8
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
ЗАТ АЛМАСУЫ
јОРЕКТЕНУi
ТЫНЫС АЛУ Ы
ЗўР ШЫ ўАРУЫ
јОЗ ўЫШТЫ ў Ы
јОЗ ўАЛУЫ
К¤БЕЮI
¤СУI ЖўНЕ ДАМУЫ
Тiрi а¬заларды¦ негiзгi
єасиеттерi
Тiрi а¬залар Јлi таби¬аттан несiмен ерекшеленедi?
1-сурет.
Тiрi а¬заларды¦ єасиеттерi.
9
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
Тiрi а¬залар яки биологиялыє жЇйелер тЈмендегiдей дЎрежелерде
болады: молекула, жасуша, µлпа, мЇше, а¬за, популяция, биогеоценоз
(экожЇйе) жЎне биосфера.
ўрбiр жЇйе дЎрежесiнде єорша¬ан ортамен, я¬ни затпен энергия
жЎне аєпарат алмасуы нЎтижесiнде Јзiне сЎйкес белгiлi жЇйелер келiп
шы¬ады.
ЖЇйе дегенде бiр бЇтiндiктi єµрайтын компоненттердi¦ белгiлi бiрiз-
дiлiктегi Јзара байланысы мен Ўсерi тЇсiнiледi. СЈйтiп, жЇйенi¦ негiзгi
єµрамдыє бЈлшектерi — компоненттер, байланыстар жЎне шекаралар.
Барлыє тiрi а¬залар ашыє жЇйе болып табылады, олар сыртєы ортамен
зат, энергия жЎне аєпарат алмасады.
ТЈменде тiршiлiктi¦ негiзгi єµрылыс дЎрежелерi єарастырылады
(10-беттегi 2-сурет).
Молекула. Бµл басєышта тiрi жЇйе биологиялыє белсендi iрi моле-
кулаларды¦, я¬ни аєуыздарды¦, нуклеин єышєылы мен кЈмiрсуларды¦
єызмет кЈрсетуiнен бiлiнедi. Молекула басєышында тiрi материя¬а
тЎн кЇн сЎулесi энергиясыны¦ органикалыє заттармен байланысы,
химиялыє энергия¬а айналуы, я¬ни зат алмасуы, тµєым єуалаушылыє
белгiлерiн Јткiзуi жЎне єµрылымдарды¦ µрпаєтарда¬ы тµраєтылы¬ы
секiлдi жаєтары баєыланады.
Жасуша. Жасуша тiрi а¬заларды¦ єµрылысы, дамуы мен функцио-
налдыє бiрлiгi болып табылады. Тiршiлiктi¦ жасушасыз формалары
да бар. Бµ¬ан дЎлел ретiнде вирустарды келтiруге болады. Олар¬а тЎн
кейбiр тiршiлiк єасиеттерi тек жасушада ¬ана бiлiнедi.
Биологиялыє заттар бµл басєышта бiртµтас жЇйе ретiнде бiрiгедi.
Жасуша єµрылымыны¦ дЎрежелерiне єарай барлыє тiрi а¬залар бiр
жЎне кЈп жасушалылар¬а бЈлiнедi.
ёлпа— туындауы, єµрылысы жЎне атєаратын мiндетi жа¬ынан µєсас
жасушалар єосындысынан єµрал¬ан.
МЇше кЈптеген тiршiлiк иелерiнде бiрнеше тЇрдегi µлпаларды¦
єµрамы мен функционалдыє жиынты¬ы болып есептеледi. Мысалы,
адамны¦ терiсi эпителий жЎне бiрiктiрушi µлпалардан єµрал¬ан, олар
бiрнеше мiндеттердi орындайды.
А¬за дербес тiршiлiк ететiн тµтас яки бiр жЎне кЈп жасушалы тiрi
§ 2. Тiршiлiктi¦ єµрылыс дЎрежелерi
жЇйеден єµрал¬ан. КЈп жасушалы а¬за Ўр тЇрлi мiндеттердi орындау¬а
бейiмделген µлпалар мен мЇшелерден єµралады.
