№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015

№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X 
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research 
___________________________________________________________________ 
 
 
168 
ардырған. Диірмен тасын ӛткірлеу үшін қажетті тасты да ол тапты, ал ондай заттар 
бұрын  Ресейдің  Еуропа  бӛлігінен  ғана  тасылатын».  Сонымен  қатар  С.  Абакумов 
«Желді  сай»  аңғарындағы  Қапал-Арасан  минералды  суын  зерттеуде  де  ерекше  рӛл 
атқарған [2]. 
Арасан жерінде үйлер мен емдеу ванналары салынып, кейіннен оны офицерлер 
жалға пайдаланған. С. Абакумов есімі  ағылшын этнограф  ғалымы Т. Аткинсонның 
еңбектерінде  де  кездеседі.  Шамасы  олар  Қапалда  1847-1848  жылдары  кездессе 
керек.  1848  жылы  жанына  әйелін  ерткен  ағылшын  саяхатшысы  Томас  Уильям 
Аткинсон  Қапал  бекетінде  бір  жыл  қыстаған.  Ол  Қапалда  туған  ұлының  атын 
Алатау-Тамшыбұлақ қойған [3]. 
1848  жылы  Қапалдағы  оныншы  Сібір  полкының  қарамағына  қосымша  500 
казак отбасыларымен келіп қоныстанады. 1850 жылы қалашықта 630-ға жуық жеке 
меншік  тұрғын  үй  бой  кӛтерген.  Қапалда  осы  уақыттарда  тері  ӛңдейтін  екі  зауыт, 
ұста  дүкендері,  80-нен  аса  ірілі-ұсақты  дүкен,  татар  мұғалімі  Фатих  Садықов 
ұйымдастырған  кітап  дүкені,  ұн  тартатын  диірмен,  асхана,  наубайханалар  жұмыс 
істеген.  Бақ  ӛсіру,  жеміс  ағаштарын  отырғызу,  қаланы  гүлдендіруге  ерекше  назар 
аударылған.  Қытайға  қатынайтын  сауда  жолдарымен  Құлжаға,  Шәуешекке  керуен 
жолдары  жүретін  болған.  Қалада  үш  мешіт  пен  екі  шіркеу  халыққа  қызмет  еткен. 
Орталықтағы мешітті Құнанбай қажының құдасы, Семейдің Уақ руынан шыққан ірі 
байы  Тыныбай  салдырған.  Қаланың  шығыс  жағында  қызыл  кірпіштен  қаланып, 
сырты  жасыл  түсті  бояумен  әсемделген  татар  мешіті  бой  кӛтерген. Сонымен  қатар 
Қадырбай,  Сәлімбай  қажылар,  Шаяхмет,  Садақбай  т.б.  байлардың  кӛше  бойлары 
салған  еңселі  екі  қабатты  әсем  үйлері  әлі  күнге  дейін  адам  назарын  ӛзіне  еріксіз 
