* ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің мәліметі бойынша

Бағалы қағаз қаржылық құжат болып саналады, бұл құжатты шығарушы тұлғамен оның иесі арасындағы иелік ету немесе қарыз алу қатынастарына куәлік ететін құжат. Вексельдер, чектер, акциялар, облигациялар, кепілдеме қағаздары – бағалы қағаздар – қаржылық құжаттардың түрлері. Бағалы қағаздар процент немесе процент төлемдерін алуды және бұл құжаттарда көрсетілген қаржылық құқықтардыбасқа тұлғаларға беруді көздейді. Бағалы қағаздардың ішінде ең көп тараған түрлері – акциялар мен облигациялар.

Акция – бағалы қағаз, акционерлік қоғам капиталына қосқан үлесіне берілген куәлік, қаржылық құжат. Бұл құжат иесіне – дивиденд деп аталатын белгілі табыс мөлшерін алу; компания таратылған жағдайда оның мүлкінің бір бөлігін алу; фирманың өндірістік – қаржы жағдайын тексеру; қосымша шығарылған акцияларды бірінші кезекте сатып алу құқықтарын береді.

Артықшылық берілген акциялар бойынша дивиденд тұрақты төленеді. Дивиденд алдымен артықшылығы бар акцияларға төленеді, ал адам қалған сома қарапайым акция ұстаушыларға бөлінеді. Бірақ артықшылығы бар акцияларды ұстаушылардың қоғамның ісіне араласу, шешім қабылғанда дауыс беру құқығы жоқ. Тек қарапайым акция ұстаушылардың шешім қабылдағанда дауыс беру құқығы бар.

Акция ұсталушыға арналған акция және атаулы акция болып бөлінеді. Ұсталушыға арналған акция тіркеуді қажет етпейді, олар еркін түрде сатылады.

Акциялардың пайда болуы меншіктік корпоративті формасының қалыптасуына байланысты бұл меншік формасы ауқымының және оған Қажетті қаржының күрт өсуіне байланысты пайда болған.Өте ауқымды да ірі жобаларды іске асыру үшін жеке кәсіпкердің қаражат қоры жеткіліксіз болады.Ол үшін көптеген жекелеген қаржыларды жұмылдырып жұмсау қажет. Соның нәтижесінде акционерлік капитал және меншіктің корпоративтік түрі қалыптасады. Кәсіп орнының акционерлік меншік негізінде ұйымдастырылған түрі қосымша инвестициялар тарту мүмкіншілігін артырады,ал инвесторлар үшін өндіріске капитал қауіпсіз болады.

Акция сияқты облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы болады.Оның наминалына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы облигацияның курсы деп аталады.

Вексель-қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.Ол бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға,яғни вексель иемделушіге береді.Вексельдің мәні-несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының сатушыға берген қарыз міндеттемесі.

Қорыта айтқанда, банктер вексель бойынша бірнеше түрлі операция жүргізіп, бір жағынан оларды айналым жылдамдығын шапшандатса, екінші жағынан өздеірне пайда түсіреді.

Қаржы өндіріске тікелей салынғандай, оның қарапайым мерзімі ұзақ, ал инвистициялау тәуелділігі жоғары болады. Инвестицияның акционерлік формасы бұл мәселені түбегейлі шешеді. Біріншіден, акциянв кез икелген уақыт сатып, жұмсалған ұаржыны қайтарып алуға болыды. Екіншіден, жалпы жауапкершілік көптеген инвесторлар арасында бөлінеді. Сондықтан әр – бір жеке инвестордың жауапкершілігі шектеледі және тәуекелдігі азаяды. Сонымен бірге, кәсіпорындағы жиналған өндіріс ресурстары сақталып қала береді. Егер акционерлер акционерлік капиталдағы өз үлесін қайтарып алғысы келсе, оны ол ақша түрінде алады, өндіріс процессі бұзылмайды.

Акция акционерлік қоғамды басқару құқығын береді. Бірақ, іс жүзінже акционерлік қоғамды ірі акционерлер басқарады, салар ғана кәсіпорынныңң нақты активтеріне иелік етеді. Ұзақ акционерлік үшін акция шешу қаржыны несиеге беру және одан белгілі мөлшерде тадыс алумен шектеледі. Олардың акционерлік капиталдағы үлесі іс жүзінде қабылданған шешімге ықпал жасай алмайды. Көп жағдайда ұсақ акционерлер өздерінің дауыс беру құқығын сенімдік негізінде басқару кеңесіне тапсырады, осңғы кездері Қазақстанада да меншіктің акционерлік түрі қалыптасуда. Осыған байланысты акцияға иелік ету адамдардың, ұжым мүшелерінің шаруашылық белсенділігін арттырады деген пікір көп айтылып жүр. Батыс елдерінің тәжәрбиесіне зер салсақ, бағалы қағаздарға иелік ету адамдардың экономикаға белсенділіген арттырса да, олардың шаруашылық белсенділігіне тікелей әсер ете бермейді. Құныды қағаздың тағы бір маңызды түрі – облигациялар. Олар тұрақты жерде табыс алу құжатын береді, бірақ меншік құқығын анықтамайды. Облигация шектеулі мерзімі соң облигацияның құны толық төленеді. Облигацияны үкімет, кәсіпорындар, әртүллі қорлар және басқа да қаржы – бюджет ұйымдары шығарыды. Облигация бойынша табыс «купондық төлем» деп аталады.

