Алматы, 2015 Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және

коммуналдық  т.б.  күрделі  мәселелерді  шешудегі  өзінің  тәжірибелерімен  бөлісу, 

шенеуніктердің    жемқорлық  әрекеттері  туралы  айту  немесе  сол  жағдайдан  шығу 

жайында ұсыныс жасау,  өзі жасаған бір дүниесі туралы мәлімет беріп, я болмаса 

қандай да бір техникалық мақсатты қалай оңай шешу қажеттігі 

жөнінде өз шеберлігімен бөліседі.

Шығармашылық  адамдары  өз  аудиториясын  жақ-

сы әндерімен, музыкалық композицияларымен, әдемі 

суреттерімен және бейнероликтерімен қуантса, ауыл 

шеберлері  өздері  жасаған  қолөнер  бұйымда-

рының  үлгісін  салып,  өнімдерін  көпшіліктің 

көруіне мүмкіндік беру арқылы басқаларды 

таң қалдырады. Қолөнер  бұйымдарын түрлі 

көрмелер мен ауыл шаруашылығы жәрмең-

келеріне  қойып  жарнама  жасай  алады.  Міне, 

осындай мүмкіндіктері арқылы істі алға жылжы-

ту.   

Адамға түрлі жаңалықтар мен мүм-

кіндіктерге толы әлем есігі ашылды. 

Ол енді мемлекеттік механизм жүй-

есіндегі жай бір бұранда емес,   көзі ашық, көкірегі ояу, 

сан  алуан  ақпараттарды  ала  отырып,  дұрыс  шешім  шығара  алатын  қабылетті  то-

лыққанды  тұлға.  Медиалық  және  ақпараттық  сауаттылық    –  қоғамдық  қауымда-

стыққа қатыстылық сезімін қалыптастырады,  қоғамдық диалогтарды қолдау және 

өмір бойы оқып-тоқуға қатысуға мүмкіндік жасайды. 

Өмірде  я  біреудің  айтқанына  көніп,  айдағанымен  жүру,  не  болмаса  өздігіңнен 

шешім қабылдап, оған өзің жауап бере алатындай сенімде болу – мәңгілік дилем-

ма. Бұл – өмір қағидасы. Ал дұрыс шешім қабылдау үшін нақты және дәлелденген 

ақпарат болуы қажет, сонымен қатар ақпараттың барлық көлеміне кіруге мүмкіндік 

болу. Адамдарды ақпараттан алшақ ұстау соған мүдделі шенеуіктерге пайдалы бо-

луы мүмкін. Надан жұртты басқару оңай. Ал медиалық және ақпараттық сауаттылық 

курсының мақсаты – білімге негізделген, 

басты  байлығы  адам  болып  табылатын,  

азаматтық қоғам қалыптастыру. 

Қазақстан  Республикасы  Конститутци-

ясының  ХХ  бабының  екінші  тармағында  

«кез  келген  азамат  ақпаратты  еркін  ала 

алады  және  заңмен  тыйым  салынбаған 

кез-келген жолмен тарата алады» деп жа-

зылған. Осыны жүзеге асыру мақсатында 

1992 жылдан бастап пікірталастар жүріліп 

жатыр және де «БАҚ туралы», «Ақпаратқа 

қол жеткізу» заңдары қабылданды.

Тұрғындар  мен  журналистерді  ақпа-

ратпен қамтамасыз етуші заң «тыйым са-

лынбағандардың  бәрі  мүмкін»  қағидасы 

бойынша жұмыс жасауы қажет. Ал тыйым 

салынатын  жайттар  нақты  жазылуы  ке-

рек. Ал олай болмаған жағдайда бұрынғы 

бәріне  тиым  салған  жүйеде  қалыптасқан 

жағдай  жалғасын  табады.  Бұл  әсіресе 

мемлекеттік  органдар  қызметіне  тікелей 

байланысты. Ондағылар ақпаратты жари-

ялауға  арнайы  рұқсат  болмаса,  ол  ақпа-

Қарама-

қайшылық

біреудің нұсқауымен 

өмір сүру

өздігінен шешім 

қабылдау

Ақпаратқа еркін қол жеткізу жолы кең. 

Ал,  құпия  және  жасырын  ақпараттар 

үшін ашылатын есік тар. 

Мемлекеттік 

құпиялар

9

1.  Шыншылдық  –  екі  жүзділікке,  айтуға,  екіұшты  ойды  жет-

кізуге жол жоқ.

2. Жауапкершілік-БАҚ қарапайым азаматтар құқығын қорғай оты-

рып, үкімет пен ірі корпорациялар қызметін бақылауға алуы тиіс.

3. Жеделділік, маңыздылық, сенімділік-жаңалықтар бүгінгі күн 

талабына  сай  болуы  керек,  қоғамда  маңызы  бар  мәселелерге 

араласу қажет. Ақпарат-бұқараға қауіп немесе қандай да бір 

ушықтырғыш жағдайларға әкеп соқтырмауы тиіс.  

4. Жүйелі түрде жұмыс жасау-ақпарат құралдары өздері жа-

рия ететін ақпараттарды қатардағы азаматтарға түсінікті 

етіп жариялайтындай жүйеде жұмыс жасауы қажет. 

