56
Ескерту: Дене бір қалыпты қозғалғанда тартылу күші F-ке, ал
үйкеліс күші F
үйк
-ке тең болады. F = F
үйк.
2-тəжiрибе. Тақтайшаның үстіне 1 кг-дық тасты қой. Тәжірибені
тағы да қайтала. Енді динамометрдің көрсеткішін пайдаланып, үйкеліс
күшін анықта. Тақтайшаның үстіне қойылған жүктердің мөлшерін одан
ары көбейтіп, үйкеліс күштерін есептеп көр..
3.
*
С е р п і н д і л і к к ү ш т е р і н ө л ш е у. 1-тəжірибе. Динамометр-
дің негізгі бөлігі серіппе болғандықтан, оған жүк ілінген кезде жүктің
ауырлығы серіппенің серпінділік күшіне тең келеді.
26-сурет.
2-тəжiрибе. Резеңкенің серпінді-
лік күшін өлшеу үшін тақтайша мен
динамометрдің
аралығына
ұзын-
дығы l
0
= 15–20 см резеңке жал ғанады.
Динамометрдің ұшынан ұстап, жүкті
бір қалыпты баяу қозғалыспен жыл-
жыта отырып тартамыз (26-сурет). Сонда жалғанған резеңке созылады,
пайда болған серпінділік күшін динамометрдің көрсеткішінен жазып ала-
мыз.
3-тəжiрибе. Динамометрді штативке вертикаль жағдайда бекітеміз.
Оның ілмегіне ұзындығы 10–15 см резеңкені байлаймыз. Сосын резең-
кенің ұшын жіппен қысып байлаймыз да, жіптің ұшын доға пішінінде
қалдырамыз. Соңында жіпке массалары белгілі тастар ілінеді. Осылайша
резеңкенің созылуы себепті пайда болған серпінділік күші динамометр
арқылы анықталады.
Үйкелiс күшiн өлшеу кестесi
Жүксiз динамометр
көрсеткiшi (N)
Тақтайға қойылған жүк
массасы (кг)
Жүк iлiнген динамометр
көрсеткiшi (N)
Серпінділік күшін өлшеу кестесі
Жүк iлiнген динамометр
көрсеткiшi (N)
Жүк қозғалғандағы дина-
мометр көрсеткiшi (N)
Резеңке қойылғандағы ди-
намометр көрсеткiшi (N)
1. Тақтайдың үстіне жүк қойылғанда үйкеліс күшінің артатыны
неліктен?
2. 3-тәжірибеде берілген резеңкені екі бүктеп байласақ, динамо-
метрдің көр сеткіші өзгере ме?
3. Ауырлық күшін таразының көмегімен өлшеуге бола ма?
57
23-ТАҚЫРЫП
ҚЫСЫМ ЖӘНЕ ОНЫҢ БIРЛIКТЕРI
Шегенің ұшын тақтаға қаратып балғамен қақсақ, ол тақтаға оп-оңай
ғана кіреді. Егер тақтаға шегенің жалпақ жағын қаратып қойып, балғамен
қанша қақсақ та, ол тақтаға кірмейді. Осы екі жағдайда да балғаның соғу
күші бірдей болғанымен, нәтиже бірдей болмайтынының себебі неде?
Бұның себебі сол, шегенің тақтаға кіруі күштің шамасына ғана емес, оның
ауданына да байланысты болады.
Бетке тік түсірілген күшке тең келетін физикалық шама қысым
деп аталады.
Қысым =
Қысым күшi
Күш түскен аудан
p
F
S
=
p
– қысым, F – қысым күшi, S – күш түсетiн аудан.
Қысым [p] =
1 N
1 м
2
= 1 Паскальмен өлшенедi. Қысқартып жаз-
ғанда – 1 Па. Бұл бірлік көрнекті француз ғалымы Б. Пас-
кальдың (1623–1662 ж.) құрметіне осылай аталған.
Қысымның табиғаттағы және техникадағы маңызы орасан зор.
Пышақтар мен қайшылар өткір болуы үшін олардың жүздерін қайрап
жұқартады.
Инелер мен кнопкалар ұштарының ауданға түсіретін қысымын арттыру
үшін олардың ұштарын кішірейтіп, өткірлейді (27-сурет).
Бұған керісінше, ауданға түсетін қысымды азайту үшін аудан
ұлғайтылады. Ауыр жүк көтеретін машиналардың доңғалақтары жеңіл
машиналардікіне қарағанда анағұрлым ендірек болады. Қалың қардың
үстімен жүргенде батып кетпеу үшін аяққа шаңғы байлап алуға тура
келеді. Көп қабатты үйлердің іргетасы да кең, жалпақ етіп құрылады.
27-сурет.
58
Есеп шығару үлгілері
1. Баланың ауырлығы 500 N. Аяқ киiмiнiң табанының ауданы 300 см
2
.
Баланың еденге түсiретiн қысымы қандай?
Б е р i л г е н i : Ф о р м у л а с ы :
Ш е ш у i:
F = 500 N
S = 300 см
2
Табу керек:
p = ?
p
F
S
=
S = 300 см
2
– ты метрге айналдырамыз.
S = 300 см
2
= 300 ·
1
100
м ·
1
100
м =
3
100
м
2
.
p
500N
m
3
100
2
= 500 ·
100
3
N
м
2
= 16666, (6) Пa.
Жауабы: p = 16666, (6) Пa.
2. Өлшемдерi 20, 10 және 5 см кiрпiштiң салмағы 10 N-ға тең. Кiр пiштiң
әр түрлi жағдайдағы тiрекке түсiретiн қысымын есепте.
Б е р i л г е н i : Ф о р м у л а с ы :
1
5
20
2
3
10
F = 10 N
l
1
= 20 см
l
2
= 10 см
l
3
= 5 см
Табу керек:
p = ?
p
F
S
=
Ш е ш у i:
1-жағдайда кiрпiштiң
тi рек ауданы S
1
l
1
· l
2
,
ге тең.
S
1
20 см · 10 см 20 ×
×
1
100
м · 10=
1
100
м
2
100
м
2
p
p
F
S
1
1
1
;
10 N
2
100
м
2
=
1000
2
=
N
м
2
= 500 Па.
Жауабы: p
1
= 500 Па
2-жағдайда кiрпiштiң
тiрек ауданы S
2
l
1
· l
3
.
S
2
20 см · 5 см
= 20 ·
1
100
м · 5 ·
1
100
м
=
1
100
м
2
;
p
F
S
2
2
;
p
2
=
10 N
1
100 м
2
= 1000
N
м
2
=
= 1000 Па.
Жауабы: p
2
= 1000 Па.
3-жағдайда кiрпiштiң
тiрек ауданы S
3
l
2
· l
3
,
S
3
10 см · 5 см
10 ·
1
100
м · 5 ·
1
100
м
=
5
1000
м
2
.
p
F
S
3
3
;
p
3
=
10 N
5
1000 м
2
=
10 1000
5
=
N
м
2
=
= 2000 Па
Жауабы: p
3
= 2000 Па.
Практикалық тапсырма
Өз массаңды және аяқ киіміңнің табанының ауданын біліп
алып, тік тұрған күйіңде жерге қанша қысым түсіретініңді анықта.
Массаңды мектептің медицина кабинетінде немесе спорт залында тұра тын
Достарыңызбен бөлісу: |
