«Қазақ тілі мен әдебиеті» және «Ұлағат» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің ай сайын шығатын Республикалық

68
деген  өз  қуанышын  білдірген.  Бұл  өлең  Алматыдағы 
республика сарайында оқылды. Қазақ деген қаны, жаны бар 
бауырларымыздың, расында да, тарыдай шашылғанын мына 
картаның бетінен көруге болады (Дүние жүзі картасы)
Шет елдердегі қандастарымыздың санына тоқталу...
ТМД елдеріндегі қазақтар санына тоқталу...
Сол  құрылтайда  дүниенің  төрт  бұрышына  шашылып 
кеткен бауырларымыздың біразы дерлік – 14 мемлекетінен 
келіп бас қосты. Туған жердің туы астында ата-жұртта бас  
қосу  қандай  қуаныш  десеңші!  «Қош  келдіңдер,  қандас 
бауырлар!»  деген  ұранмен  қарсы  алған  қазақ  жұрты 
бауырларымен  қауқылдасып,  сағыныш  сезімдерін  білдірді. 
Төрткүл  дүниенің  бұрышынан  келген  қандастарымыз 
өздері  тұрып  жатқан  мемлекеттерінің  азаматтығын 
қабылдаса  да,  туған  елі  –  Қазақстанның  бел  баласы,  төл 
перзенті  екендіктерін  көңілдерінен  шығармай,  салт-
дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, тілдерін әрдайым құрметтеп, 
ұмытпағандықтарын  байқатты.  Осы  қандастарымыздың 
жер ауып, елдерін, көлдерін тастап кетулеріне басты себеп 
болған 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1920 жылдардағы 
кәмпеске, күштеп коллективтендіру, 1931-1932 жылдардағы 
ашаршылық,  т.б.  Сол    қандастарымыздың  біразы  елдеріне 
оралуда.  Алысқа  ұзамай  өзіміздің  Шет  ауданында 
Моңғолиядан келген оралмандар саны – 1854. 
Біз  ағайындарымызды  қалай  қарсы  алдық?  Біздің 
бойымызда  үлкен  сағыныш,  адамзаттық  сезім  болды  ма? 
Ал,  ақиық  ақынымыз  нәзік  жүрегімен  өзінің  сағынышын, 
лебізін білдіреді.
Оқулықпен жұмыс: «Бауырлар» өлеңін мәнерлеп оқу.
Сергіту сәті.
«Құлақтан кіріп бойды алар
Әсем ән мен тәтті күй!
Көңілге түрлі ой салар
Әнді сүйсең – менше сүй!» деп Абай атамыз айтқандай, 
мына  орындалар  әнге  бір  сәт  құлақ  түрейік.  Әр  адамның 

69
бойында туған жеріне, еліне деген сағыныш сезім болады. 
Қазақ елі деген есімге кір түсірмей, туған жерді әнге қосып 
мадақтаған екен. «Туған жерде жүрсең өз анаңның қолында 
ұйықтағандай сезімде боласың» деген екен.
Оқушылардың өздеріне өлеңді мәнерлеп оқыту.
Сөздік жұмысы.
Алқапта – маңайда, өрісте. Көңілге семіру – көңілі толу, 
риза болу. 
Мөлдіріне – тұнығына. Жырақ – алыста. Түрсін 
құлақ  –  тыңдасын.  Жайқалып  жалындап  ал  –  жігерлі  бол, 
талапты бол. Қауқылдасу – амандасу.
Ақынға сипаттама беру.
Пікіралмасу,  тұжырымдау  карталары  арқылы  сабақты 
бекітеміз.
Пікіралмасу картасы
1.  Өлең  қай  жылы,  қай  қалада  өткен  оқиғаға  орайлас 
жазылған?
2. Тұманбай ағаларың өлеңінде жел ұшырған қаңбақтай 
әлемнің  әр  түпкіріне  шашырап  кеткен  қандас  бауырларға 
нендей өтініш тілек білдіріп отыр?
3. Қазір дүние жүзіндегі қазақтардың жалпы саны қанша?
4.  Өлеңдегі  патриоттық  идеяны,  ақынның  үлкен 
адамзаттық сезімін, ордалы ойын танытатын өлең жолдарын 
анықта.
Өзіміздің  елімізде  қазақтың  саны  халқымыздың  неше 
пайызын құрайды?
Тұжырымдау картасы
1. Тұманбай Молдағалиев қай жылы, қай жерде туған?
2. Студент кезінде қандай жинағы шыққан?
3. Тұманбай Молдағалиевтың «Бауырлар» өлеңі сендерге 
несімен ұнады?
4.  Егер  сендер  алысқа  ұзап  шықсаңдар,  үй  іштеріңді, 
туған жерлеріңді сағынасыңдар ма?
5.  «Туған жер» деген сөзді қалай түсінесіңдер?
Үйге тапсырма: «Бауырлар» өлеңін жаттау. 

