Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы

эмоциялық қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы» 

[12]

. Мұғалім оқушының үйренген сөздерін қолдана білуіне жағдай туғыза білу 

керек.  Бұл  бағытта  мұғалім  оқушыға  әр  тақырыпқа  сәйкес  сөздік  жұмысын 

жасатып, синонимдык, антонимдік түсіндірме сөздіктер бойынша тапсырмалар 

бере отырып, «Сөз жарысы», «Сөзтізбек» сынды ойын түрлерін өткізіп отырса 

тиімді  болмақ.  Оқушы  белгілі  бір  тақырып  аясында  сөздерді  меңгеріп,  ойын 

жүйелі, мәнерлі түрде жеткізе алса, бұл жақсы жетістік.  

Психологиялық процестердің ішінде тіл үйренуге қатыстыларының бірі – 

ес.  «Ес  дегеніміз  сыртқы  дүние  заттары  мен  құбылыстарының  адам  миында 

сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс» 

[13]

.  Ес  адамның  қабылдау,  ойлау,  қиял  сияқты  құбылыстарымен  тығыз 

байланысты. Ол әсіресе, ойлау үшін аса қажет. Ж.Аймауытұлы: «... еске түсіру 

дегеніміз  –  ойлау  өнері.  Өз  жадымызда  не  шәкірттеріміздің  жадында  бір 

нәрсені берік орнату үшін саналы күшімізді із қалдыруға, тұтуға жұмсағаннан 

да,  жаңаны  бұрынғы  таныс  нәрсемен  байланыстыруға  жұмсауымыз  керек. 

Байланыстырудың мәнісі ойлау деген сөз», - дейді [1]. Демек, адамның ойлау 

қабілеті  ес  дамуымен  тығыз  байланысты.  Ғалымдардың  пікірінше:  «Баланың 

жеке  басын  қалыптастыруда  оның  есін  тәрбиелеу  айырықша  орын  алады. 

Мектептегі  оқу-тәрбие  процесінің  негізгі  мақсаттарының  бірі  –  баланың  есін 

үздіксіз дамытып отыру. Баланың оқу материалдарын ұмытпай, есте сақтауына 

қолайлы  жағдайлар  жасау  –  әрбір  мұғалімнің  міндеті».  [13].  Тіл  үйренуші 

оқушыны жаңа сөздерді саналы түрде меңгеріп, есінде ұзақ сақтап, оны сөйлеу 

барысында  дұрыс  пайдалана  білуге  үйрету  үшін  жағдаятты  тапсырмалар 

орындау, әртүрлі оқиғаларға өз көзқарасын білдіру, сөйлесім құрастыру, әсіресе 

берілген  мәтінді  әңгімелеуде  жаттандылықтан  аулақ  болуға  баулыған  жөн. 

Мұғалім оқушының мәтінді өз сөзімен, мәтіндегі оқиғаға өз көзқарасын, ойын 

білдіре  отырып  әңгімелеуін  талап  етіп  отыруы  тиіс.  Психолог-ғалым 

Қ.Жарықбаев еңбегінде: «Есте қалдыруға тиіс шығарманы адам мүмкіндігінше 

өз  сөзімен  құрастырған  сөйлемдермен  айтып  бергені  абзал.  Егер  бала 

мұғалімнің  айтқанын,  не  өзінің  кітаптан  оқығанын  сөзбе-сөз  айтып  беретін 

болса,  мұндай  жағдайда  оның  есте  қалдыру  қабілеті  жақсармайды»,  -  дейді. 

[13]

.  Естің  есте  қалдыру,  есте  сақтау,  ұмыту  деген  түрлері  бар.  Игерген 

тақырыпты есте қалдыру үшін әр уақытта мақсат қойып отыру керек. Мәселен, 

оқушыға  белгілі  бір  жаңа  сөздерді,  өлеңдерді  немесе  мәтінді  беріп,  келесі 

сабақта  айтып  бересіңдер  десе,  оқушылардың  көпшілігі  соны  есінде  ұстап 

орындап  келеді.  Себебі  мұнда  сол  тапсырманы  есте  берік  ұстау  мақсат  етіп 

қойылған.  Берілген  тапсырмаларды  терең  ұғыну,  сөздердің,  мәтіннің 

мағынасын  түсіну,  оны  жүйелей  білу  арнайы  есте  сақтаудың  маңызды 

шарттарының бірі болып табылады. Арнайы есте сақтау өз нәтижесін беру үшін 

белгілі бір көрнекі құралдарды (кестелер, сызбалар, слайдтар) тиімді қолдануға 

болады.  Педагог-психологтар  оқушының  білмейтін  сөзін  сурет  арқылы 

көрсетудің  нәтижесінде  сөзді  жылдам  үйреніп  алады  деген.  Яғни,  он  рет 

айтқаннан,  бір  рет  көрсеткеннің  пайдалы  екені  рас.  Көрнекілік  көрсету 

барысында оқушының көру, ойлау, есту сияқты бірнеше сезімдері оянады да, 

оған  материалды  ұғыну  мен  есте  сақтау  едәуір  оңайға  түседі.  Қазіргі 

14 

 