Құрамы нөлге тең облигацияларда да болады. Бұл облигацияларға айналымға шығарғанда номиналынан төмен бағамен сатылады, мерзімі келгенде номиналына сәйкес қайтарып алады.

Жекешелендіруі және акционерлендіруі шешуші рөл атқарады. Қысқа мерзім ішінде жалпы ұлттық шаруалылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік капитал ретінде көрінеді. Осының нәтижесінде 2003-2004 жылдары 200 акционерлік қоғамның, соның ішінде 30–ға жуық акционерлік комерциялық банктің акциялары тіркелді.Бұл жылдары эмисияның жалпы сомасы 110 миллиард сом құрады. Қазақстанның қаржы нарығы мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру және онда қалыптасқан қатынастарыды бағалау мақсатында 2001 жылдың маусымында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкіметтіктері Қазақстанның ұлттық банкіне берілді (47).

Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму үстінде. Республиканың бағалы қағапздар нарығында жасалып жатқан қадамдар соңғы кездері айтарлықтай белсекнді бола түсті.

2003 жылы шешілген «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасы заңының қабылдануы қор нарығында қалыптасқан қатынастарды одан әрі дамыту қажеттілігінен тұрады. Бұл заңның қызмет аясы «Акционерлік қоғамдар туралы» заң қабылданнан кейін қаржы нарығының қызмет ететін сферасы болып отырған бағаны қарыздар нарығының толыққанды жұмыс істеуіне кең жол ашылып отырады.
Сұрақ 2.

Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы алты жылдай уақытты қамтыды. Оның мынадай құрылымы қалыптасып отыр:

-бастапқы рынок;

-мемлекеттік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) нарығы: бастапқы орналастыру нарығы;

-сатып алу – сату секторы.

-корпорациялық облигациялар нарығы;

-акциялар нарығы.

Мемлекеттік емес бағалы қағаздармен жасалатын репо – операциялар нарығы

Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы: МБҚ – ны сатып алу сату секторы;

МБҚ – мен жасалатын репо – операциялар секторы.

Қайталама рыног:

Қор бирждасы

Биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы.

Басқадай сауда – саттықты ұйымдастырушы.

Бағалы қағаздар – иеленушілерге мүліктік құқықтар және белгілі бір ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауардай құжаттар.

Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүмліктік сипатын айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міңдетті түрде оның ұстаушының қалайда бір мүлікке құқылы екендігін куәләндіратын белгілі бір жазбалар мен басқада белгілердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесенақты акция сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай – ақ бағалы қағаздар белгілі ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға құқық береді. Халыққа белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуына мүмкіндік бере отырып, бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды жеңілдетеді. Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық келісім шарттарға негілделеді. Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивиденттер немесе пайыздар түрінде табыстар төлеу, сондай –ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады.

Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар бірқатар функцияларды орындайды:

• экономиканың салаларына, аумақтар мен елді мекендерге, халыққа, мемлекетке және т.б. ақшалай қаражатты (капиталды) қайта бөледі;

• өз иесіне мынадай нақты қосымша құқықтар береді: капиталға, ақпаратқа, ең алдымен, белгілі бір жағдайларға сәйкес келетін басқару ісіне қатысұға;

• капиталдан табыс алуды және (немесе) капиталдың өзін қайтаруды қамтамасыз етеді.

Кесте 5. Қазақстаңдағы бағалы кағаздардың жіктелінуі

Бағалы қағаздардың меншік құқығын жүзеге асыратын формалар бойынша мыналар бөліп көрсетіледі:

Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бағалы қағаздың мынадай түрлері айналысқа түседі:

• мемлекеттік бағалы қағаздар;

• акциялар;

• облигациялар;

• коносаменттер;

• ипотекалық куәліктер;

• туынды бағалы қағаздар;

• жай қоймалық куәліктер;

• қосарлы қоймалық куәліктер (қоймалық + кепілдікті куәлік);

• ҚР-дағы айналысқа жіберілген шетелдік эмитенггің бағалы қағазы;

• Заң актшерімен белгіленген тәртіпте бағалы қағаздардың қатарына жатқызылған басқа да құжаттар.