аудартады. Қала халқына арналған, офицерлер үшін салынған жеке клубтар жұмыс 
істеген. Тұрғындар саны 6500-дей шамасында болған. 
Қапалмен  атақты  шығыс  зерттеушісі,  этнограф-ғалым,  әрі  саяхатшы  Ш. 
Уәлиханов  ӛмірі  де  тығыз  байланысты.  1857  жылы  патша  бұйрығымен  генерал 
Черняев  басқарған  полк  қазақ  даласына  аттанғаны  тарихтан  мәлім.  Патша 
зеңбірегінің кереметін кӛрсетіп, жергілікті халықты ықтырып алу мақсатын түсінген 
Шоқан  кейістік  білдіріп,  бейбіт  елге  оқ  атуға  қарсы  шығады.  Черняев  сауатты 
Шоқаннан бойын аулақ ұстағысы келді. Алайда, онымен ақылдасуға мәжбүр болады. 
Қарусыз  болса  да,  жау  жүрек  халық  әр  жерден  қарсылық  білдіре  бастайды. 
Жалданған  жолбасшы  Аягӛзден  Балқаш  арқылы  тӛте  жүруге  қарсылық  білдіреді. 
Ӛйткені, жол құмдауыт, ауыр зеңбірек сүйреген арбалар батып кетеді. Жалғыз амал 
–  Алакӛлді  жағалап,  Ақсу  арқылы  жүруді  ұсынады.  Себебі,  Жоңғар  Қаратауынан 
асатын жалғыз асу – «Қисық ауыз» сол жол арқылы ӛтетін болған. 
Ӛзінің атақты «Қашқарға саяхаты» жорығы жабдығының бастамасы да осында 
басталады.  1858  жылы  22  шілдеде  Қапал  уезінің  «Қара  мола»  деген  жерінде, 
Сарыбас байдың ауылында Қашқарияға аттануға сауда керуені құрылып, құрамында 
65  ат,  сауда  тауарының  жалпы  мӛлшері  19  мың  сомға  тиеліп,  бүркеншік  есіммен 
Шоқан  Қашқарияға  аттанған.  Шоқан  Омбыға  қайтар  алдында  ауруға  шалдығып, 
біраз  уақыт  Қапалда  дәрігер  Соболевскийдің  емдеуінде  болғанын  осы  ӛңірді 
зерттеуші М. Алыбаев еңбектерінен кӛруге болады [4]. 
Шоқан, 
П.П 
Семенов 
Тянь-Шаньский, 
Н.А. 
Северцов, 
Геннс, 
Соболевскийлердің ӛмір жолдары осы Қапалда тоғысты. 
Сол заманда Ресейде кӛптеген оқыған жастар үшін Орта Азия, Кавказда қызмет 
ету романтикаға толы дүние болатын. Олардың кӛпшілігі ӛздерімен бірге мәдениет 
ала келді. 
Жердің  Қопалы  болуына  байланысты  станция  Қапал  атанған.  1848  жылы  С. 
Абакумовтың  генерал-губернатордан  Қапалда  орысша  мектеп  ашуды  сұраған 

