Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің 2018 жылғы

2018 жылы тұрғын-үй ипотекасының қолжетімділігін арттыратын«7-20-25» жаңа кең ауқымды бағдарламасы іске қосылды,. Сондай-ақелімізде 2017 жылдан бері «Нұрлы жер» Мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылып жатыр. Бұл бағдарламалар бір-бірін толықтырады және азаматтардың тұрғын-үй жағдайын жақсарту бойынша жаңа мүмкіндіктерді жасайды.

«Нұрлы жер» бағдарламасын жүзеге асыру шеңберінде 2018 жылғы 9 ай қорытындыларына сәйкес республика бойынша 8,8 млн. шаршы метр тұрғын-үй пайдалануға берілді, бұл 2017 жылғы ұқсас деңгейінен 11,6%-ға артық. Тұрғын-үйлерді пайдалануға беру қарқынының едәуір өсімі Алматы, Маңғыстау облыстарында, Шымкент қаласында тіркелді³.

4,5 мыңға жуық қазақстандық «7-20-25» тұрғын-үй бағдарламасына қатысуға өтініш берді, солардың ішінде банктер 35 миллиард теңге сомасына шамамен үш мың өтінішті мақұлдады⁴. Елбасының 2018 жылғы 5 қазандағы Қазақстан халқына жолдауында аталған тапсырмасы шеңберінде ел өңірлерінде бюджеттік ұйымдардың қызметкерлері үшін жеңіл ипотека бойынша бастапқы жарналарды жергілікті бюджеттен субсидиялау бойынша жұмыс өткізілді. Аталған бағдарлама шеңберінде бастапқы жарналарды субсидиялау өңірлерде қажетті білікті педагогтар, медицина қызметкерлері, полиция қызметкерлері мен басқа мамандар үшін ипотеканың қолжетімділігін арттыруға бағытталған.

Азаматтардың тұрғын-үй құқықтарын қорғау ҚР-дағы Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл қызметінде маңызды бағыттардың бірі болып табылады. Бұл бағыттарда қызмет өтініштерді қарау, азаматтарды қабылдау, сараптамалық-талдау, мониторингтік жұмыс, мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдармен өзара әрекеттесу арқылы іске асырылады.

Түскен шағымдармен жұмыс істеумен қатар, Уәкіл адам құқықтарын қамтамасыз етумен байланысты басқа маңызды мәселелерді қарауға өз бетінше бастамашылық ететінін атап өткен жөн.

Есептік жылы Омбудсмен ел Үкіметіне азаматтардың тұрғын-үй құқықтарын қамтамасыз етудің өзекті мәселелері бойынша жүгінді. Атап айтқанда, Омбудсменмен«Алтын алқамен» марапатталған көп балалы аналардың қолданыстағы «Мемлекеттік наградалар туралы» ҚР Заңына сәйкес олармен алынған мемлекеттік тұрғын-үй қорынан бірінші кезекте тұрғын-үй алу құқығын жүзеге асыруда қалыптасқан құқықтық коллизияны жою ұсынылды.

Кейін қабылданған «Тұрғын-үй қатынастары туралы» ҚР Заңымен «Алтын алқамен» марапатталған көп балалы аналар«көп балалы отбасылар» санатына жатқызылды, осыған байланысты жоғарыда аталған құқықтан айырылды. Қалыптасқан құқықтық коллизияныпрокуратура органдары, сондай-ақ «Алтын алқамен» марапатталған көп балалы аналардың пайдасына шешілген оң сот шешімдері растады.

Адам құқықтары жөніндегі Уәкілдің аталған өтініште қозғаған басқа мәселе азаматтардың тұрғын-үй құқықтарын қамтамасыз ету саласында заңнамалық нормаларды тежеуші факторлар болды. Тұрғын-үйі белгіленген санитарлық-эпидемиологиялық және техникалық талаптарға жауап бермейтін азаматтарды есепке алу бойынша нақты заңнамалық нормалар болсада, ұзақ уақыт бойы оны жүзеге асыру тетігі әрекет етпеді, өйткені санитарлық-эпидемиологиялық қорытындыны беру жөнінде уәкілетті орган болмады. Қабылданған шаралардың нәтижесінде уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген мәселелерді шешу бойынша қабылданып жатқан шаралар туралы ақпараттандырды.Жоғарыда аталған өтініштің толық мәтінімен осы Есептің қосымшасында танысуға болады.

