ҚазаҚстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Қазақстандағы  балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

62

жұмыспен және сот шарасында мамандардың 

психологиясымен қалай жұмыс істеу керектігін 

зерттейді. Сонда да, 2012 жылдың шилдесімен 

салыстырғанда, соттарды қостау бойынша 

мамандырылған қызметтерді қаржыландыру 

үшін әлі де жасалынмаған, сонымен қатар оқыту 

мен осы соттарда жұмыс жасайтын соттардың 

(және прокурорлардың) біліктілігін арттыру өте 

шектеулі болды.

361

 

Заңды реформаның ықпалы бір мағыналы 

емес. Сол кезде қылмыстық және процессуал-

ды қылмыс кодекстері жазалайтын тәсілдерден 

алыстағаннан кейін және қазіргі кезде өте үлкен 

икемділікті және құқықбұзушы балалармен же-

кеше жұмыс, түзетулер бірнеше бқлімдерде 

болды және көп жағдайда шың іске асыры-

луы келесіге керектісі жеткен жоқ.

362

 Сонымен 

қатар, интеграция заңы бойынша психолог-

тарды ювенальды юстиция жүйесінде осын-

дай қызметтер қалай ұйымдастырылатынын 

қарастырады. Пробация бойынша заң сынақ 

мерзімінің шектеулі формасын құрастырды, он-

дай мерзім қылмыскерлерге соттармен шартты 

түрде тағайындалады.

363

 Әйтпесе кейбір функ-

цияларды сынау мерзімімен байланыстырады, 

қызметтер “соттардың кәмелетке толмаған 

әлеуметтік жұмыскерлер, қызметтердің клас-

сификациясы, әлі де болмаған. Сонымен 

қатар сот процессінде кәмелетке толмаған 

құқықбұзышулық, соның ішінде сот алдындағы 

күзетте және қамауда ұстау. Осындай функ-

циялар, үкімдерді бойынша рекомендаци-

яны дайындау және қамаудағыларды бо-

сату бақылауы әлеуметтік жұмыскерлерге 

қатысты, бірақ олар ұсынатын мекемелер 

ешқандай белгілері жоқ. Кейбір әлеуметтік 

функциялар жұмысы мамандырылған полиция 

инспекторларының және пенитенциалық де-

партамент мекемелерінің жауапкершілігнде. 

Әлі де белгісіз, қандай ұйым кәмілетке тол-

ма 

ғандардың айыпталушылар қаржы және 

бақылау бойынша жауапты, әділ сот жүйесінен 

жойылу немесе альтернативті ұсыныс.

364

 

Нәтижесінде пробация тапсырысын қам-

сыз   дандыру 

мақсатында 

ешқандай 

кәсіби 

дайындық бағдарламасы жоқ және әлеуметтік 

жұмыскерлердің кәмілетке толмаған құқық-

бұзышулармен жұмыс істеу үшін. Заң бойын-

ша барлық әлеуметтік қамсыздандыру, білім 

және денсаулық министрліктері әлеуметтік 

қызметкерлердің ұсынысы болуы тиіс және 

барлық министрліктер өзіннің стандарттарын 

құрастыруымен айналысып жүр. Әлі де түсінікті 

емес, бірақ, мысалы, министрліктер адам-

дармен сату құрбан болғандары үшін жауап-

ты. Кейбір обылыстарада арнайы орталықтар 

бар, және іске асыру аймақтық деңгейде 

қай 

та 

орталықтанған, бірақ мәселе туындап 

отыр, оларды белгілі бір мекемелерде зорлық 

құрбандары, адамдармен сату құрбандары, 

және айыпкерлер. Тәжірибеде қалай жұмыс 

істейтіні, бұны түсіну қиын.

365

 

Сол кезде кейбір балалар кәмелетке толмаған 

балалар комиссия соттың шешіміне байла-

нысты “девиантты тәрбиесі” бар оқушылар 

мектептеріне орналастырылады

366

. Қазіргі кез-

де елде осындай сегіз мектеп бар. Біреуіне 

қоса “арнайы режим” шығыс Қазақстан 11-18 

жас, қоғамдық қауіпті іс-әрекеттер жасаған, 

қылмыстық белгілері бар және бірақ қылмыстық 

жазаға тартылмаған (екінші, Жамбыл облы-

сы, 2011 жылы жабылға)

367

, ресми Білім және 

Ғылым Министрлігі, мектептерде балалар саны 

“девиантты тәртіппен” 2006 жылы 484тен 2012 

жылдың 371ге дейін түсті. Өте қатты төмендеу 

әлеуметтік мектептер үшін «девиантты тәртіп-

пен» оқушыларға, қылмыс асаған: 2006 жылдан 

131, 2012 жылдың 16 дейін. Ақпарат шектеулі, 

неге балалар осы мекемелерде отыр, со-

нымен қатар қай деңгейде олардың үлгерімі 

жақсарады.

368

 

жастар, балалар және әділет жүйесі

361. ЮНИСЕФ Қазақстан, 2012-2015 жылдарға арналған 

Орташа мерзімді балиғатқа толмаған сот төрелігі стра-

тегиясы, шілде 2012 ж.. Сұхбаттар, қазан және қараша 

2012 жыл. 2012 жыл қарашасындағы сұхбатта екі қала 

соттары мен облыстардағы жаңа соттар арасында үлкен 

айырмашылық бар екені жарияланды.

362. Дэниел O’Доннел, Қазақстандағы кәмелетке тол-

мағандарды істері жөніндегі сот төрелігі: 2008–2011 ж. 