ақпараттық технологиялар заманында мектептерде қазақ тілін оқыту үрдісінде 

интерактивті  тақталар  мен  мультимедиалық  кабинеттердің  рөлі  айырықша 

болып  отыр.  Интерактивті  тақталар  арқылы  көрнекілік,  түрлі  слайдтарды 

пайдалану  оқушының  жаңа  сөздерді  саналы  түрде  меңгеруіне,  есінде  сақтап 

алуына  ықпал  жасайды  және  ойлау  қабілеттерін  арттырады.  Сонымен  қатар 

меңгерілген тапсырмаларды еске түсіру үшін уақытында қайталап отырудың да 

пайдасы зор. Мұғалім берілген тапсырмалардың ұмытылмауын үнемі қадағалап 

отырғаны жөн. Есте қалдырудың сапасы дұрыс қайталай алуға да байланысты. 

Жаттап алынған материалдарды ұмытпай тұрып қайталаған тиімді. Себебі: «... 

қайталауды  ескіріп,  құлап  бара  жатқан  үйді  жөндеу  үшін  емес,  үйді  берік 

нығайта  отырып,  үстіне  екінші  қабатын  салу  үшін  жасайды.  Әрбір  ілгерілеп 

басқан  адым  бұрынғы  өткендерді  қайталап  отыруға  негізделу  керек»  [13]. 

Оқушылардың  ішінде  материалдарды  есте  тез  қалдыратындар  және  баяу 

қалдыратындар  бар.  Олардың  бірінде  ес  жақсы  дамыса,  екіншісінде  нашар 

дамыған.  Мұғалім  қазақ  тілін  оқыту  барысында  осы  жағдайларды  ескергені 

жөн.  Тіл  оқыту  үдерісінде  адамның  қабылдау  қасиетінің  де  рөлі  ерекше. 

«Қабылдау  дегеніміз  –  дүниедегі  заттар  мен  құбылыстардың  біздің  сезім 

мүшелерімізге  әсер  ету  нәтижесінде  пайда  болып,  сол  заттар  мен 

құбылыстардың  тұтас  қасиеттерінің  адам  санасындағы  бейнесі».  [12]. 

Қабылдауда  заттар  мен  құбылыстардың  формасы  тағы  басқа  қасиеттері  тұтас 

күйінде  бейнеленеді.  Жаңа  сөздерді  суреттерін  көрсету  арқылы  меңгерткенде 

оқушылар  оны  көру  түйсіктері  арқылы  қабылдайды.  Оқушы  алдымен  талдау 

және жинақтау, ойлау операциялары арқылы игерген білімін пайымдайды, ой 

топтастыру,  қорыту,  жалпылау  ой  операциялары  көмегімен  игерген  білімінің 

негізгі  ерекшеліктері  мен өзіндік  белгілері  туралы ой  қорытады.  Осы  арқылы 

оқушыларда өтілген тілдік материалдар туралы ұғым қалыптасады. Тіл үйрету 

үдерісінде 

қабылдаудың 

мәні 

ерекше. 

Сондықтан 

оқушылардың 

қабылдауларын  тәрбиелеп,  дамыту  бірден-бір  қажет  мәселе  болып  табылады. 

Қабылдауды  дамыту  үшін  оқушының  байқағыштық  қасиетін  дамыту  қажет. 

«Байқағыштық  жаңа  фактілерді  білуге  құмарлықты,  олардың  егжей-тегжейін 

білуді, адамның әрдайым қабылдауға даярлығын тілейді». [13]. Байқағыштық – 

адамның  жақсы  қасиеттерінің  бірі.  Байқағыштық  оқушыны  өздері  бақылаған 

құбылыстар  мен  заттардың  ерекшеліктерін  ажыратуға,  түсінуге,  олардың 

арасындағы  айырмашылықтар  мен  байланыстарды  таба  білуге  жетелейді. 

Адамның  кез  келген  іс-әрекеті  зейін  арқылы іске асып отырады.  Тілді оқыту, 

оны  толық  меңгеруде  де  зейіннің  өзіндік  орны  бар.  «Зейін  дегеніміз  –  адам 

санасының  қоршаған  ортадағы  белгілі  заттар  мен  құбылыстарға  белсенді 

бағытталуы» [12]. Демек, біз бір нәрсені қабылдау үшін оған зейін қоямыз, еске 

сақтау үшін зейін саламыз, зейін салып ойлаймыз, әңгімелесеміз. Оқу жүйесінің 

негізгі  шарты  зейін  болып  табылады.  Тілді  оқып  меңгеру  де  зейінге 

байланысты болады. Ол үшін мұғалім өзі зейінді болуымен қатар оқушылардың 

зейінін тәрбиелеу үшін өз жұмысын жүйелі ұйымдастыра білуі қажет. Белгілі 

ғалым  И.А.Зимняяның:  «Зейінді  бір  мезгілде  бірнеше  іс-әрекеттерге  тарату 

қабілеті мұғалім жұмысы үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжірибелі мұғалім 

материалды мазмұндаудың мазмұны мен формасын, өз ойының (немесе оқушы 

15