№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X 
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research 
___________________________________________________________________ 
 
 
169 
ӛтініші  мақұлданады.  Сұраныс  құжатына  станция  ауқаттылары  Абакумов, 
Құдаймендин,  Марқабаевтар  қол  қойған.  1850  жылы  мектеп  құрылысы  аяқталып, 
оқу  басталған.  Осы  жылы  мұсылманша  оқытатын  жергілікті  ұлтқа  арналған  татар 
мектебі  ашылған.  Мектептің  демеушісі  Барлыбек  Сырттанов  болған.  Мектепте 
Семей  жақтан  революциялық  кӛзқарастары  үшін  жер  аударылған  Кӛлбай  Тоғысов 
зайыбы Марияммен сабақ берген. Аталған екі мектепте жалпы ұзын саны 110 бала 
білім  алған.  Орыс  мектебінде  60,  татар  мектебінде  50  бала  оқыған.  Орыс  мектебі 
«Приходская школа» деп аталған. 
1855 жылы жазда Ұлы жүз приставы Верныйға орын ауыстырды. 
1867-1868  жылғы  реформалардан  кейін  Қазақстанға,  әсіресе  Жетісу  ӛңіріне 
орыс  шаруаларының  жаппай  қоныс  аудару  толқыны  күшейгені  белгілі.  Бұл 
құбылыстан  Қапал  да  шет  қала  алмады.  Қаланың  адам  саны  артып,  ұлғайып, 
кеңеюіне әкелді. 
С. Абакумов ӛз қаржысына почта үйін салдырып, жиһаздарын әзірлеген. Орыс 
географиялық  қоғамына  бұрын  тек  Швейцарияның  Альпы  тауында  ғана  ӛседі 
делінген  пікірді  жоққа  шығарып,  Алатаудан  жиналған  сондай  ӛсімдік  түрлерінен 
«гербарий» жіберіп отырған. 
Ол  осыншама  прогресшіл  болғанымен  жеке  басының  шовинистік 
отаршылдығы  басым  еді.  Жергілікті  халыққа  зорлық-зомбылық  кӛрсету,  жерін, 
малын  тартып  алып  отыру,  қара  жұмысқа  арзан  ақы  тӛлеп,  пайдалану  сияқты 
ӛктемдігі жиі кездесіп отырады. Оған Шоқанның Достоевскийге жазған хаты дәлел 
бола  алады.  «Абакумовтың  жергілікті  халыққа  кӛрсеткен  қысымы  сондай,  олар 
ӛгізге мініп жүруге мәжбүр болды», - деп жазады. 
Батыс  Сібірдің  генерал-губернаторы  Г.Х.  Госфорттың  Сырдария  және  Сібір 
әскери шептерін ұштастыру туралы ұсынысы Петербургте қабылданды. Сондықтан 
Қапал,  Аягӛз,  Семей  арқылы  Сібірге  қатынас  пошта  жолын  жақсарту  мақсатында 
полковник  шеніндегі  С.  Абакумов  Арасан  мен  Тасбекет  аралығындағы  Қаратау 
асуын зерттеп, пошта жолын жақсартып, тау етегіне пошта конторын, тұтқындарды 
қамауға  арналған  тасбекет  салдырды.  Жаңа  жол  «Қисық  ауыз»  деген  саймен 
Қапалдан  Тасбекетке  тартылған.  Жаңа  жолды  тексеру  үшін  Батыс  Сібір  соғыс 
округының командармы, генерал-губернатор Г.Х. Госфорт келіп аралап, мақұлдаған. 
Генерал-губернатордың  келу  құрметіне  жаңа  асуды  «Госфорт  асуы»  деп 
атаған.«Қисық  ауыз»  жайлы  Шоқан  жазбаларында:  «Түнде  Басқан  ӛзені  арқылы 
ӛтіп, тауға жақын Ақсуға келдік. Ақсуда да Лепсі сияқты кӛпір салыныпты. Ӛзеннің 
ағыны  қатты,  жағалауы  жайдақ.  Кең  де  жазық  дала  Лепсіге  дейін  созылыпты. 
«Қисық  ауыз»  Алатауға  иек  артады.  Алатаудың  кӛгілдір  сілемдері  бұлттармен 
ұштасып жатыр. Кейбір жерлері бұлттан асқан күнмен шағылысып тұр, таңғажайып 
сурет.  «Қисық  ауыз»  Алатаумен  салыстырғанда  жүз  жылдық  еменнің  түбіндегі 
шӛпке ұқсас», - деген сӛздер бар [2]. 
Шекаралық  барлық  әскери  басқару  жұмыстарын  үлгілі  басқарып 
ұйымдастырғанының  құрметіне  Г.Х.  Госфорттың  нұсқауы  бойынша  Тасбекет 
пунктіне С. Абакумов есімін беріп, «Казачья станция» деп атаған. 
1905  жылы  Қапалда  орыс  балаларына  арналған  «Высшая  начальная  школа» 
бірігіп оқитын «Русско-Туземская школа» ӛмірге келді. 
Бұл мектепте алғашында Ташкенттен мұғалімдер шақырылған. Уақыт ӛте татар 
мектебінің  түлектері  М.  Ермектасов,  К.  Тлеужанов,  кейіннен  Қапал  педогогикалық 
техникумының  директоры  қызметін  атқарған  М.  Еркінбековтер  ұстаздық  еткен. 
Аталған азаматтар – халқының қалаулылары, ұрпақ есінде қалған жандар. 
Ресей отарлауынан шұрайлы жерлердің келімсектердің қарауына ӛтуі, бұрынғы 
кӛшпенді  қазақ  ӛмірін  құрдымға  жіберді.  Жаңа  әкімшіліктен  келген  ӛмір  талабы 

