ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы

8
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
ЗАТ АЛМАСУЫ
јОРЕКТЕНУi
ТЫНЫС АЛУ Ы
ЗўР ШЫ ўАРУЫ
јОЗ  ўЫШТЫ ў Ы
јОЗ  ўАЛУЫ
К¤БЕЮI
¤СУI ЖўНЕ ДАМУЫ
Тiрi а¬заларды¦ негiзгi
єасиеттерi
Тiрi а¬залар Јлi таби¬аттан несiмен ерекшеленедi?
1-сурет.
   
Тiрi а¬заларды¦ єасиеттерi.

9
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
Тiрi а¬залар яки биологиялыє жЇйелер тЈмендегiдей дЎрежелерде 
болады: молекула, жасуша, µлпа, мЇше, а¬за, популяция, биогеоценоз 
(экожЇйе) жЎне биосфера.
ўрбiр жЇйе дЎрежесiнде єорша¬ан ортамен, я¬ни  затпен энергия 
жЎне аєпарат алмасуы нЎтижесiнде Јзiне сЎйкес белгiлi жЇйелер келiп 
шы¬ады. 
ЖЇйе дегенде бiр бЇтiндiктi єµрайтын компоненттердi¦ белгiлi бiрiз-
дiлiктегi Јзара байланысы мен Ўсерi тЇсiнiледi. СЈйтiп, жЇйенi¦ негiзгi 
єµрамдыє бЈлшектерi — компоненттер, байланыстар жЎне шекаралар. 
Барлыє тiрi а¬залар ашыє жЇйе болып табылады, олар сыртєы ортамен 
зат, энергия жЎне аєпарат алмасады.
ТЈменде тiршiлiктi¦ негiзгi єµрылыс дЎрежелерi єарастырылады 
(10-беттегi 2-сурет).
Молекула. Бµл басєышта тiрi жЇйе биологиялыє белсендi iрi моле-
кулаларды¦, я¬ни аєуыздарды¦, нуклеин єышєылы мен кЈмiрсуларды¦ 
єызмет кЈрсетуiнен бiлiнедi. Молекула басєышында тiрi материя¬а 
тЎн кЇн сЎулесi энергиясыны¦ органикалыє заттармен байланысы, 
химиялыє энергия¬а айналуы, я¬ни зат алмасуы, тµєым єуалаушылыє 
белгiлерiн Јткiзуi жЎне єµрылымдарды¦ µрпаєтарда¬ы тµраєтылы¬ы 
секiлдi жаєтары баєыланады.
Жасуша. Жасуша тiрi а¬заларды¦ єµрылысы, дамуы мен функцио-
налдыє бiрлiгi болып табылады. Тiршiлiктi¦ жасушасыз формалары 
да бар. Бµ¬ан дЎлел ретiнде вирустарды келтiруге болады. Олар¬а тЎн 
кейбiр тiршiлiк єасиеттерi тек жасушада ¬ана бiлiнедi. 
Биологиялыє заттар бµл басєышта бiртµтас жЇйе ретiнде бiрiгедi. 
Жасуша єµрылымыны¦ дЎрежелерiне єарай барлыє тiрi а¬залар бiр 
жЎне кЈп жасушалылар¬а бЈлiнедi.
ёлпа— туындауы, єµрылысы жЎне атєаратын мiндетi жа¬ынан µєсас 
жасушалар єосындысынан єµрал¬ан. 
МЇше  кЈптеген тiршiлiк  иелерiнде бiрнеше тЇрдегi µлпаларды¦ 
єµрамы мен функционалдыє жиынты¬ы болып есептеледi. Мысалы, 
адамны¦ терiсi эпителий жЎне бiрiктiрушi µлпалардан єµрал¬ан, олар 
бiрнеше мiндеттердi орындайды.
А¬за  дербес тiршiлiк ететiн тµтас яки бiр жЎне кЈп жасушалы тiрi 
§ 2. Тiршiлiктi¦ єµрылыс дЎрежелерi
  

