13
Методологиялық білім құрылымы. Менеджменттің көптеген
мәселелерін шешудің табиғи әдістемелік базасы ретінде жүйелік зерттеулер
деп аталатын жүйелік шешуді, жалпы теориялық жүйе және жүйелік анализ
жиынтығын айтуға болады. Жүйелік зерттеулер пәнаралық сипатта болады.
Бұл ғылыми пәндердің жиынтығы жүйелік зерттеудің әдістемесін құрайды.
Жүйелік зерттеудің әдістемесінің басты талаптары басқарылатын
объектінің
Теориялық жүйелер терминдерінде сипатталатын оның абстракты
бейнесі (ұқсас) жасалуы қажет.
Қазіргі кездегі жүйелік зерттеулерде жүйені зерттеу кезінде (анық
немесе анық емес) әрқашан кездесетін методологиялық білімнің төрт
деңгейін (платформасы) атап айтуға болады (сурет 1).
Сурет 1. Күрделі объектілерді жүйелік зерттеуде әдістемелік білімдердің
концептуальды деңгейлері (платформалары)
Жүйелік шешу зерттеушінің табиғатқа өзіндік көзқарасын әртүрлі
объектілерді жүйе ретінде зерттеу, оларды көрсете білу дағдыларын
қалыптастырады.
Жүйенің негізгі анықтамалары мен қасиеттері. Жүйелердің жалпы
теориясы –жүйелерді зерттеудің методологиялық принциптерін анықтайтын
ғылыми пән. Ол теориялық анықтамалардың базалық аппаратын, зерттеу
принциптерін, сонымен бірге абстракты жүйелердің методологиялық
қысқаруы мен моделін береді.
Өз айналасындағы басқа жүйелермен бірігіп жұмыс істейтін жүйелер
ашық болып саналады (сурет 2).
4. Нақты пәндік аймақта жүйелік
зерттеулердіңтехникасы мен әдістемесі
3. Арнайы пәндерде жүйелік зерттеулердің нақты ғылыми
әдістемесі
2. Жалпы ғылыми әдістемелік принциптер мен зерттеу формалары
1. Жүйелік зерттеулердің философиялық негіздері
Жүйелік негіздеу, білімнің екінші деңгейінде күрделі пәнаралық
мәселелерді шешу кезінде жүйеліліктің философиялық принципін
жүзеге асырушы, жалпығылыми концепция ретінде қатысты[3].
14
Сурет 2. Қоршаған ортамен байланыс типтеріне қарай жүйелердің
бөлінуі
Егер ол өмір сүру мақсатында өзін тіпті ортасын өзгертуге қабылетті
болса, оны адаптивті жүйе деп атайды. Кесте 1жүйелердің негізгі қасиеттері
келтірілген. Бұл қасиеттер нақты жүйені зерттеу кезінде талданып,
сипатталуы тиіс.
Кесте 1
Жүйе қасиеттері
Қасиеттер
Түсініктеме
1. Тұтастық
Жүйе бөлуге болатындай тұтас болады. Элементтер тұтасты
құрамайды, керісінше тұтастан жүйе элементтері туындайды.
2. Элементтердің болуы Элемент – Жүйе құрылымындағы ең кіші бөлігі. Мұндай
бөліктің ішкі құрылымы талдаудың таңдалған деңгейінде
қарасытырылмайды.
3. Аддитивтік емес
Байланысқан элементтердің жинақты қызметі тұтастың қандай
элементтерден тұратынына қарамастан оның сапалы жаңа
қасиеттерін тудырады.
4. Форма
көптүрлілігінің
біртұтастығы
Барлық құраушылар бар, себебі жүйенің өзі біртұтас болып
табылады.
5. Қоршаған орта
Жүйе тұтастығының өзіне әсерін тексеретін басқа жүйелердің
жиыны.
6. Құрылым
Жүйе тұтастығының ішкі ұйымдастырылуын анықтайтын
элементтер мен олардың байланысының жиыны.
7. Шексіздік
Ақырғы көптеген сипаттамаларға толық бөліп көрсетудің
мүмкін еместігі, яғни құрылымның инвариаттылығы
8. Иерархиялық
Жүйе декомпозициясында кез келген элементті тұтас жүйе
немесе тұтастың бір бөлігі ретінде қарастыруға болады.
9. Қызмет етудегі
үздіксіздік
Жүйе жұмыс істейтін болғандықтан бар болып есептеледі.
10. Өзіндік даму
Дамудың ішкі көзі – ішкі көптүрліліктің даму процесінде
қарама-қайшылықтардың туындауы және шешілуі.
Жабық жүйе
Оқшауланған
жүйе
Ашық жүйе
Ішкі жүйе
15
11. Қажетті әртүрлілік
деңгейі
Көптүрлілікті жасанды шектеу жүйенің тоқтап қалуына,
деградациясына әкеледі.
12. Бірізділік
Жүйенің даму мақсаты бар, осы бағытта қозғалыста болады.
13. Басқару
Жүйе және оның элементтері жобасының бірізділігін
ұйымдастыру.
14. Өзіндік
ұйымдастыру
Адаптивтілік,
тұрақтылық.
Динамикалық
салмақтылық
жағдайы, дифференциация.
15. Дамудың
принципиальды
анықталмағандығы
Жүйе эволюциясының нақты жолы әрқашанда белгілі.
Дамудың жалпы бағыты ғана болжанады.
2. Іскерлік мәселелерді жүйелік шешу. жүйелік шешудің теориялық
негіздері. жүйелік шешу – зерттеуге, жобалауға және күрделі жүйелерді
ұйымдастыруға арналған жалпы теориялық жүйелердің негізгі жағдайларын
қолдану әдістері.
Жүйелік қармау (ұстау, охват) зерттеушіден мәселені әртүрлі
мамандарды қатысуға шақыру арқылы жан-жақты қарауды талап етеді.
Практикалық жүйелік зерттеулерді жүйелік аналитиктердің бір ғана
категориясы жүргізбейді.
Жүйелік көрсету зерттелетін объектінің біртұтас моделін
таңбалық немесе тәжірибелік техникалық ЭЕМ тарату түрінде құрудың
жүйелік зерттеулері бойынша жобасын тамамдауды талап етеді.
Жүйелік ұйымдастыру – бұл жоспарлау, жүйені құрудың барлық
этаптарындағы жұмысты бағдарлауға, разработканы басқаруға қойылатын
талаптар.
Жүйені құрайтын обьектілер арасында материалдық және ақпараттық
байланыстар бар.
Шешімге жүйелік келу бар шектеулерді анықтауды талап етеді.
Шешімнің жалпы төрт шектеулері бар: ақпарат, жіберу (допущения), білім,
уақыт.
Ақпарат. Мүмкіндігінше мүмкіндіктерді бағалау үшін жиналатын
деректер мен хабарламалар көлемін анығырақ көре білу қажет. Бұл кезде
шешім нақты жағдайда әдетте толық емес ақпаратқа негізделетінін ескеру
қажет.
Жіберу (Допущения). Толық емес ақпарат жағдайында шешімнің негізгі
кілттік уақыты, өзіңіз жасайтын жіберулер болып табылады.
Білім. Іскерлік жағынан өзіңіздің білім жинағыңыздың қаншалықты
екенін, сондай-ақ өзіңізге тірек болатын, ақпараттық жүйе жөнінде бағалай
білуіңіз керек.
Уақыт. Мәселенің шешімін қабылдауға керекті уақытты бағалай білу
қажет.
Жүйелік шешу негізінде іскерлік мәселені шешу технологиясының
классикалық схемасы сурет 3 көрсетілген.
