№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research
___________________________________________________________________
84
«ЗЕРТТЕУШІ» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-БІЛІМ БЕРУ ОРТАЛЫҒЫ
ҦЙЫМДАСТЫРҒАН «ҤЗДІК ЖАС ЗЕРТТЕУШІ» АТТЫ
ҒЫЛЫМИЖОБАЛАР КОНКУРСЫНА ТҤСКЕН ЖҦМЫСТАР
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ
БАХТЫБЕК Нҧрислам Русланбекҧлы,
СЕЙДХАНОВ Азизбек Шакирҧлы,
№117 негізгі орта мектебінің 1 «А» сынып оқушылары, Октябрь елді мекені,
Жамбыл ауылдық округі, Мақтаарал ауданы, Оңтҥстік Қазақстан облысы,
Қазақстан Республикасы
Жетекшісі: НАЗИМОВА Перуза Кҥнжігітқызы,
№117 негізгі орта мектебінің бастауыш сынып мҧғалімі, Октябрь елді мекені,
Жамбыл ауылдық округі, Мақтаарал ауданы, Оңтҥстік Қазақстан облысы,
Қазақстан Республикасы
БАСТАР Сабина Ақылбекқызы,
ӚТЕП Ӛмірзақ Әлмаханҧлы,
№117 негізгі орта мектебінің 2 «А» сынып оқушылары, Октябрь елді мекені,
Жамбыл ауылдық округі, Мақтаарал ауданы, Оңтҥстік Қазақстан облысы,
Қазақстан Республикасы
Жетекшісі: ТӚЛЕБАЕВА Жҧлдызай Кеңесқызы,
№117 негізгі орта мектебінің бастауыш сынып мҧғалімі, Октябрь елді мекені,
Жамбыл ауылдық округі, Мақтаарал ауданы, Оңтҥстік Қазақстан облысы,
Қазақстан Республикасы
СУ – ҒАЛАМШАРЫМЫЗДЫҢ НӘРІ
Табиғаттың баға жетпес ең қымбат қазынасының бірі – су. Су – тірішілік кӛзі,
жердің нәрі. Жердің климатын жасаған – су. Егер су болмаса, біздің планетамыз
баяғыда-ақ суынып, жер бетіндегі тіршілік жойылған болар еді.
Сусыз ешбір организм үшін ӛмір жоқ деуге болады. Су жердің геологиялық
тарихында, ғаламшарда, климаттың қалыптасуында, тіршіліктің пайда болуында аса
маңызды рӛл атқарады.
Су – қасиетті зат. Судың маңызды рӛл атқаратынын мына қасиеттерінен кӛруге
болады.
Су – еріткіш. Басқа сұйықтармен салыстырғанда заттар суда жақсы ериді.
Судың жылу ӛткізгіштік қасиеті жоғары болады. Тірі организмде жүріп жатқан
химиялық реакциялардың нәтижесінде бӛлінетін жылудың белгілі бір мӛлшері
денедегі су арқылы біркелкі таралып және сыртқы ортаға шығарылып отырады. Су
қайнау температурасы жоғары болғандықтан, жер бетіндегі судың қайнап кетуі және
организмдердің қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді. Тірі организмдердің
тіршілігінде судың биологиялық маңызы зор.
Судың қасиетін халқымыз ертеде білген, ӛйткені сумен жуынғанда адам
денесінде мынадай он түрлі қасиет пайда болады деп есептеген. Ақыл-ойы
анықталады; адам бетіне жас ӛң береді; сергектік; денсаулық; күш; сұлулық; жасару
құбылысы; тазалық адам терісі жұмсарып, әрленеді; сұлу әйелдер кӛңіл аударады.
Осыдан барып «Судай сұлуға жолық» деген қанатты алғыс сӛз шыққан.
№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research
___________________________________________________________________
85
Су адам денсаулығының кепілі екені бәрімізге белгілі. Қоғамдық ӛндірістің
жедел дамуы, қалалардың урбанизациясы, халық санының тез ӛсуі, қоғамның
тұрмыс жағдайының жақсаруы, халықтың мәдени деңгейінің ӛсуі, осының бәрі
судың қажеттілігін ӛсіреді және қолданылатын су экологиялық жағынан қауіпсіз
болуы керек.