2018 жылы Омбудсменге мемлекеттік тұрғын-үй қорынан тұрғынжай беру, оны жекешелендіру, қанағатсыз тұрмыс жағдайлары, банктердің әрекетімен, тұрғын-үй таластары бойынша сот актілерімен келіспеу мәселелері бойынша 57 өтініш түсті.

Жергілікті атқарушы органдардың осы тапсырманы тиімді жүзеге асыруы еліміздің өңірлерінде жылдар бойы қалыптасқан тұрғынжайға кезектер мәселесін шешуге мүмкіндік береді деп ұйғарылды.

Жекелеген өтініштер ауылдық елді-мекендерге еңбек қызметін іске асыруға келген жас мамандарға тұрғынжай беруге қатысты болды.

Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге А.Е. шалғай ауылдық елді-мекенге еңбек қызметін іске асыруға келген жас маман ретінде тұрғынжай беру мәселесі бойынша өтініші түсті.

Солтүстік Қазақстан облысы Ғ.Мүсірепов атындағы аудан әкімдігінің ақпаратына сәйкес, А.Е. 2017 жылғы 19 қазаннан бері жоғарыда аталған ауданның Чистопольск дәрігерлік амбулаторияда тіс дәрігері болып жұмыс істеп келеді. Жас маманға көтермеақы және бюджеттік несие түрінде әлеуметтік қолдау алу үшін «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасына қатысу ұсынылды. Уәкіл мекемесінің сұрауы бойынша қабылданған шаралардың нәтижесінде А.Е. 2019-2021 жж. тұрғынжайға бюджеттік несие алу үшін мамандар тізіміне енгізілді.
Қанағатсыз тұрмыстық жағдайлар, тұрғын-үйлердің техникалық жай-күйі азаматтардың өтініштерінде көтерілетін өзекті мәселелер болып табылады.

Омбудсменге Астана қаласы Сарыарқа ауданы Өндіріс ауылы № 6 үйінің тұрғындарынан үйдің апаттық жағдайы, жергілікті атқарушы органдардың әрекетсіздігі мәселелері бойынша өтініш түсті.

Өткен жылы еліміздің бірқатар елді-мекендерін су басуы нәтижесінде азаматтардың тұрғын-үйлері қирады. Атап айтқанда, Ақмола, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарының аймақтарын су басты. Зардап шеккен халыққа медициналық, психологиялық, гуманитарлық көмек көрсетілді.

Ұлттық құқық қорғау мекемесіне азаматтардың көктемгі су басу нәтижесінде, соның ішінде өткен жылдарда да, тұрғын-үйдің қирауына байланысы қиындықтар туралы өтініштері түсті.

Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге Б.В. 2017 жылғы көктемде оның үйін су басуына байланысты Атбасар қ. жергілікті атқарушы органдарының тұрғынжайды беруден бас тартуына келіспеуі туралы өтініші түсті. Су басудың нәтижесінде тұрғын-үй тұру үшін жарамсыз деп танылды. Б.В. зейнетте, үйдісу басуына байланысты пәтер жалдауға мәжбүр болды.

Уәкіл мекемесінің сұрауына Ақмола облысының әкімдігі Атабасар қ., Челюскин көшесі, № 49 иеліктегі үйдің техникалық қорытындысына сәйкес апаттық деп танылғаны туралы ақпараттандырды.Төтенше жағдай нәтижесінде үйсіз қалған азаматтарды тұрғынжаймен қамтамасыз ету жөніндегі комиссияның шешімі негізіндеБ.В. салынып жатқан 45 қабатты тұрғын-үйде 2 бөлмелі пәтер берілетін болады.

