Алматы, 2015 Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және

МЕДИАЛЫҚ ЖӘНЕ 

АҚПАРАТТЫҚ 

САУАТТЫЛЫҚ

Алматы, 2015

Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және 

Өзбекстан бойынша Алматыдағы 

ЮНЕСКО Бюросы, Байланыс және 

Ақпарат Бағдарламасы

Халықаралық ақпараттық 

технологиялар университеті 

МАС

МЕДИАЛЫҚ ЖӘНЕ 

АҚПАРАТТЫҚ 

САУАТТЫЛЫҚ

Алматы, 2015

Қазақстан,  Қырғызстан,  Тәжікстан  және  Өзбекстан  бойынша  Алматы-

дағы ЮНЕСКО Бюросы, Коммуникация және Ақпарат Бағдарламасы

Алматы, Төле би көшесі, 67, 050000, ҚАЗАҚСТАН

МИГ, 2015 

атауымен орыс тілінде оқуға мүмкіндік бар (Original: Russian)

Барлық құқығы қорғалған 

© Алматыдағы ЮНЕСКО Бюросы, 2015

Жобаны  Халықаралық  ақпараттық  технологиялар  университеті  дайын-

дады 

Басылым нөмірі: ATA/2015/ME.01/H/1

Бұл басылым Attribution-ShareAlike 3.0 IGO (CC- BY-SA 3.0 IGO) (http://

creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/igo/)  лицензиясы  бойынша  ашық 

түрде жариялануға ұсынылады. Басылымды пайдаланар кезінде, пай-

даланушылар  (http://www.unesco.org/open-access/terms-use-ccbysa-en) 

ЮНЕСКО репозиторының ашық қолдану ережесімен келісуі керек.   

Бұл басылымдағы материалдар мен тақырыптар ЮНЕСКО тарапынан 

қандай да бір елдің, аймақ пен қала, ауданның, шағын шекаралық ай-

мақтардың және олардың  басқару органдарының құқықтық мәртебелері-

не қатысты көзқарастары мен пікірлерін білдірмейді.

Бұл басылымдағы идеялар мен пікірлер, көзқарастар тек авторларға ти-

есілі; олар ЮНЕСКО-ның көзқарасын білдіруге міндетті емес және Ұй-

ымға қандай да бір міндеттер жүктемейді.  

Авторлары: 

Лайла Ахметова, Дмитрий Шорохов, Айгүл Ниязғұлова

Редакторы: 

Сергей Карпов

Орыс тілінен қазақшаға аударған: 

Шынар Қалиашдарова, Ниетжан Ибрагимов

Қазақ нұсқасы редакторы: 

Есенгүл Кап

Безендірген: 

Дмитрий Шорохов

Электрондық нұсқасын ЮНЕСКО Бюросының сайтынан URL: http://www.

unesco.kz/ci/2015/mil-kz.pdf   сілтемесі арқылы көшіріп алуға болады. 

3

Алғы сөз   ...............................................................................

Кіріспе 

...............................................................................

1.Азаматтық ұстаным (көзқарас)  ........................................

2.Жаңалықтардың этикалық аспектілері .................................

3.Медиадағы ақпарат 

........................................................

4.Медиасөз және ақпарат тілі  ................................................

5.Жарнама 

........................................................................

6.Жаңа және дәстүрлі медиа, Ғаламтор, 

Кітапханалық сауаттылық, Коммуникация және оқыту   .........

Қысқаша сөздік  

................................................................

МАЗМҰНЫ

4

5

8

12

16

20

29

31

35

4

АЛҒЫ СӨЗ

Алматыдағы  ЮНЕСКО  Бюросының  Коммуникация  және  Ақпараттық 

Кластерлік  Бағдарламасы  Орта  Азиядағы  медиалық  және  ақпараттық 

сауаттылық мәселелеріне 2002 жылдан бастап қолдау көрсетіп келеді.  

ЮНЕСКО  азаматтардың  соның  ішінде,  жастардың  ақпаратқа  еркін 

қол  жеткізуіне  және  ақпараттық  сауаттылығын  арттыруды,  құқықтары 

мен мүмкіндіктерін кеңейтуді, мүше-елдерде медиалық және ақпарат-

тық сауаттылық (МАС) бағдарламасын жастар ұйымдары мен басқа да 

серіктестерімен біріге отырып іске асыруды – басым  бағыты деп тани-

ды. Осыған орай ЮНЕСКО Бюросы медиалық және ақпараттық сауат-

тылық (МАС) бағдарламасы аясында жинақталған тәжірибені арықарай 

дамыту мақсатында  

Алматы  қаласындағы  Халықаралық  ақпараттық  технологиялар  уни-

верситетімен бірлесе отырып, әсіресе қыз-келіншектер мен жастардың 

ақпаратқа еркін қол жеткізуіне  бағытталған Қызылорда облысының он 

онлайн-орталықтарына  біліктілікті  жетілдіру  курсы  үшін  материалдар 

дайындады.

Оқу  құралы  ЮНЕСКО-ның  оқытушыларға  арналған  оқыту  бағдарла-

масын,  ұйымның  басқа  материалдарын  пайдалана  отырып,  медиалық 

және ақпараттық сауаттылық (МАС)  негізін танымал визуалды пішінде 

ұсынып отыр. 