Ішетін су барлық санитарлық тазалық сақтау талабына сай болған жағдайда
ғана ӛзінің физиологиялық қызметін орындай алады. Тазалығы жӛнінен су мӛлдір,
иісі дәмі жоқ болып, ең бастасы, құрамында ағза үшін зиянды химиялық заттар және
ауру туғызатын микробтар болмауы тиіс. Сонымен қатар, адам үшін судағы еріген
химиялық заттардың құрамы мен мӛлшерінің де мәні зор. Ішетін судың құрамында
хлордың, темірдің, күкірттің, марганецтің, мыстың, мырыштың және басқа да
химиялық заттардың қоспалары бар.
Химиялық элементтердің мӛлшеріне қарай кейбір су кӛздерінің емдік
қасиеттері де бар. Сулар емдеу орындарында екі түрлі жолмен – ауыз суы ретінде
және шомылатын су ретінде пайдаланады.
Табиғатта судың орнын ауыстыратын зат жоқ. Су дегеніміз – ӛмір. Су – жер
бетіндегі тіршілік кӛзі. Су – бір тұтас және бӛлінбейтін зат. Су – сутек пен оттектен
тұрады. Тірі және ӛлі табиғатта жүретін түрлі процестер мен құбылыстардың адам
тіршілігіне жұмсалатын заттардың ішінде судың маңызы зор. Мұздарды,
батпақтарды қосып есептегенде, жер бетінің 77,5%-ын су алып жатыр.
Су қорларына – мұхиттар, теңіз, ӛзен, кӛл, жер асты сулары, мұздықтар,
атмосферадағы ылғал кіреді. Су адамдар мен жануарлардың организміне еніп, онда
болатын зат және энергия айналымына тікелей қатысады. Кӛптеген процестер тек
сулы ортада ғана жүре алады. Белок суда пайда болған және осы ортада дами алады,
ал белок тірі клетканың негізі болып табылады. Жер бетіндегі биологиялық
ӛнімдердің 43%-ын, ал оттегінің 50%-дан кӛбін мұхиттар мен теңіздер береді.
Су қоры – халық байлығы. Ӛкінішке қарай, жер бетіндегі тұщы судың қоры ӛте
аз. Ӛзендер мен кӛлдердегі тұщы сулардың қоры, гидросфера ресурсының бір
пайызына да жетпейді екен. Құрлық бетінің әр түрлі жерлеріндегі тұщы сулардың
қорлары әр түрлі.
Қазақстанда 1987 жылы халық шаруашылығына жұмсалған судың жалпы
мӛлшері 38 км
3
-ге жетті. Планетамыздағы адамзаттың тұщы суды пайдалануы жыл
сайын ӛсіп келеді. Ал, мұхиттардың, теңіздердің тұзды сулары шаруашылықта
мардымсыз болса да, қолданылып жүр.
Біздің республикамызда су тұщытқыш станциясы Ақтау қаласында ғана бар.
Егер ерте кезде, бір адам басына шаққанда, тәулігіне 12-18 литр су пайдаланса, XX
ғасырда мәдениеті дамыған елдерде оның шамасы орта есеппен 200-400 литрге
жетіп отыр. Су ресурстарының «мұхит – атмосфера – жер – мұхит» системасындағы
айналым процестерінде тамаша бір қасиеті – ӛздігінен қайта қалпына келу қабілеті.
Сондықтан табиғатты қорғаудың аса маңызды міндеттерінің бірі табиғи сулардың
осы қасиетін сақтап қалуға барынша мүмкіндік жасау.
Сусыз тіршілік жоқ, ол бүкіл тірі жан иесінің бойында бар. Жер бетіндегі ең
кӛп тараған зат – су. Глобусқа немесе жартышарлар картасына қарайықшы, онда
жершарының тӛрттен үш бӛлігі кӛгілдір түске боялған. Ол – су: мұхиттар, теңіздер,
ӛзендер кӛлдер. Судың біразы жер астына шоғырланған. Мұның бәрі – сұйық
күшіндегі су. Мұздықтар мен айсбергтер де қатып қалған су болып табылады. Су
атмосферада да аз емес, онда ол бұлт, тұман, бу және жаңбыр мен қар түрінде
болады.
Табиғатта қоспасы жоқ, тап-таза су дегенді таппайсың. Таза суды тек
лабараторияда ғана алуға болады. Ондай судың ешбір дәмі жоқ, онда тірі
Достарыңызбен бөлісу: |