Сонымен бірге, «Тұрғын-үй қатынастары туралы» ҚР Заңына сәйкес белгіленген заңнамалық тәртіппен жалғыз тұрғын үйі «апаттық» деп танылған ҚР азаматтары тұрғынжайды алғанда, меншік құқығындағы «апаттық» тұрғын-үйді азаматтық заңнамаға сәйкес коммуналдық меншікке береді.

Жоғарыда аталған әкімдіктің мәлімдеуінше, сот атқарушысының жер учаскесіне тыйым салуына байланысты мүлікке меншік құқықты тоқтату мүмкін болмай тұр. Мүлікті тыйым салудан босату үшін өтініш берушіге сотқа жазбаша өтініш жасау қажеттілігі түсіндірілді.
Аталғанның бәрі жергілікті атқарушы органдарының су басу нәтижесінде зардап шеккен халыққа көмек көрсету бойынша түсіндіру, құқықтық жұмысты, сондай-ақ тасқанға қарсы қорғандарды салу бойынша пәнменді шараларды, бұл бағытта жайындық жұмыстарын өткізу қажеттілігін дәлелдейді.

Өтініштердің басқа тобы тұрғын-үй алу үшін ипотекалық несиені рәсімдеген мәселелік қарыз алушыларға қатысты болды. Өтініштердің авторлары қиын өмір жағдайлары туралы мәлімдеді, солардың нәтижесінде олар төлеуге қабілетсіз және мәжбүрлеп шығару қаупіне төнді. Сот банктердің кепілдікке берілген мүлікті өткізу арқылы қарызды өтеу туралы талап арыздарын қарағанда, жиі шешімді солардың пайдасына қарай шешеді.

Бұл жағдайларға байланысты Омбудсмен ҚР Жоғарғы Сотының Төрағасына кепілдікке берілген мүліктен банктік қарызды өндіріп алу сот тәжірибесі мәселесі бойынша өтініш жіберді, оның толық мәтінімен Есептің қосымшасында танысуға болады.

Қолданыстағы заңнамаға сәйкес банктер банктік қарыз шартымен қарастырылған, қарызды өндіріп алу бойынша кез келген шаралардықолдануға, соның ішінде соттан тыс немесе сот тәртібімен кепілдікке берілген мүлікті өндіріп алуға құқылы.

Омбудсмен,қабылданған сот шешімдеріне және банктердің қарызгер міндеттемелерін орындау қажеттілігі туралы талап арыздарының негіздемелеріне қарсылық білдірмей, сонымен бірге соттардың барлық жағдайларды, сондай-ақ мерзімін ұзарту немесе банктік қарыз бойынша міндеттерді орындау тәртібін өзгерту мүмкіндіктерін ескере отырып, бұндай істерді жеке тәртіппен қарау маңызын атады. Бұл жағдайда қолдауға мұқтаж, халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтарына жататын, кепілдікті қамтамасыз ету үшін жалғыз үйін берген және қиын материалдық жағдайдағы қарыз алушыларға ғана назар аударылды.

Бұған дейін бұл мәселе Омбудсменнің тиісті органдарға, соның ішінде ҚР Ұлттық Банкіне жүгінудің мәні болғанын атап өткен жөн.

Негізгі халықаралық құжаттарда кез келген адамның мүлікті, соның ішінде жерді иелену құқығы жарияланған.Мемлекеттің азаматтарды жерді иелену құқығымен қамтамасыз ету бойынша заңнамалық және өзге шараларды жасаумен бірге жер қатынастарын реттеу саласында талас мәселелер туындайды.

Есептік жылы Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге түскен өтініштердің жалпы санынан жер мәселелері бойынша 1,7% өтініш түсті. Өтініштерде өтініш берушілер жер учаскелерін беру, құқық белгілеуші құжаттарды рәсімдеу, жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін алу кезінде, жергілікті атқарушы органдардың әрекетімен келіспеуін, сондай-ақ жер таластары бойынша сот актілерімен келіспеуін білдірді.