Бұл оқу құралы БҰҰ мен ҚР Үкіметінің «Қызылорда облысының өмірі 

мен  тұрмыстық деңгейін көтеру мақсатында жергілікті халыққа эконо-

микалық, әлеуметтік және экологиялық көмек көрсетуде инновациялық 

қолдауды  енгізуге  бағытталған»  бағдарламасы  аясында  дайындалып, 

ҚР Үкіметі және ҚР БҰҰ агенттіктері: ЮНЕСКО, БҰҰДаму бағдарламасы, 

ЮНФПА,  Әйелдер БҰҰ, ХДҰ ЮНИСЕФ, 2016 жылдың желтоқсан айына 

дейін жүзеге асырылады.  

Халықаралық  ақпараттық  технологиялар  университетіне  медиалық 

және  ақпараттық  сауаттылық  (МАС)    негізін  түсінуге,  ойлау  қабілетін 

арттыруға және медиа мазмұнына баға бере отырып, ақпаратты қабыл-

дау, оған сараптама жасауға бағытталған материалдары мен түпнұсқа 

суреттері үшін  алғыс білдіреміз.

Сергей Лазарев

Алматыдағы ЮНЕСКО Бюросының директоры және 

Қазақстан, Қырғызстан, 

Тәжікстан бойынша өкілі

5

МАС  өзіндік  екі  ұғымнан  тұрады.  Кейін  бұл  ұғымдар  бір-бірімен  тығыз  байла-

ныстағы  біртұтас  дүниеге  айналды.  Ақпараттық  сауаттылық  ұғымы  кең  ауқымды 

қамтиды.  Оған  медиалық  сауаттылықты  да  енгізуге  болады.  Ал  медиалық  сауат-

тылық  электрондық  бұқаралық  ақпарат  құралдарының  дамуына  байланысты  өз 

масштабын ақпараттық сауаттылық деңгейіне дейін көтеруі мүмкін. Сонымен қатар, 

кітапханалық сауаттылық, сандық сауаттылықты, компьютерлік сауаттылықты және 

т.б. әрқайсысын жеке жеке қарауға болады.

Ғаламтор адам өміріне өзгерістер әкелгенге дейін,  қандай да бір ақпарат  жинау 

үшін кітапханаға барып мерзімді басылымдар мен кітаптарды ақтарып, радио неме-

се телехабарды, фильмдерді көріп шығуға тура келді. Ал аудиохабарлар архивіне 

баруға мүмкіндік шектеулі еді. Міне, осылайша ақпарат жинауға талай уақыт кететін. 

Ал қалалық жерлерде  кітапхана, газет-журнал дүңгіршектері мен кітап дүкендерін 

аралауға  біраз  уақыт  шығындауға  тура  келсе,  ауылдық  жерлерде  ақпараттық  ре-

сурстарға қол жеткізу тіптен қиын еді. Кеңестер одағы тұсында  жоғарыдағы фак-

торларға цензура қосылып,  ақпараттық ағынға бақылау жасалып келгені белгілі.   

Жаңа мыңжылдық адамзат өміріне елеулі өзгерістер әкелгені сөзсіз. Ғаламтор – 

бұған дейін алынбас қамалдай болып келген шекаралардың быт-шытын шығарып,  

әлемді біртұтас  «ғаламдық ақпараттық қалашыққа» айналдырды. Ғаламтордың ке-

реметтігі  –  ол  әр  елді  мемлекеттік  шекарасыз-ақ  басып  алды.Үйіңізден  ешқайда 

шықпай-ақ әлемде не болып жатқандығынан бірер минутта-ақ хабардар боласыз. 

Сонымен қатар, түрлі ресурстарға, ақпараттық сайттар мен форумдарға, блогтарға 

кіре отырып, жан-жақты ақпарат алуға мүмкіндік туды.

Бұл бір жағынан керемет  мүмкіндік болғанымен, оның адамзатқа төндірер қаупі 

де жоқ емес. Тексерілмеген, эмоцияға құрылған жалған ақпараттар легі саяси және 

әлеуметтік  тұрақтылық  негізіне  кері  әсер  етуі  мүмкін.  Бұл  жүйеге  бақылау  жасау, 

я болмаса шектеу қою – тығырықтан шығар жол емес. Дегенмен де мемлекет та-

рапынан қандай да бір  бақылаудың болғандығы дұрыс, сөйте тұра мемлекет сөз 

бостандығын қамтамасыз етуге қолдау білдіруі тиіс. Балалар порнографиясын, тер-

роризмді және нашақорлықты т.б. ашық насихаттау – заңға қайшы.  Егер мемлекет 

– оқырманның Ғаламтор арқылы қандай ақпаратты оқитындығына бақылау жасап, 

кейін қандай ақпараттар жариялап, қандайына шектеу қою керектігін нақтылайтын 

болса, бұның арты тоталитаризмге әкелетіні сөзсіз. 

Коммуникацияны  дамытудың  халықаралық  бағдарламасы  (БДХБ)  бұқаралық 

КІРІСПЕ