерін енгізетін кәсіпорындардың экономикалық айқындамаларын күшейтуге;
• -өндіруші жөнінді де, тұтынушы жөнінде де экономикалық мүдде категорияларының пайдалануына;
• -кәсіпорындардың шын мәнінде нәтижелі жұмыс істейтін ұжымдарының тұрмыс деңгейін күрт көтеруіне және т.б. қол жеткізуге болады.

• Басқару құрылымы элементтерімен және олардың байланыстарымен сипатталады.
• Элементтерге:
• -басқару қызметкерлері;
• -басқару техникасы;
• -басқару органдары жатады.
• Шаруашылық механизмі нарықтағы белгілі бір талаптарға сай келуге тиіс. Олар:
• -шаруашылық қызметінің ғылыми негізділігі;
• -механизмнің іске асырылуы экономикалық мүдделер негізінде жүргізілуі тиіс;
• -барлық деңгейдегі басқару объектілерінің мүдделерін біріктіру және үйлестіру.
• Әлеуметтік-экономикалық дамуды аймақтық басқару біздің республикамызда жаңадан дамып келе жатқан экономикалық әдістер тобына жатады. Мемлекеттік реттеу-басқарудың экономикалық әдістеріне жатады.

• Басқарудың ұйымдық-әкімшілік әдістері
• Басқарудың ұйымдық-әкімшілік әдістері дегеніміз-өндіріс процесінде қызметкерлер арасында қалыптасатын ұйымдық қатынастарға тікелей басқарушылық ықпал жасау тәсілдері мен жолдары құралдарының жиынтығы болып табылады.
• Ұйымдық-әкімшілік ықпал үш бағыт бойынша жасалды:
• 1.Басқарылатын жүйе элементтерінің арасындағы, яғни техника, технология және өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру, еңбек заттары, еңбек құралдары мен жұмыс күші арасындағы, сондай-ақ біртұтас өндіріс және еңбек процесінде әр түрлі функциялар атқаратын қызметкерлердің еңбектегі, іс-қимылдары арасындағы байланыстар мен арақатынастарды реттеу үшін.
• 2.Басқарушы жүйе ішіндегі байланыстар, атап айтқанда: бөлу ұйымдық-әкімшілік ықпалға ұшырайды.
• 3.Ұйымдық-әкімшілік әдістерін және басқарылатын кіші жүйелер арасындағы өзара іс-қимыл формалары болып табылады.
• Басқарудың ұйымдық-әкімшілік әдістерін және экономикалық мүдделерінің нақты ықпалы және пайдаланатын әдістердің ерекшеліктерін ескеруін айқындайды.
• Басқаруда шешілетін міндеттердің мақсаттары мен сипаты, ұйымда қалыптасқан дәстүрлер, ұйымның ұйымдық, әлеуметтік және экономикалық мүдделерінің нақты ықпалы және әдістердің ерекшеліктерін ескеру керек.

• Әлеуметтік-психологиялық әдістер
• Басшының өндірістегі аса маңызды функциясы – шешім қабылдау, ол шешімдерге жеке адамдардың стильдері ықпал жасайды.
• Қабылдаған шешімдердің тиімділігі олардың объективті жағдайда қаншалықты сай келетіндігіне ғана емес, сонымен қатар, олардың орындалуын ұйымдастыруға, адамдарды іріктеп алуға, бағыныштылар арасында міндеттерді бөлуге, оларға қажетті ресурстар беруге, орындалуын бақылауға байланысты.
• Кезкелген басқарушылық шешім ең алдымен адам факторының рөлін арттыруға байланысты болады.
• Қазіргі жағдайда басшылар негізінен экономикалық көрсеткіштер мен психологиялық процестеріне көп көңіл бөледі.
• Адам психологиясын және ұжым дамуының әлеуметтік-технологиялық заңдылықтарын ескермейінше, өз қабілетін толық ашу, жемісті еңбек ету және өндірістік ресурстарды мейлінше тиімді пайдалану мүмкін емес тәрізді.

• 1.6. Басқару функциялары
• Басқару функцияларының жүйелі жиынтығы басқару процесін құрайды. Бұл-мақсатқа жету барысында қажетті шешімдерді әзірлеп қабылдауды және қабылдаған шешімдердің орындалу барысын үйлестіру мен бақылауды бірізділікпен жүзеге асыруды білдіреді.
• Ф.Тейлор-ғылыми басқару саласының көрнекті өкілі басқару функциялары қатарына:
• мақсатты анықтау;
• құралдарды таңдау және әзірлеу;
• нәтижені бақылау әрекеттерін енгізген.
• Ал А.Файоль-әкімшілік басқару мектебінің өкілі-басқаруды «болжамдау және жоспарлау, ұйымдастыру, жарлық беру, үйлестіру және бақылау» деп тұжырымдаған болатын. Сонымен қатар, А.Файоль кәсіпорында орын алатын операциялар жиынтығы турасынан төмендегідей функцияларды анықтаған:
• -техникалық функция (өндіріс);
• -сауда-саттық функциясы (сатып алу және өткізу);
• -есеп жүргізу функциясы;
• -қаржылық функциясы;
• -қауіпсіздікті қамтамасыз ететін функциясы (қызметкер мен материалдық игіліктердің сақталынуы);
• -әкімшілік функциясы (басшылық, үйлестіру, бақылау).
• Операциялық басқару теориясына сәйкес басқару функциялары мынадай: жоспарлау;
• ұйымдастыру;
• кадрлармен жұмыс жасау;
• басшылық және лидерлік;
• бақылау.
• Дамыған нарықтық қатынастар мен бәсеке жағдайында кәсіпкерлік басқарудың функциялары болып дамыту, маркетинг, өндіру және шаруашылықты басқару табылады.
• Осы орайда басқару процесінің схемасын қарастырып өтейік.

• Жоспарлау-басқарудың жалпы функциясы деп бұрын айтқамыз. Ол басқарудың объектісінің де, субъектісінің де қоса алғандағы болашақтағы жай-күйін белгілейді. Жоспар сайып келгенде:
• 1)неге қол жеткізу қажеттілігін;
• 2)мұны қалай істеу керектігін;
• 3)жоспардың негізгі көрсеткіштері қандай;
• 4)оны орындау уақыт пен кеңістік бойынша қалай өрістетілуі тиіс екенін көрсетеді.
• Сонымен, жоспарлау ұйым алдындағы мақсаттар мен оларды тиімді жүзеге асырудың жолдарын анықтайтын басқару әрекеті болып табылады.
• Ұйымдастыру функциясы жоспардың орындалуын қамтамасыз етуге асырады. Аталған функцияның мақсаты - басқару және басқарылушы жүйелерді, сондай-ақ, олардың арасындағы байланыстар мен қатынастарды қалыптастыру. Осы мақсатта басшылық өкілеттіліктер мен жауапкершілікті қолданады.
• Басқарудың басты міндеттерінің бірі-ұйым мақсатына жету барысында адамдық ресурстарды тиімді пайдалану.
• Басшылық көзделген нәтижеге тиімді жету үшін жұмысты дұрыс үйлестіріп, адамдарға жүктелген міндетін орындата білуі тиіс. Өз шешімін жүзеге асыру үшін басшы мотивацияның негізгі қағидаларын қолданады.