44
4. Бағалық емес бәсеке әдістеріне жатады:
а) тауарлардың бағасын кӛтеру
б) тауарлардың бағасын тӛмендету
в) тауарлардың бағасы бойынша жеңілдіктер беру
г) демпинг
5. Тауарларды тӛменқол бағалармен , яғни ішкі және сыртқы
нарықтағы бәсекелестерді күйрету үшін ӛндіріс шығындарынан
тӛмен бағалармен,нарыққа лақтырып тастау:
а) бағалық кемсіту
б) демпинг
в) диверсификация
г) сегменттеу
д) ӛнімді дифференциациялау
6. Барынша жоғары сапалы тауарларды ұсынуға негізделген
бәсеке:
а) салааралық
б) ішкі салалық
в) бағалық
г) бағасыз
д) демпинг
7. Бағаларды тӛмендету немесе арттыру арқылы жүретін бәсеке:
а) жетілген
б) жетілмеген
в) бағалық
г) бағасыз
д) салааралық
8. Монополиялық билікке қайшы келеді:
а) ӛзінің ӛніміне бағаның белгілеу
б) салалық нарықты кедергілерді орнату
в) артық пайданы тану
г) ӛндірістің оңтайлы кӛлемін орнату
д) нарықтағы бәсекені кеңейтуге тырысу
45
9. Монополияға қарсы пайда болған алғашқы:
а) Сэппер – Волстед заңы
б) Норрис Лагардия
в) Клейтон
г) Вагнер
д) Шерман
10. Электр техникасы ӛндірісінің саласы қай нарық үлгісіне
жатады?
а) таза бәсеке
б) таза монополия
в) монополиялық бәсеке
г) олигополия
11. Жеңіл ӛнеркәсіп саласы қай нарық үлгісіне жатады:
а) таза бәсеке
б) таза монополия
в) монополиялық бәсеке
г) олигополия
д) монопсония
12. Баға мен ӛндіріс кӛлемі жӛніндегі фирмаларды жазбаша
келісімі:
а) трест
б) синдикат
в) картель
г) концерн
д) конгломерат
13. Ӛнімді бірлесіп ӛткізу мақсатындағы бірігу:
а) трест
б) синдикат
в) картель
г) концерн
д) конгломерат
14. Біріккен меншік және ӛндіріс пен тауарлар ӛткізуді жалпы
басқару негізіндегі бірігу:
а) трест
46
б) синдикат
в) картель
г) концерн
д) конгломерат
15.
Бірыңғай қаржы орталығы бар түрлі профильдік
фирмалардың бірігуі:
а) трест
б) синдикат
в) картель
г) концерн
д) конгломерат
Есептер мен жаттығулар:
Кестені толтырындар:
6-кесте
Кӛрсеткіш
Нарық түрлері
Жетілген
бәсеке
Жетілмеген бәсеке
Таза
бәсеке
Монополиялық Олигополиялық
Таза
монополия
Фирмалар
саны
Ӛнім түрі
Бағаға
бақылау
жасау
Салаға ену
жағдайы
Бағасыз
бәсеке
Оларға тән
салалар
47
Ӛндіріс шығындары, пайда мен оның қайнар
кӛздерінің теориясы
Экономика тұрғысынан барлық шығындарды екі топқа бӛліп
қарауға болады:
1. айқын шығындар
2. айқын емес шығындар
Айқын шығындар – бұл ӛндіріс факторлары және аралық
бұйымдармен
жабдықтаушыларға
ақшалай
тӛлем
түрін
қабылдайтын балама шығын.
Айқын шығындар кәсіпорынның бухалтерлік есебінде
толығымен бейнеленеді. Сондықтан да олар бухалтерлік
шығындар деп аталады.
Айқын емес шығындар – бұл фирманың ӛзіне тиесілі, яғни ол
үшін тӛлем жасамайтын, ресурстарды пайдаланудың балама
шығындары. Айқын емес шығындар келесі түрде болуы мүмкін.