арасындағы даму, ЮНИСЕФ, 2011, http://www.ЮНИ-

СЕФ.org/ceecis/ЮНИСЕФ_JJKazakhstan_2011_Web.pdf.

363. 2012 жылдың 15 ақпанындағы 556-IV заңы

364. Дэниел O’Доннел, Қазақстандағы кәмелетке тол-

мағандардың сот төрелігі: 2008 – 2011 арасындағы даму, 

ЮНИСЕФ, 2011 ж., http://www.unicef.org/ceecis/ЮНИ-

СЕФ_JJKazakhstan_2011_Web.pdf

365. ЮНИСЕФ қызметкерлермен талқылау, желтоқсан, 

2012 ж.

366. Қазақстан мемлекеті, Балалар құқықтары бойынша 

төртінші мерзімді есеп, 31 қазан 2011 жыл, http://www2.

ohchr.org/english/bodies/crc/docs/CRC.C.KAZ_ru.doc.

367. Білім және Ғылым министрлікпен ұсынылған 

ақпарат, сәуір, 2013 ж.

368. Балалар құқықтары жөніндегі БҰҰ Комитеті, Шешуші 

бақылаулар: Қазақстан, 19 маусым 2007 жыл, CRC/C/

KAZ/CO/3 БҰҰ құжаты, http://www2.ohchr.org/english/

bodies/crc/docs/co/CRC.C.KAZ.CO.3.pdf, 14-15 беттер.

369. ХЕҰ/ИПЕК Қазақстан, 2011 жылдың қазан 

желтоқсан мерзіміне арналған бюллетень, желтоқан 

2011 ж., http://www.ilo.org/ipecinfo/product/viewProduct.

do?productId=19275

370. Қазақстан ҮЕҰ жұмыс тобы «Балалар құқықтарын 

қорғау туралы», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 

төртінші мерзімді есебіне түсініктемелермен бірге 

үкіметтік емес ұйымдардың балама есебі: Балалар 

құқығы бойынша конвенцияны және БҰҰ Балалар 

құқықтары жөніндегі Комитетінің ұсыныстарын ендіру, 

Алматы, 2012 ж., 17-18 б.

371. ХЕҰ/ИПЕК Қазақстан, 2011 жылдың қазан 

желтоқсан мерзіміне арналған бюллетень, желтоқан 

2011 ж., http://www.ilo.org/ipecinfo/product/viewProduct.

do?productId=19275

ХЕҰ

369

  үшін Санж социологиялық орталығы 

жүр 

гізген зерттеуге сәйкес Қазақстандағы 

кейбір балалар ауыл шаруашылығындағы 

балаларға зиянды жұмысқа араласады. Олар 

көбінесе күніне 10-13 сағат жұмыс істейді. Ба-

лалар еңбегін темекі егу саласында пайдалану 

деңгейі Алматы облысында жылдам төмендеді. 

Алайда, балалар әлі де мақта және көкөніс егу 

саласындағы жұмысқа араласады. Көкөніс са-

ласында жұмыс істейтіндердің 47 пайызы 15-

17 жаста. Мақта егуде жұмысшылардың 42 

пайызы 12-14 жастағы балалар және тағы 40 

пайызы 15-17 жастағылар болып табылады. 

Еңбек күшінің жетіспеушілігі мақта өрістерінде 

балалардың еңбегі пайдаланылуының басты 

себебі болып табылады. Оңтүстік Қазақстан 

облысының Мақтаарал ауданында мақта өсіру 

табыс табудың жалғыз көзі болып табыла-

ды. Балалар жанұяның мақта өрісінде жұмыс 

істейді және басқа фермерлерге де жалдана-

ды, бұл еңбек құқықтары мен балаларды қорғау 

жөніндегі ұлттық заңнамаға қайшы келеді. 

Бұл балалардың көпшілігі кедей жанұялардан 

шыққан және олар көбінесе жанұядағы жалғыз 

асыраушы болып табылады.

370

 

Қыздар көбінесе үй шаруашылығына (үй та-

залау және тамақ пісіру) жақын, ал ұл бала-

лар көкөніс өсіру жұмыстарымен айналысады. 

Мақта өсіруде жыныстық ерекшеліктің маңызды 

рөлі жоқ.

371

 

Ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін ба-

лалар қорғаныш киімдерді сирек киеді 

және қаламайтын ауа райы жағдайларына, 

химикаттарға, зиянды жабдықтарға және 

құралдарға қарсы нашар қорғалған. Ауыз су 

ішу, дәретхана пайдалану, тамақ ішу мен де-

малу орындары және алғашқы көмек көрсету 

жабдығының болуы шектеулі. Олар лас әрі 

жоғары температурада жұмыс істейді, көбінесе 

ауыр жүк көтеруге мәжбүр және демалмай 

ұзақ уақыт жұмыс істеуі мүмкін. Сандж зерттеуі 

кейбір балаларға жәндіктер мен жыландардың 

шағып алу қаупі төнетінін көрсетті. Бала-

лар бас ауруына, қалжырауға, белдің ауруы-

на және күнге күюге шағым жасайды. Жұмыс 

кезінде бақытсыз жағдай орын алғанда балалар 

өздерімен бірге жұмыс істейтін ата анасының 

немесе ересектердің көмегін алады және 

медициналық көмек шектеулі.

Жұмыс істейтін балалардың мектепке баруы 

шектеулі. Зерттеуге қатысқан 12-14 жасар 

жұмыс істейтін балалардың ішінде 15 пайы-

зы оқи алмайды, ал 11 пайызы жазу білмейді. 

Мақта өсіруге қатысатын бала жұмысшылардың 

 

балалар еңбегі

63