Популяция. Популяция келiп шы¬уы, тiршiлiк ету жа¬дайы мен Јмiр
сЇру салты µєсас бiр тЇрлi а¬заларды¦ жиынты¬ынан єµ рал¬ан. Сол
басєышта ал¬ашєы эволюциялыє Јзгерiстер баєыланады.
Биогеоценоз. Биогеоценоз — бiр-бiрiмен жЎне айналада¬ы ортамен
Јзара єатынаста болатын а¬заларды¦ популяциялары биогеоценоз деп
Тiршiлiктi¦ єµрылыс дЎрежелерi.
2-cурет.
Teрi
ёлпа
Жапырає
Жасуша
Жасуша
органоиды
/mitoxondriya
/
ёлпа єµрылысы
Молекула
єµрылысы
дм
ñì
ìêì
ìêì
ìêì
нм
нм
нм
ìì
нм
11
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Тiрi а¬заларда баєыланатын зат алмасу Їдерiсiнде органи калыє
заттарды¦ рЈлi єандай?
Таби¬атты¦ басєа єµрамдыє бЈлiмдерiне єара¬анда тiрi а¬залар
жасушасыны¦ Јзiне тЎн сЎйкестiгi неден єµрал¬ан?
Тiрi таби¬атты¦ жасуша жЎне µлпа дЎрежесiнде зерттелуiнi¦
ма¦ызы неден тµрады?
Биогеоценоз дегенде ненi тЇсiнесi¦?
Биосфера¬а єандай сипаттама беруге болады?
Биосфера дЎрежесiнде зат айналуыны¦ єандай Їдерiстерi баєы-
ланады?
А¬заларды¦ сан алуанды¬ы
II тарау
аталады. Биогеоценозда¬ы тiршiлiк барысын сырттан келетiн энер-
гия єамтамасыз еткенi Їшiн оны ашыє, Јзiн-Јзiн басєаратын жЇйе
деп атайды. Биогеоценозды¦ негiзгi мiндетi — энергияны жинау жЎне
Їлестiру болып табылады.
Биосфера — ¬аламшарымызда¬ы тiршiлiктi¦ барлыє кЈрiнiсiн
камтып ал¬ан, бiршама жо¬ары дЎрежедегi таби¬и жЇйе. Биосфе-
ра Жердегi Ўр тЇрлi тiршiлiк кЈрiнiстерiн єамтып алады. Биосфера
басєышында ¬аламшарда¬ы тiрi а¬заларды¦ тiршiлiгiне байланысты
барлыє заттар мен энергия ны¦ кезе¦дiк айналымы баєыланады.
Тiрi жЎндiктер Жерде 3,5 млрд жыл бµрын пайда бол¬ан. јазiргi
дЎуiрде оларды¦ µрпаєтары Жер жЇзiнде ке¦ таралып кеткенi сонша-
лыє, тiптi оларды¦ тЇрлерiнi¦ саны миллиондарды єµрайды. Оларды¦
арасында сан алуан сЇтєоректiлер, єисапсыз гЇлдi Јсiмдiктер, са¦ырау-
єµлаєтар, балыєтар, єµстар, жЎндiктер жЎне та¬ы басєалар бар.
А¬заларды¦ сан алуанды¬ы негiзiнде белгiлi бiр жалпы µєсастыє
бар. Бµдан тыс барлыє а¬залар жасуша деп атал¬ан µєсас єµрылыста¬ы
бiрлiкке ие.
Жасуша тiрi таби¬атты¦ жо¬ары дЎрежеде пайда бол¬ан бЈлiгi
есептелiп, ол Јзiнi¦ тiршiлiк етуi мен Јсуi Їшiн сырттан єорек алады.
КЈбею нЎтижесiнде жасуша екiге бЈлiнедi. ўрбiр жа¦а жасуша ана
жасушада¬ы тµєым єуалаушылыє єасиеттердi Јзiне дарытады.
Кейбiр а¬залар тек бiр жасушадан єµралады. Олар бiр жасушалы
формалар, я¬ни микроскопиялыє Јлшемдегi бактерия, ашытєы са¦ы-
рауєµла¬ы жЎне басєалар.
Достарыңызбен бөлісу: |