Солтүстік Қазақстан облысында 257 жер учаскесі ұтымсыз және мақсаты бойынша емес пайдаланып жатқаны анықталды. Сонымен қатар, прокуратура органдары жер заңнамасының шамамен 80 бұзылуын анықтады, 16 басшы тәртіптік жауапкершілікке тартылды.

Жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін алу кезінде өтемақы мөлшерімен және тәртібімен келіспеу туралы шағымдар өтініштердің басқа бөлігін құрайды. Көп жағдайда өтініш берушілерде жер таластары бойынша сот шешімдері қолда болды. ҚР Президентінің 19.09.2002 жылғы Жарлығымен бекітілген Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл туралы Ережелерге сәйкес Уәкіл сот шешімдері мен әрекеттеріне шағымдарды қарастырмайтынын назарға ала отырып, азаматтарға сот актілерін жоғары тұрған сот инстанцияларында шағым жасау тәртібі туралы тиісті түсініктемелер жіберілді.

Түскен өтініштерді талдау жер таластарының қиындығы оларды қарау кезінде арнайы құжаттаманы зерттеп қарау, жер құқықтық қатынастары туындауының нақты мерзімін анықтау қажеттілігінің туындайтынын көрсетті, соған байланысты заңнаманың белгілі бір нормасын пайдалану мүмкіндігі анықталады. Сондай-ақ жер мәселелерін қарау жер учаскелерін беру, құқық белгілеуші құжаттарды рәсімдеу, жер учаскесінің нысаналы мақсатын өзгерту мәселелері бойынша арнайы білімді, сондай-ақ уәкілетті органның тарапынан тиісті бақылауды талап етеді.

Жоғарыда аталғанның мән-мәтінінде жер, тұрғын-үй құқықтық қатынастары саласындағы уәкілетті мемлекетті органдарының халық арасында түсіндіру жұмыстарын өткізуі, уәкілетті органдар қызметкерлерінің кәсіби деңгейін арттыру, тұрғын-үй, жер заңнамасының сақталуына жүйелі түрде мониторинг жасау, жоғарыда аталған мәселелер бойынша медиация институтын, сондай-ақ азаматтық қоғам әлеуетін қоғамдық бақылау институты ретінде пайдалану маңызды мәнге ие.

8. Еңбек құқықтары
Еңбек нарығының жаһандық түрлену жағдайында халықтың жұмыспен қамтылуын, еңбек қатынастары тараптары мүдделерінің теңгерімін, еңбек ресурстарының ұтқырлығын қамтамасыз ету мәселелері ерекше мәнге ие бола бастады.Елбасы Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауларында қазақстандықтардың тұрмыс сапасы мен әл-ауқатын арттыруға ерекше назар аударады. 2018 жылғы 5 қазандағы Жолдауда Президент еңбек саласында негізгі әлеуметтік индикатордың – ең төмен еңбекақының өлшемшарттарын өзгертуге, сондай-ақ оның мөлшерін 2019 жылғы 1 қаңтардан бастап 1,5 есе арттыруға тапсырма берді.

Елімізде халықтың нәтижелі жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету, азаматтардың конституциялық құқықтарын жүзеге асыру үшін мүмкіндіктерді кеңейту бойынша жоспарлы жұмыс өткізіліп келеді. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері бойынша 2018 жылдың 11 айында Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған бағдарламасына 632 мыңнан астам адам қатысты, солардың ішінде жартысын (52,5%) ауыл тұрғындары құрады. Солардың ішінде 513 мың адам (81%) жұмыссыздар болып табылады. 119 мың адам (19%) өз-өзін жұмыспен қамтығандар. 515 мың адам жұмысқа тұрды, соның ішінде 368 мыңнан астам адам тұрақты жұмыс орындарына жұмысқа тұрды⁶.

Өз-өзін жұмыспен қамтыған халықтың қызметін ресмилендіру және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне қатысуын қамтамасыз ету мақсатында 2018 жылғы желтоқсанда «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне халықты жұмыспен қамту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»ҚР Заңы қабылданды. Заң 2019 жылғы 1 қаңтардан халықтың бейресми жұмыспен қамтылған санатының қызметін тіркеудің жеңілдетілген тәртібін қарастыратын жаңа құқықтық режимді Бірыңғай жиынтық төлемді енгізуді қарастырады.