жЇйеден єµрал¬ан. КЈп жасушалы а¬за Ўр тЇрлi мiндеттердi орындау¬а 
бейiмделген µлпалар мен мЇшелерден єµралады.
Популяция. Популяция келiп шы¬уы, тiршiлiк ету жа¬дайы мен Јмiр 
сЇру салты µєсас бiр тЇрлi а¬заларды¦ жиынты¬ынан єµ рал¬ан. Сол 
басєышта ал¬ашєы эволюциялыє Јзгерiстер баєыланады.
Биогеоценоз. Биогеоценоз — бiр-бiрiмен жЎне айналада¬ы ортамен 
Јзара єатынаста болатын а¬заларды¦ популяциялары биогеоценоз деп 
 
Тiршiлiктi¦ єµрылыс дЎрежелерi.
2-cурет.
Teрi
ёлпа
Жапырає
Жасуша
Жасуша 
органоиды
 
/mitoxondriya
/
ёлпа єµрылысы
Молекула 
єµрылысы
дм
ñì
ìêì
ìêì
ìêì
нм
нм
нм
ìì
нм

11
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Тiрi а¬заларда  баєыланатын зат  алмасу Їдерiсiнде органи калыє 
заттарды¦ рЈлi єандай?
Таби¬атты¦ басєа єµрамдыє бЈлiмдерiне єара¬анда тiрi а¬залар 
жасушасыны¦ Јзiне тЎн сЎйкестiгi неден єµрал¬ан?
Тiрi  таби¬атты¦ жасуша жЎне µлпа дЎрежесiнде зерттелуiнi¦ 
ма¦ызы неден тµрады?
Биогеоценоз дегенде ненi тЇсiнесi¦?
Биосфера¬а єандай сипаттама беруге болады?
Биосфера дЎрежесiнде зат айналуыны¦ єандай Їдерiстерi баєы-
ланады?
А¬заларды¦ сан алуанды¬ы
II  тарау
 
 
аталады. Биогеоценозда¬ы  тiршiлiк барысын сырттан келетiн энер-
гия єамтамасыз еткенi Їшiн оны ашыє, Јзiн-Јзiн басєаратын жЇйе 
деп атайды. Биогеоценозды¦ негiзгi мiндетi — энергияны жинау жЎне 
Їлестiру болып табылады.
Биосфера  — ¬аламшарымызда¬ы тiршiлiктi¦ барлыє кЈрiнiсiн 
камтып ал¬ан, бiршама жо¬ары дЎрежедегi таби¬и жЇйе. Биосфе-
ра  Жердегi Ўр тЇрлi  тiршiлiк кЈрiнiстерiн єамтып алады. Биосфера 
басєышында ¬аламшарда¬ы  тiрi а¬заларды¦ тiршiлiгiне байланысты 
барлыє заттар мен энергия ны¦ кезе¦дiк айналымы баєыланады.
Тiрi жЎндiктер Жерде 3,5 млрд жыл бµрын пайда бол¬ан. јазiргi 
дЎуiрде оларды¦ µрпаєтары Жер жЇзiнде ке¦ таралып кеткенi сонша-
лыє, тiптi оларды¦ тЇрлерiнi¦ саны миллиондарды єµрайды. Оларды¦ 
арасында сан алуан сЇтєоректiлер, єисапсыз гЇлдi Јсiмдiктер, са¦ырау-
єµлаєтар, балыєтар, єµстар, жЎндiктер жЎне та¬ы басєалар бар.
А¬заларды¦ сан алуанды¬ы негiзiнде белгiлi бiр жалпы µєсастыє 
бар. Бµдан тыс барлыє а¬залар жасуша деп атал¬ан µєсас єµрылыста¬ы 
бiрлiкке ие. 
Жасуша тiрi таби¬атты¦ жо¬ары дЎрежеде пайда бол¬ан бЈлiгi 
есептелiп, ол Јзiнi¦ тiршiлiк етуi мен Јсуi Їшiн сырттан єорек алады. 
КЈбею нЎтижесiнде жасуша екiге бЈлiнедi. ўрбiр жа¦а жасуша ана 
жасушада¬ы тµєым єуалаушылыє єасиеттердi Јзiне дарытады.
Кейбiр а¬залар тек бiр жасушадан єµралады. Олар бiр  жасушалы 
формалар, я¬ни микроскопиялыє Јлшемдегi бактерия, ашытєы са¦ы-
рауєµла¬ы жЎне басєалар.