№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X 
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research 
___________________________________________________________________ 
 
 
170 
ӛңірде ауылшаруашылығын жаңаша жүргізуге итермеледі. 
1915  жылы  12  желтоқсанда,  Верный  қаласынан,  облыстың  генерал-
губернаторы 
М. 
Фольбаумның 
қолы 
қойылған: 
«Создать 
Капальскую 
селькохозяйственную  школу.  Директором  назначить  Рычкова»,  -  делінген  бұйрық 
қағазы келеді. 
Осы кезден бастап ауылшаруашылық мектебі жұмыс атқара бастады. Тұңғыш 
түлегінің бірі – 1891 жылы ӛмірге келген, Аягӛздің тумасы Кудерин Жұмақан. 1917 
жылы  СХШ-ны  бітіріп,  №5  «Ӛте  жақсы»  делінген  дипломын  алған.  Қазақтағы 
тұңғыш ғалым-биолог. Революциялық толқуларға байланысты СХШ жабылған. Тек 
1927  жылы  бұрынғы  солдаттар  казармасына  Алматыдан  педагогикалық  техникум 
кӛшіп келіп орналасқан. Тұңғыш директоры И. Жанақов, оқу меңгерушісі қызметін 
Н.  Светков  атқарды.  Алғаш  атауы  Алматы  қазақ  округының  педагогикалық 
техникумы. Педагогикалық техникум деген әр түрлі атпен 1944 жылға дейін жұмыс 
істеді.  Жетісу  жастарының  кӛпшілігі  осы  техникумда  оқып,  білім  алып,  мұғалім 
болып, ағарту ісінде жемісті еңбек етті. 
1855  жылға  дейін  Ұлы  жүз  приставы  резиденциясы  болған  Қапалдың  сол 
жылдардағы  әлеуметтік,  саяси,  мәдени-экономикалық  ӛткен  қысқаша  тарихи  жолы 
осындай. 
 
Әдебиеттер 
1 Марков С. Асқарға аттанғандар. – Алматы, 1971. 
2Уәлиханов Ш. Шығармалары. Т.1. –Алматы, 1984. –311,356б.; Т.2. –Алматы, 
1985. –258б. 
3Путешествие по Сибири и прилегающим к ней странам центральной Азий по 
описаниям  Т.У.  Аткинсона,  А.Т.  Фон-Этцель  и  Г.  Вагнер.  Перевод  с  немецкого.  – 
СПб., 1865. 
4 Қапал ауылының мұражай материалдары. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
МАЗМҦНЫ / СОДЕРЖАНИЕ 
 
1.  «Ғылыми  зерттеулер  әлемі  –  Мир  научных  исследований  –  World  of 
scientific  research»  ғылыми  журналының  «Білім»,  «Журналистика», 
«Қоғамдық  байланыс»  және  «Саясаттану»  сериялары  бойынша 
редакциялық алқасы........................................................................................4 
2.  Редакционная  коллегиянаучного  журнала«Ғылыми  зерттеулер  әлемі  – 
Мир  научных  исследований  –  World  of  scientific  research»по 

№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X 
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research 
___________________________________________________________________ 
 