Азаматтардың еңбек құқықтарын қорғау Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл қызметінің маңызды бағыттарының бірі болып табылады. 2018 жылы Омбудсменге еңбекақыны төлемеу, жұмыс орнынан босатылуымен келіспеу, еңбек қатынастарын бұрыс рәсімдеу, өндірісте денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу мәселелері бойынша 46 өтініш түсті.

Әлеуметтік және еңбек салаларындағы мониторинг бойынша Омбудсмен жанындағы Жұмыс тобының отырысы

Сонымен бірге, жекелеген шағымдардың мазмұнынан белгілі болғандай, жекеменшік нысанмен кәсіпорындарда жұмысқа қабылдағанда жиі еңбек шарттары рәсімделмейді немесе оларда заңнамамен белгіленген еңбекақы мөлшері қарастырылмайды, бұл қызметкерлерді жұмыстан босатқанда жұмысберушінің еңбек заңнамасын бұзуы үшін алғышарттар болады.

Бұл мән-мәтінде Еңбек кодексінде «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР Заңына сәйкес қызметкерлердің құзыреттерін мерзімнен бұрын тоқтатуға байланысты жұмысберушінің бастамасы бойынша еңбек шартын бұзу негіздемесіне қатысты нормаларды нақтылау маңызды болып табылады.

ҚР Еңбек кодексі келісу комиссиясының жұмыс тәртібін, шешімдерді қабылдауды реттемейтінін атап өткен жөн. Бұл мәселелер жұмысберуші мен жұмыскерлер өкілдерінің арасында жазбаша келісім немесе ұжымдық шартта белгіленеді. Сараптамалық қоғам өкілдерінің пікірі бойынша,құқықтық белгісіздік тәжірибе жүзінде әрбір комиссия дауларды шешу тәртібін, комиссия жұмысына қойылатын талаптарды, шығарылатын шешімдердің мазмұнын өзінің қарастыруымен анықтауына алып келеді.

Бұл арада бұл комиссиялардың жұмысына азаматтық қоғам өкілдерінің, медиаторлардың қатысуы еңбек дауын қарау және шешім қабылдау процесінің ашықтығына және объективтілігіне жәрдемдесетін еді. Бұндай комиссиялардың тиімді қызметі сот органдарының жұмысын жеңілдетуге мүмкіндік беретін еді.

Еңбекті қорғау және өндірістік қызмет үшін жағдайды жақсарту мәселелері әлі де өзекті болып қалып отыр.

Жұмыскерлердің мүдделерін білдіруде және еңбек, әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғауда кәсіподақтар маңызды рөл атқаратыны мәлім. Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда жұмыскерлердің құқықтарын қорғауда кәсіподақтардың қызметінде тиімсіздік және әрекетсіздік байқалады. Сондай-ақ жеке меншік кәсіпорындарды жұмыскерлердің құқықтарын қорғау үшін олар уәкілеттік берген кәсіподақтық немесе өзге органдар жиі болмай жатады.

Жоғарыда аталғанның мән-мәтінінде үкіметтік емес ұйымдардың әлеуетін пайдалану да көпшілік мақұлдаған халықаралық құжаттарға және ұлттық заңнама нормаларына сәйкес еңбек қатынастарының ашықтығына, жұмыскерлердің құқықтарын қамтамыз етуге жәрдемдесе алады.

Осылайша, еңбек құқықтық қатынастар саласында қалыптасқан жағдай еңбек заңнамасының сақталуына жүйелі мониторинг өткізу, еңбек қатынастары субъектілерінің білімін, қиын экономикалық жағдайға тап болған кәсіпорындарға көмек көрсету бойынша жергілікті атқарушы органдардың маңызын арттыру, еңбек саласында мемлекеттік кепілдіктің орындалуын қамтамасыз ету қажеттілігін дәлелдейді.