5.  Қоғамның  мүдделілігі  –  БАҚ  әлеуметтік  мәселелерге  деген  ын-

таны оятуы керек және бұқараның осы жағдайларға деген көзқа-

растарын білдіру мәдениетін өсіруге ықпал жасағаны абзал.

6. Тәуелсіздік – қандай да бір проблеманы жариялау  кезінде бей-

тарап пікір ұстана отырып, екі жақтың да айтар ойын ақпа-

рат құралында беру. 

7.  Интербелсенділік - БАҚ тек ақпарат көзі ғана емес, сонымен 

қатар қоғамдық сыни пікірлер мен түрлі мәселелерді шешетін 

форум. Осылайша азаматтар мәліметті алушы ғана емес, ақпа-

ратты алмастырушы ретінде де рөл атқарады. 

8.  Адамның  жеке  өміріне  қатысты  ақпараттарға  араласпау, 

ақпарат алу құқығын сақтау – билікке араласуға ниет білдірген 

саясаткерлер мен танымал адамдар қоғам үшін неғұрлым ашық 

болғандары дұрыс. Ал, қатардағы азаматтардың жеке өміріне 

араласудың еш қажеттігі жоқ. 

Демократиялық жүйеде жұмыс жасай-

тын журналистер бірқатар талаптарға 

сай әрекет жасауы керек: 

10

ратты  қызметтік  немесе  мемлекеттік  құпия  деп  айта-

ды. Бұл жағдай мүлде керісінше болуы керек. Құпия 

сақталатын ақпараттар шағын ғана тізімнен тұрып, 

қалғандары қоғамға жария етілуі тиіс. Ақпаратқа 

жылдам  қол  жеткізу  және  оның  ашық,  шынайы 

болуы  –  жемқорлыққа  жол  бермейді,  оның  ал-

дын  алады.  Мемлекеттік  органдар  қызметінің 

ашық  болуы  және    нақты  басым  бағыттарын 

ашық айтуы «100 нақты қадам» (94 қадам) ұлт-

тық  бағдарламасында  және  2015-2025  жыл-

дарға  арналған  Қазақстан  Республикасының 

Жемқорлыққа  қарсы  стратегиясында  анық 

көрсетілген.

Егер  БАҚ-тың  басым  бөлігі  мемлекеттің,  я  бол-

маса  қандай  да  бір  топтардың  бақылауында  бол-

са,  онда  бұл  ақпарат  құралдары  осы  топтардың 

сойылын  соғып,  бюрократиялық  элитаға  қатысты 

жайттарды  жазатыны  белгілі.  Қоғамда  плюра-

лизм  мен  демократиялық  институттарды  дамы-

ту  үшін  масс-медиаға  монополияны  тоқтата  оты-

рып,    бір-бірімен  бәсекелес  тәуелсіз  бұқаралық 

ақпарат құралдарын дамытып, олардың жұмысын 

тұрақтандыру қажет.

Сондай-ақ, редакциялық тәуелсіздік ұғымына келгенде де түсініксіз жайттар көп. 

Редакциялық  тәуелсіздік  дегеніміз  шын  мәнісінде  редактордың  медиамагнаттың 

немесе мемлекеттік органдардың көзқарасынсыз шешімді өзі қабылдауы. Бүгінде 

редактор қожайынның көзқарасы мен ұстанымына орай шешім қабылдайды, бұлай 

етпеген жағдайда орнына жаңа редактор іздестіріледі. 

Кез-келген  медиамагнат,  жарнама  беруші  басылымға  қаражат  беріп  отырған-

дықтан өз адресіне айтылған түрлі келеңсіздіктерді қабылдай бермейді. Мұндайды 

жақсы  түсінетін  кәсіби  редактор  басылымның  саясатын  айтқызбай-ақ  түсініп,  қо-

жайынның ақпарат құралын үнемі бақылауға алуына жол бермейді.

Сайып келгенде, тұрғындарды шынайы ақпаратпен тұрақты түрде қаматамасыз 

ету үшін жариялылық пен плюрализмнің принциптерін сақтаса болғаны. Ең бастысы 

– масс-медианы монополизациялауға жол берілмеуі керек.

Кез-келген 

ақпараттық ресур-

старға қол жеткізуді 

қамтамасыз етуге: бұл 

жерде адамның қызметі, жы-

нысы мен діни көзқарастарына 

мән берілмеуі тиіс. Сондай-ақ, 

тұтынушыға қандай да бір діни, 

саяси және моральдық тұрғы-

дан насихат жүргізілмеуі керек 

(кітапханалар ақпараттық 

ресустарға тегін кіргізуге 

міндетті). 

Адамның 

жеке өміріне қол 

сұғуға жол бермеу 

және контентке кері 

әсерін тигізетін қандай да 

бір ақпараттың таралып 

кетпеуіне, ғимарат ішінде 

жағдай жасалуға, сон-

дай-ақ онлайн режимде 

жұмыс жасауға мүм-

кіндік беру.  

 

Келер 

ұрпақ үшін 

ақпараттарды 

жинау және 

сақтау.

Қалыпты жағдайда масс-медиа, кітапхана, 

мұрағат, басқа да ақпарат-

тық қызметтер төмен-

дегі функцияларды 

орындайды:

БАҚ-тың  бір  ғана  адамның 

қолында  болуы-жақсылыққа 

апармайды.

11