70
Оқулыққа қосымша
Әділет Қабылов,
филология  ғылымдарының  кандидаты.
ІЛИЯС ЖАНСҮГІРҰЛЫ 
ПРОЗАСЫНДАҒЫ ИРОНИЯ
Әдебиеттанушылар ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы 
проза мен поэзиядағы ирониялық кемсітудің ерекшеліктерін 
пайымдай келе, өнердегі ирониялық пен трагикалықтың етене 
жақындығын атап өтеді. А.Бочаров, И.Иванова, Л.Колобаева, 
Е.Третьякова секілді зерттеушілер осы кезеңдегі жекелеген 
авторлардың  шығармашылығындағы  ирониялық  ойлаудың, 
дүниетанымның  сипатына  орай  иронияның  «әмбебептық» 
қасиетіне назар аударады. 
Ирониялық  мәтіндегі  автор  мен  оқырманның  қарым-
қатынасы  ойындық  жағдаятқа  құрылады  да,  айтпақ  ойын 
ақырына  дейін  айтпау,  сөйтіп  концептуальдық  мәнді 
оқырманның өз ойымен толықтыратын әлеуетті бос кеңістік 
түрінде  қалдыруды  ұстанады.  Демек,  авторлық  ирониялық 
сана  шығармашылық  үдеріс  үстіндегі  сұхбаттасы  болып 
табылатын  оқырманның  дұрыс  қабылдауына  иек  артады. 
Сөйтіп,  ирония  қашанда  оқырманның  белсенділігін 
қажет  етеді.  Оқырмандық  қабылдау,  оның  суреткер 
шығармашылығына  шынайы  белсенділікпен  қатысуы  ғана 
ирониялық айтылымның шынайы мәнін аша алады. 
Жасырын  және  тура  мағыналы  екіұдай  мәнде  болып 
келетін  ирониялық  айтылым  табиғаты  екіұдайлы,  «қос 
үнді» болады. Мұндай поэтикалық қос үнділік, М.Бахтиннің 
пікірінше, «сөз бен заттың арасында бөгде сөз, бөтен екпін 
болатын» ирониялық басқаша бағалауға байланысты болады 
[1.142.].

71
Прозадағы ирония Ілияс Жансүгірұлы қаламына да тән. 
Лирика  мен  эпикада  асқан  шеберлік  танытқан  суреткердің 
қолтаңбасында  иронияның  да  өз  орны  бар.  Жазушының 
сатириктік  таланты  туралы  жеткілікті  айтылып  келеді. 
Замандастары  оны  «сатира  саңлағы»  деп  те  бағалаған, 
өйткені Ілияс жазушылық жолын баспасөзде сатира жазудан 
бастағаны  бар.  Жазушы  сатирасының  ерекшелігі  туралы 
белгілі  сатиратанушы  ғалым  Темірбек  Қожакеев  «Алқымы 
іспес асқақ ақынның сатирадағы саңлақтығы сықақтарының 
санында  ғана  емес,  оның  қат-қабат,  астарлы  ой-пікірінде, 
тұңғиыққа  жасырынған  ащы  зілінде,  төгілген  маржандай 
келісті  тілінде.  Оның  сатирасын  оқығанда  халқымыздың 
ғасырлар бойы қырнап-жонып, сұрыптап сырлаған, жүрекке 
ұялар ұғым, тіркес, образдары адамды бал жұтқандай, қант 
шайнағандай  тамсандырады,  тұшындырады»  деп  жазады 
[2]. 
Ілияс  сатирасының  тінінде  оқтын-оқтын  көрініс  беріп 
отыратын  кекесін-мысқылдық  тыныс  жатады.  Ирония 
жазушының 
сатиралық 
әшкерелеушілік 
мақсатына 
лайық  зілді  кекесін,  мінеуші  мысқыл  түрінде  ұшырасып 
отырады.  1935  жылы  жарық  көрген  «Құқ»  кітабына  енген 
сықақ  әңгімелері  мен  фельетондарында  ирония  сатиралық 
сарынмен тақырыптық іліктілікке орай пайдаланылады.
Жазушының 
әңгіме-фельетондарынан 
ирониялық 
қатынасты  түрліше  өрнекте  кездестіре  аламыз.  Автор 
кейде  баяндалмақ  жайға  қатысты  иронияны  фактіні 
констатациялаудың  бір  амалы  ретінде  көріктеуі  мүмкін. 
Мұндай  иронияны  поэтикалық  тұтас  мәнмәтінге  қарап 
қана  анықтауға  болады.  Мысалы,  «Қуыршақ»  атты 
фельетонында шын (ойыншық) қуыршақ пен кейбіреулердің 
қуыршақ ретінде пайдаланып келе жатқан қыз-қуыршақты 
салыстырудың  жолымен  мәтінге  ирониялық  тыныс 
дарытады:  «Қуыршақ  деген  кішкене  кісі.  Аяғы,  қолы  бар.