Қазақcтан Республикасы білім және ғылым министрлігі

ҒӘК отырысында на заседании НМС

Бекітілген КГУ им.Ш.Уалиханова,

№ 2 Хаттама Протокол № 2

25.01.2007 ж. от 25.01.2007 г.
Жасағандар: Искендирова С.К., э.ғ.д. , доцент, «Қаржы және несие» кафежрасын меңгеруші

Омаров С.Х., экономика магистры, «Қаржы және несие» кафедрасының аға оқытушысы.

Жусупов Р.С., магистрант, «Қаржы және несие» кафедрасының оқытушысы.

Рецензия берушілер: э.ғ.д. Искендирова С.К., э.ғ.к. Балабекова А.К.

«Қаржы және несие» кафедрасының мәжілісінде қаралды.

10.09.2008 ж., Хаттама № 1

Экономика факультетінің Оқу - әдістемелік Комитеті қолдады

12.09.2008 ж., № 1 хаттама.

© Кокшетауский университет им. Ш.Ш. Уалиханова, 2008

Аталған «Қаржы нарықтары және делдалдық» пәні әлемдік қаржы нарығы үдірісі мен еліміздегі оның даму процестерін қарастыратын оқу курсы болып табылады.

Курстың бағыты – студенттерді қаржылық нарықтар мен қаржылық қорлардың негізгі аспектілерімен таныстыру. Қаржылық нарықтар мен қаржылық қорлардың даму тарихымен қоса әр-түрлі тақырыптар қарастырылады. ҚР-ның казіргі дәуірдегі қаржылық жүйесі зерттеледі. Сонымен қатар теориялық материалдарды оқу құралдарын құрастырып дайындау, іскерлік ойындар өткізу, әр-түрлі есептер шығару арқылы тәжірбие жүзінде іске асырылады. Бұл курста негізгі акцент студенттердің өзіндік жұмысына негізделеді.

Пәнді оқу міндеттері - әртүрлі қаржылық институттарды қарастыру, олардың ұсынатын қызметтерін білу, баға қалыптастыру әдістері мен оларды басқару стильдерін зерттеу, ішкі және халықаралық қаржы нарықтарында тиімді іскерлік стратегияларын қарастыру, әр түрлі елдердің қаржылық институттарының жұмыстарымен танысу, Қазақстанның қаржы нарығының жұмыс ерекшелітерімен танысу, қаржы делдалдарының іскерліктерін зерттеу және талдау, нарықтың қаржылық құралдарының мүмкіндіктері мен арналымдарын білу, қаржы институттарының (делдалдардың) мүмкін тәуекелдерін бағалай білу және олардың теріс әсерлерін минимизациялау жолдарын анықтау мәселелері.

Курстың мақсаты - студенттер курс аяғында қазіргі заманның қаржылық жүйесі негіздерімен, қаржылық басқарумен, қаржылық бақылаумен, қаржылық нарықтармен таныс болуға тиісті. Курстың аяқталуы кезінде студенттің қолында бар тақырыптар бойынша оқу – тәжірбиелік материалдар болуға тиісті.

Аудиториялық сабақтардың күнтізбелік – тақырыптық жоспары.

1. 
   Қаржы нарығының теориялық негіздері.
   
2. 
   Қаржы нарығының функциялары.
   
3. 
   Қаржы нарығының құрылымы.
   

Қаржы нарығы – капиталға сұраныс пен ұсыныс шеңберін-де делдалдардың көмегімен кредиторлар мен қарыз алушылар арасында капиталды қайта бөлу механизмдері жүйесі.

Тәжірибе жүзінде ол ақша құралдары ағылып меншік иесінен қарыз алушыға және кері бағытта бағыттайтын қаржы – несие институттарының жиынтығы.

Қаржылық қатынастар кез келген дамыған елдің экономикалық негізі болып табылады.

Қаржы ресурстарының айналымы мен қайта бөлінуі олардың өзіндік сипаты бар сферасын құрайды және қаржы нарығы деп аталады. Нарықтық экономика жағдайында, қаржылық нарық елдің нарықтық қатынастар жүйесінің бір бөлігі болып отыр. « Қаржылық нарық » түсінігі әлемдік тәжірибе мен әр мемлекеттің экономикасының дамуының ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі көрсетіледі.

Ол – ақша, депозиттік, несиелік, валюталық, қорлық, сақтандыру, зейнет қорлары нарықтарының қаржылық құралдары мен сауда жасауының ұйымдастырылған жүйесі. Бұл жерде негізгі рольді қаржы институттары ойнайды. Олар ақша құралдары ағынын меншік иесі мен қарыз алушыға бағыттайды. Бұл арада тауар ретінде төлем құралдары мен құнды қағаздар аталады. Кез келген нарық сияқты, қаржы нарығы қаржы қорларын сатушы мен тұтынушының арасында тікелей байланыс орнатуға арналған.