ӛзіне тиесілі ресурстарды тиімдірек пайдаланған жағдайда
фирма ала алуы мүмкін ақшалай тӛлемдері: мұнда айырлып
қалған мүмкіндіктер шығындары да жатады
кәсіпкерді таңдап алған саласында ұстап түрған оған ең аз
сыйақы ретіндегі қалыпты пайда.
Шығындарға сәйкес пайдада бухалтерлік және экономикалық
болуы мүмкін.Бухалтерлік пайда бұл алынған түсіммен
бухалтерлік шығындар арасындағы айырма.
Экономикалық пайда – бұл алынған түсім мен экономикалық
шығындар айырмасы арасындағы айырма.
Қортынды. Экономикалық пайда бухалтерлікке қарағанда
айқын емес шығындардың шамасынан аз.
Бухалтерлік және экономикалық пайдалар арасында
келесідей қатынастар бар:
Барлық экономикалық шығындар екі үлкен топқа бӛлінуі
мүмкін: тұрақты және айнымалы.
Тұрақты шығындар – бұл ӛндіріс кӛлемі ӛзгерген жағдайда
ӛзгеріссіз қалатын экономикалық шығындар.
Олар шығарылған санына байланыссыз, сондықтанда
кәсіпорын ештеңе ӛндірмеген жағдайда да оларға шығындалуы
тиіс.
48
Айнымалы шығындар – бұл ӛндіріс кӛлеміне байланысты
экономикалық шығындар, яғни ӛндіріс кӛлемі ӛзгерген сайын
ӛзгереді.
Жалпы шығындар+Тұрақты=Айнымалы шығындар
Қандай шығындар тұрақты шығындарға, ал қайссылары
айнымалы шығындарға жатады. Бұл олардың қарастырып
отырған уақыт аралығына байланысты болады. Лездік, қысқа
және ұзақ кезеңдер түсінігіне еске түсіріңдер.
Лездік кезеңде барлық шығындар тұрақты болып табылады:
Ӛзін нарыққа шығарылған, сондықтан не оның ӛндіріс
кӛлемін, не оның ӛндіріс шығындарын ӛзгертуге болмайды.
Қысқа кезеңде шығындардың тұрақты және айнымалыға
бӛлінуі байқалады.
Қысқа кезеңдегі айнымалы шығындарға шикізат,материялды
сатып
алуға
кеткен
ақшалай
шығындар,
ӛндірістік
жұмысшылардың еңбегіне ақы тӛлеу мен сәйкесәлеуметтік
аударым шығындары жатады.
Қысқа кезеңде тұрақты шығындарға: басқару аппаратының.
Еңбегіне ақы тӛлеу мен сәйкес әлеуметтік шығындары,
ғимарат үшін жалгерлік ақы, негізгі қорлардың амортизациясы
жатады.
Ұзақ кезеңде кәсіпорын тек кӛбірек шикізат пен
материялдарды сатып алу немесе кӛбірек жұмысшыларды жалдау
мүмкіндігіне ғана емес, сонымен қатар күрделі ақша жұмсауды
жүзеге асыруы, яғни негізгі капитал кӛлемін ұлғайтуы мүмкін.
Сондықтанда ұзақ кезеңде барлық шығындар айнымалы деп
есептелінеді.
Жалпы шығындар – бұл ӛнім тобын ӛндіруге кеткен
жиынтық шығындар. Сан жағынан олар тауардың белгілі санын
ӛндіру үшін қажет ӛндіріс факторларының белгілі сан бірлігінде
ӛндіріс үшін қажет ӛндіріс факторларының белгілі сан бірлігінде
ӛндіріс факторларының бағасын кӛбейткенгше тең.
Тестілер:
1. Шекті болып табылатын шығындар:
а) Ӛнімнің тағыда бір қосымға бірлігін ӛндіру жӛніндегі
б) Аймақ жолдарын жӛндеу жӛніндегі
в) Кӛтерме нарықты күту жӛніндегі