 
171 
сериям«Образование»,  «Журналистика»,  «Связь  с  общественностью»  и 
«Политология».................................................................................................5 
3.  The  editorial  board  of  the  scientific  journal  «Ġylymi zertteuler a̋lemì  –  Mir 
naučnyh issledovanij – World of scientific research» on the series «Education», 
«Journalism», 
«Public 
Relations» 
and 
«Political 
Science».............................................................................................................6 
Әлеуметтік ғылымдар – Социальные науки 
4.  Шакарман  Д.Қ., Жақып  М.Қ.  Шетелдік  компаниялардың  PR  қызметтері 
мен PR науқандары..............................................................................................7 
Гуманитарлық ғылымдар – Гуманитарные науки 
5. Aydemir M. Ahıskanin ve Ahıskalı Türklerin tarihteki yeri ve önemi............19 
Оқытудың теориясы мен тәжірибесі – Теория и практика обучения 
6.  Жикенова  Н.А.  Жалпы  білім  беретін  мектепті  басқарудың  қазіргі 
кезеңдегі ӛзекті мәселелері...............................................................................28 
«Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы 
ұйымдастырған «Мектеп мұғалімдерінің үздік әдістемелік жұмысы» 
атты ғылыми, ғылыми-әдістемелік және әдістемелік жұмыстар 
конкурсына түскен жұмыстар 
7. Айметова Д.А. Жаңа технологияларды пайдалана отырып оқушылардың 
пәнге қызығушылықтарын арттырудың тиімді жолдары..............................33 
8.  Арсланова  Д.А.  Жаңа  тұлғаны  тәрбиелеудегі  кӛптілділіктің 
маңызы................................................................................................................36 
9.  Ахметкалиев  Н.Н.,  Шилиясова  Р.Қ.,  Оразханова  Ж.Ж.  Қазақ  тілі  мен 
тарих 
сабақтарында 
оқушыларды 
ҰБТ-ға 
дайындауда 
АКТ-ны 
пайдаланудың тиімділігі...................................................................................40 
10. 
Журабаева 
М.С. 
«Биология» 
сабақтарында 
ақпараттық-
коммуникациялық  технологияларды  қолдану  арқылы  оқушылардың  білім, 
білік дағдыларын қалыптастыру......................................................................44 
11. 
Мукышева 
Р.К.,Габдулллина 
Р.К. 
Использование 
новых 
информационных 
технологийна 
уроках 
русского 
языка 
и 
литературы..........................................................................................................47 
12.  Надирова  А.Ж.  Оқушылардың  математикалық  сауаттылығын 
арттырудың тиімді жолдары.............................................................................51 
13.  Ортикова  Ж.К.  «Ағылшын  тілі»  сабағында  Интернет  технологиясы 
арқылы оқушы құзыреттілігін дамыту.............................................................54 
14.  Разуева  Б.Т.,  Жақсыбаева  А.Е.  Білім  беру  жүйесін  гуманизациялау 
аясында 
қоғамдық-гуманитарлық 
бағыттағы 
пәндерді 
оқытуда 
қолданылатын инновациялық әдістер..............................................................59 
15.  Ӛмірбекова  Э.Д.  «Биология»  пәнінен  оқушылардың  функционалдық 
сауаттылықтарын қалыптастыру тәсілдері......................................................64 
16.  Саймағамбетова  Н.Т.,  Сисенова  Д.Ӛ.  Сабақтарда  ойын  технологиясын 
тиімді пайдаланудың маңыздылығы................................................................67 
17. Тажиғалиева А. Ұлы Дала Мемлекеті........................................................74 

№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X 
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research 
___________________________________________________________________ 
 