Қаржы нарығының негізгі функциялары:

1. Реттеуші – оның көмегімен, мемлекеттік басқару органы жағынан, сол сияқты ұйымның өзіндік реттеу жағынан нарықты реттеу іске асырылады.

2. Ақпараттық – қаржы нарығының бар қатысушыларының тең және толықтай ақпаратқа қол жеткізуін қамтамасыз ету.

3. Бөлу – қаржы нарығының инструменттерінің айналымы ақша құралының экономикалық бір саласынан басқа саласына құйылуына қол жеткізеді.

4. Баға қалыптастыру – нарықта қаржы құралдарының бағасы сұраныс пен ұсыныстың әсері арқылы, тәуелсіз бәсекелестік шартында іске асырылады.

Бос ақа қорларын әр түрлі инвестицияларға айналдыру процесі қаржы жүйесімен іске асырылады, және қаржы нарықтары мен қаржы институттарының іскерліктеріне тікелей байланысты болады. Қаржы ресурстарын аккумуляциялау және орналастыру процесінде қаржы институттарының негізгі ролі, ең тиімді тұрде құралдарды жеке меншіліктен қарыз алушыға жеткізу болса, қаржы нарықтарының міндетіне қаржы қорларын сатушы мен сатып алушының арасында қаржы активтерімен және міндеттемелермен сауда өткізуді ұйымдастыру болып табылады.

Шаруашылық субъектілерінің ақша ресурстары - әліқаржы нарығы болмайды. Қаржы нарығы, ақша ресурстары мен шаруашылық субъектілері арасында қатынас туындағандатікелей пайда болады. Сол себепті, қаржы нарығы – ол ең алдымен, бос ақша капиталдарының және жинақтардың әр түрлі экономика субъектілері арасында саудаласу арқасында іске асырылатын, қозғау және қайта бөлуге байланысты пайда болатын ақша қатынасы.

Жоғарыда көрсетілген, қаржы нарығының функцияларының алға шарты мынадай ставкалардан тұрады:

• 
  Қаржы ресурстарын қайта бөлуде мемлекет ролін максимум қысқарту
  
• 
  Барлық формадағы шаруашылық субектілерінің, бәсекелестікті дамыту және монополизмді шектеу мақсатында, толық дербестігі болу.
  
• 
  Бюджет дефицитін қаржыландыру үшін елдің Орталық банкінің саудалық қорын пайдалануды доғару. Бұл проблеманы мемлекеттік займ шығару,облегация айналымы мен басқада міндеттемелер шығару арқалы өткізу.
  
• 
  Шаруашылық субъектілері және тұрғындардың ақша кірістерін тұрақты өсіре отырып, құнды қағаздарға инвестициялау.
  

Әр елде өзіндік қаржылық нарықтың құрылымы тәң болады.

Сейтқасымов Г.М. басқаратын бір топ Қазақстандық ғалымдардың көз қарасы бойынша: қаржылық нарық, бір-бірімен байланысты және бірін-бірі толықтырып отыратын, бірақ дербес болатын нарықтардан тұрады. Олар төмендегідей құрамда болады:

1. Айналымда жүрген қолма –қол ақша және оның функциясын атқаратын қысқа мерзімді құралдар ( вексель, чек және тағы басқа) нарықтары. Ақша нарығы инфляция әәсеріне ұшырап отырады. Егер инфляция шегінен шығып кетпесе, ол оң роль ойнайды. Мысалы егер ІҰӨ жыл сайын 5 %, ал айналымдағы ақша саны 7%, онда өскен ІҰӨ өткізуді жеңілдетеді, экономикадағы позитивтік процестерге оң ықпалын тигізеді. Ал егер мысалы; ІҰӨ 5 % өсіп, айналымдағы ақша саны 10% және оданда көп мөлшерге өссе, онда үдеген ( галапирующии ) инфляция пайда болады да, қалыпты экономикалық процесті бұзады.

2. Сcудалық капиталдар нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді банктік несиелер. Қазіргі кезге дейін Қазақстанда арзан қысқа мерзімді несиелер болған емес. Елдегі жұмыс істейтін коммерциялық банктер оларды топ сенімді қамтамасыздандыру мен жоғары пайызға ғана береді. Ұзақ мерзімді несилер, негізгі фондтарды модернизациялау мен құру үшін қажет және оны жүзіп жүретін ( период бойында қайта қаралып отыратын ) пайыз ставкасымен беріледі.

