80
81
***
Ақын — елдің тұлпары,
Кетпейтін басы кермеден.
***
Көпті көрген ер жігіт — көсем болар төселіп.
***
Ерінбегеннің еңбегі жанар.
***
Мал аласы — сыртында,
Адам аласы — ішінде.
***
Бақ қонады ұл таңдап,
Қонақ қонар үй таңдап.
Болымы жоқ бозбала,
Бейнеттен қашар бұлтаңдап.
***
Жігіттің бағы қайтады — ағайын жұртын алдаса.
***
Аңдысқан мынау дүниеде — біреуге-біреу табашы.
***
Өңкей жақсы қосылса —
Бітіреді кеңесті.
Өңкей жаман қосылса —
Шығарады егесті...
ШОҚАН УƏЛИХАНОВ
(1835–1865 жж.)
алқымыздың тарихындағы жан-жақты білгір ғалым,
саяхатшы, қазақтың тарихы мен этнографиясының,
əдебиетінің тұңғыш зерттеушісі. Қазақ пен қырғыздың əдебиет
теориясы мен фольклоры туралы алғаш рет ғылыми пікір ай-
тып, зерттеу еңбектерін жазған бірегей əдебиетші. Шоқан —
қазақтың демократтық сынын бастаған, кезіндегі ілгерішіл
дəстүр мен əдебиеттану ғылымының негізін қалаған, публи-
цист жазушы. Қазақ əдебиеті мен мəдениетін орыс жұртшы-
лығына танытқан кемеңгер ойшыл, жасампаз ғалым.
Қазақтар — жақсылықтың қадірін білетін халық!
***
Қазақ халқы — ең бір бейбіт халықтардың бірі.
1
Абай.
82
83
***
Ертеде «қазақ» деген сөз «еркін», «еркіндік» деген мағынада
қолданылған. «Қазақылық» деген етістік «Бабырнамада», Бабыр
жазбаларында жиі ұшырайды. «Кезбе», «қаңғыбас» деген мағына-
да «қазақ» сөзі Ежелгі Русь жерінде де жақсы таныс болған, кең
қолданыс тапқан. Мысалы: «А... кове меры казакам кочует на поле,
со множими людьми то нашему царскому величеству ведомо...».
«А тебе (Когулу) — будучи на поле и живучи казаком от нашие
царские рати и вогнанного боко». (Собрание Государ. Грамот и до-
говоров. Т. 26, № 68).
***
Біздің халқымыздың шығыстық үлгілерден гөрі, үнді-герман
эпосына жақындау бай ауыз əдебиеті бар.
***
Қазақ жырын еуропалық рапсодияға ұқсатуға болады.
***
Өлеңдер, əпсаналар, мақалдар мен мəтелдер далалық тіршілікті
қазақ халқының өмірін жырдай ғып жарқыратып көрсету мақ-
сатымен арнайы жазылған кез келген кітаптан артық ғажап етіп
көрсете алады.
***
Қазақтар поэзияға қабілеттілігі жөнінен бүкіл түркі тілдес
халықтар (татарлар) арасында бірінші орын алады десе де бо-
лады. Олар туралы белгілі ориенталист Сенковскийдің арабтар
жайлы айтқан: «Бедуин — табиғатынан өлеңші болып туады, ба-
сым көпшілігі ақын халық» деген сөзін қайталаса, еш артықтық
етпейді.
***
Қазақтардың ұлттық əуендерінің табиғатынан, сөз жоқ, ұлан-
ғайыр ұлы даланың, желмен жарысқан жүйрік һəм сұлу тұлпар-
лардың, таңғажайып көркем əйелдердің əсері сезінеді.
***
Қазақ поэзиясы — соны, жалықтырмайды жəне отырықшы
халықтарға тəн сан алуан жасанды тəртіп-ережелерден мүлдем
ада.
***
Халықтың кемеліне келіп өркендеуі үшін, ең алдымен, азаттық
пен білім керек.
***
Қазақ халқы туралы асқақтата ой айтуға болады: олар өздерінің
нанымдарымен, əдет-ғұрыптарымен, сауық-сайрандарымен, ақыл-
ой, қажыр-қасиеттерімен, ақындық дарынды тарихи аңыздарының
орасан мол қорын жинақтаған. Əр заманда өмір сүрген суырып
салма ақындары, жыраулары, əуен мен сайранды жанындай сүйіп,
билік айту төрелігі бар көне заманнан келе жатқан халық.
***
Қазаққа басқа да геометриялық пішіндерден гөрі шаршы кө-
бірек ұнаса керек. Өйткені ол үшін зат — неғұрлым ауқымды бол-
са, солғұрлым маңыздырақ көрінеді. Сондықтан да, əдетте, атақты
һəм бай қазақтардың қабірінің үстіне осындай ескерткіштер
тұрғызылады.
84
85
***
Киіз үйдің маңдайшасында жалау ілініп тұрған болса — сіз оны
осы шаңырақтың бір адамы опат болған екен деп түсінгеніңіз
жөн. Жалаудың түсі қызыл болса — өлген адам жас, қара болса —
орта жастардағы, ақ болса — қарт адам деген сөз.
***
Қазақтардың отқа деген көзқарасы ерекше: оны тек от-əулие
деп қана атайды. Ал «əулие» деген сөз əдетте мұсылман дінінің
пайғамбарларына қолданылады. Отты өзгеше қастерлегендіктен
де, қазақтар оны, моңғолдар сияқты анаға теңеп «от-ана» деп атай-
ды. Ұлттық наным-сенімдерге орай, оттың жамандықты аластай-
тын құдірет-күші бар деп есептеледі.
***
Қазақтардың ескі аңыздары мен наным-сенімдерінің қалай
қаз қалпында сақталғаны таңқаларлық. Жəне бір кереметі — ен
даланың қай түкпіріне барсаңыз да олардың, əсіресе, өлеңмен
жазылған сагалардың, бір-бірінен ешбір аумайтындығы: салыс-
тырып көрсеңіз — бір қолжазбаның тізіміндей төгіліп шығады.
Білімсіз саналатын көшпелі ордалардың ауыз əдебиетінің қайнар
көздеріне тəн таңқаларлық дəлме-дəлдік — ешбір күдік келтіруге
болмайтын факті.
***
Қазақтар өз дауларын əдетте сырттан шақыртылған билерге,
мүлдем бейтаныс адамдарға шешкізгенді ұнатады.
***
Еңбекқорлық, ұлттық мақтаныш, ұстанымдылық — сайып
келгенде, осы қасиеттердің бəрі де халықтың тұрмыс-салты мен
ұлттық мінезінен шығады.
***
Қазақ аңыздарындағы Абылай хан келбеті айрықша поэтикалық
ореолға ие. «Абылай заманы» — қазақтың рыцарлық дəуірі деп
саналады.
***
Тіл — қай халықтың болсын басты белгісі. Бокль айтқандай,
білім беру ісі жалпы адамзаттық сипатта болуға тиіс. Ал ұлттық
сипат ортаның жəне оқу жүргізілетін тілдің əсерімен пайда бо-
лады.
***
Адам — таңғажайып құбылыс! Оның жан дүниесі, ақыл-ойы,
жан-жақты талант-қабілеті — құдіреттілік табиғатының, мүлдем
беймəлім əрі ешқашан да танып-білу мүмкін емес мəңгілік
құпияның нақты көрінісі осы емес пе?!