 
172 
«Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы 
ұйымдастырған «Бастауыш сынып мұғалімдерінің үздік әдістемелік 
жұмысы» атты ғылыми, ғылыми-әдістемелік және әдістемелік 
жұмыстар конкурсына түскен жұмыстар 
18. Асембаева С.К., Ахмадиева Д.Р. «Қазақ тілі» сабағында грамматикалық 
ойындар  арқылы  бастауыш  сынып  оқушыларының  сӛйлеу  қабілеттерін 
дамыту.................................................................................................................80 
«Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы 
ұйымдастырған «Үздік жас зерттеуші» атты ғылыми жобалар 
конкурсына түскен жұмыстар 
Жаратылыстану ғылымдары 
19. Бахтыбек Н.Р., Сейдханов А.Ш., Назимова П.К., Бастар С.А., Ӛтеп Ӛ.Ә., 
Тӛлебаева Ж.К. Су – ғаламшарымыздың нәрі................................................84 
20.  Джакыпова  К.,Кулатаева  Г.Б.  Нанотехнологии  в  современном 
мире.....................................................................................................................89 
21. Жантұрсын Д.Э., Сисенбай Н.Н., Қайратұлы Ж., Касенова Б.Р. Топырақ 
құнарлылығының маңыздылығы....................................................................100 
22.  Мырзахметова  А.Н.,  Керімбекова  М.Т.  Жылдам  дайындалатын 
тамақтардың адам ағзасына зияны.................................................................106 
23.  Олжас  А.Р.,  Абдихадирова  Р.Қ.  Энергетикалық  сусындардың  адам 
ағзасына әсері...................................................................................................111 
24. Рысбеков А., Амангельдинов А., Қозыбекова А.Ж.  Бал арасының адам 
денсаулығына пайдасы....................................................................................118 
Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар 
25.  Абдуллаева  С.,  Раймкулова  Ж.Т.,  Тұяқбаев  Ғ.  Сыр  сүлейлері 
шығармаларындағы автор мен тыңдаушы мәселесі.....................................133 
26.  Қайратбек  А.,  Тұрған  Г.,  Қуанышбаева  А.И.  Using  the  Media  to  Teach 
Englishto the Youth..........................................................................................140 
27. Шыназбек У.М., Шахиева У.А. Ою-ӛрнектердің ӛз мәні бар...............148 
«Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы 
ұйымдастырған «Мектеп оқушыларының үздік ғылыми жұмысы» атты 
ғылыми жобалар конкурсына түскен жұмыстар 
28.  Сәрсенбаева  А.Н.,  Досмалова  Г.А.  Microsoft  Excel  редакторының 
мүмкіндіктері....................................................................................................160 
29.  Суярова  С.,  Зилькенова  Р.О.  Жетісу  ӛңірінің  1855  жылға  дейін 
резиденциясы болған Қапал станицасының қысқаша тарихы....................166 
Ғылыми зерттеулер әлемі• ғылыми журнал  
Мир научныхисследований • научный журнал   
W
orld of scientific research•scientific journal 
 
 
Жазылу индексі: 74641 
 

№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X 
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research 
___________________________________________________________________ 
 
 
173 
 
Қолжазбалар әдеби ӛңделеді және қайтарылмайды. 
Авторлардың кӛзқарасы, ұстанымы сақталады. 
Жарияланымдағы деректердің нақтылығына авторлар жауапты. 
Олардың байлам-тұжырымдары редакция кӛзқарасымен 
сәйкеспеуі де мүмкін. Басылымда жарияланған материалдар 
кӛшіріліп басылған немесе пайдаланылған жағдайда 
«Ғылыми зерттеулер әлемі – Мир научных исследований 
– World of scientific research»ғылыми журналынасілтеме жасалуы тиіс. 
 
 
Біздің банктегі есепшоттарымыз: 
 
KZT:«Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы, 
БИН 081240014093,ағымдағы банктік шот KZ47 92615011 5395 6000, 
БИК KZKOKZKX, КОд 18, КБе 18, КНП 851, «Казкоммерцбанк» АҚ, 
«Журналда ғылыми мақала жариялау». 
 
 
Наши банковские реквизиты: 
 
KZT:Республиканский научно-образовательный центр «Зерттеуші», 
БИН 081240014093,текущий счет KZ47 92615011 5395 6000, 
БИК KZKOKZKX,КОд 18, КБе 18, КНП 851, АО «Казкоммерцбанк», 
«Опубликование в научном журнале статьи». 
 
 
Директор Жақып М.Қ. 
Журнал «Зерттеуші» РҒБО қарасты 
баспа орталығында беттеліп, басылды. 
Басуға 27.12.2015ж. қол қойылды. 
Пішімі 60х84/16. Қаріп түрі Times New Roman. 
Ризографиялық басылыс.Кӛлемі 10,75 шартты баспа табақ. 
Таралымы 300 дана.Тапсырыс №2712. 
010000, ҚР, Астана қаласы, А. Янушкевич кӛшесі, №4 үй, №213 бӛлме.