3. Көптеген жылдар бойы Қазақстанда құнды қағаздар нарығы мұлде болмаған, тек 90 -шы жылдардың басында ғана дүниеге келді, және ол мемлекеттік қатынастардың өзгеруіне тікелей байланысты. Қазіргі күні мемлекет бюджет дефицитінжабу үшін жиі жағдайларда, ақша белгілерін эммисияламай, мемлекеттік құнды қағаздарды шығаруға ұмтылады, мысалы мемлекеттік қысқамерзімді мемлекеттік міндеттемелер. Құнды қағаздар нарығын 2 позициядан бағамдауға болады: әр түрлі көздерден ақша құралдарын кез келген нарыққа салу.

Сонымен құнды қағаздар нарығы – бос капиталдарды салудың көптеген сфераларының бірі, сол себептіоған оларды тарту үшін бәсекелестікке кіруге тура келеді.

Қаржы нарықтарының жұмыс істеуін талдау оны белгілі түрде сегментациялауды, бөлшектеуді, өз тәртібі мен жұмыс істейтіндерге бөлуге тура келеді. Ковалев С. Анықтамасы бойынша төмендегідей схема беріледі.

• 
  шет ел валютасы
  
• 
  құнды қағаздар ( чек, вексель, акция, облигация ) және басқада қарыздық міндеттемелер
  
• 
  құнды металдар ( алтын, күміс, платина, т.б ) және табиғи қымбат тастар ( алмаз, рубин, изумруд )
  

Алтын нарығы – бұл алтын қорын жинақтайтын және толтыратын, базисті ұйымдастыратын және өнеркәсіптік өндіріс қолданатын мақсатта алтынды алып сатуға байланысты экономикалық қатынастар сферасы.

Капитал нарығы - өз кезегінде ссудалық капиталдар нарығы және үлестік құнды қағаздар нарығы болып бөлінеді. Бұл бөліну тауарлар сатып алушы мен қаржы құралдарының элементіарасындағы қатынастарды мінездейді. Егер қаржы құралы ретінде үлестік құндықағаз болса, онда қатынас меншіктілік қатынасы негізінде болады, ал қалған жағдайларда бұл несиелік қатынас.

Ссудалық капитал нарығында – мерзімдік, қайтарымдық және ақылық шартында ұсынылатын ұзақ мерзімді қаржылық құралдар айналады. Ол ұзақ мерзімді банктік ссудалар жәәне қарыздық құнды қағаздар нарықтарынан құралады. Құнды қағаздар нарығында өзіндік құнды қағаздар және олардың орын басушылар ( сертификаттар, купондар т.б ) шығарылады, айналады және жұтылады. Құнды қағаздар нарығының қатысушылары болып табылады: Эмитенттер - өздеріне қажет ақша құралдарын тарту мақсатындақұнды қағаздар шығаратын тұлға, сатып алушы – кіріс алушы үшін мүліктік және мүліктік емес құқыққа ие болуы үшін сатып алады және инвесторлар - өздері қойған нысандарға қол жеткізу үшін.

Көптеген әлемдік экономистер қаржы нарығы құрылымына сақтандыру полисі және зейнетақы шоттарын нарықтарын, ипотекалық нарықты кіргізеді.

Бұл нарықтар өзінің қаржылық құралдары менинституты бар айрықшанарық және келісім-шарт негізінде жұмыс істейді.

Капиталдар нарығы құрамында ипотекалық нарықтың болуы дамыған елдерде кездеседі және бірнеше жағдайлармен шартталған.

1. Ипотекалық несиелер әр қашан жер учаскісі немесе ғимарат ( квартира, жеке үй ) түріндегі нақты кепілдікпен қамтамасыз етіледі.

2. Ипотекалық несиенің стандарттық параметрлері болмайдым ( әр түрлі номиналдар, жабу уақыты және т.б ) және сол себепті екінші сатыдағы нарықта қиын өткізіледіү

3. Ипотекалық нарық дамыған елдерде басқа ұзақ мерзімді капиталдар нарығына қарағанда ранайы мемлекеттік органдармен қатаң реттеледі.

2. Қаржы институттары мен және қаржы жүйесі.

3. Қаржы жүйесінің функциялары.

4. Қаржы делдалдарының типтері.

5. Қаржы реформаларының себептері.

Тест тапсырмасы

1.Әлемдегі тәжірибемен әр мемлекеттің экономиканың дамуын ерекшелене

байланысты көрсететін түсінігі

1. 
   Қаржылық нарық
   
2. 
   Экономика
   
3. 
   Қаржы
   
4. 
   Ақша құралдар
   
5. 
   Қаржылық қор