ретін білуі, оларды өзіне тән белгілері бойынша айыра алуы, күн апталарын ретімен
атауы, олардың апта ішіндегі санын білуі тиіс. Балалар тез – баяу әрекетінің
жылдамдығын, оқиғаның болды, өтіп жатыр, бола бермек секілді өту ретін жалпы шамада
білуге тиіс. Ересектер баламен бірге серуендеу кезінде оған машиналардың, адамдардың
қандай жылдамдықпен жүретінін, құстардың қандай жылдамдықпен ұшатынын
бақылауды тапсырады. Ал мұндай түсініктерді тиянақтау үшін балаға «Кім шапшаң?» «9»
ойынын ойнатуға болады. Ойын ережесі мынадай: ата – аналар ұшатын, жүретін,
қозғалатын нәрсені атайды, ал бала одан шапшаң немесе шабан қозғалатын нәрсенің атын
атайды. Мысалы: әкесі «Трамвай» десе, баласы «Жигули» дейді; әкесі «Тасбақа» десе,
баласы – «Қоян» дейді және т.с.с. Әрине, мұнда баланың жылдамдықты анықтауы
барынша салыстырмалы сипатта, әрі субъективті, ол баланың практикалық тәжірибесіне,
бақылай және салыстыра білу, сондай – ақ кейбір логикалық тұжырым жасау қабілетіне
байланысты. Бала «адам тез ұшып келеді», яғни өте баяу келеді секілді ұғымдарды біліп,
түсіндіре алады. Баланың апта күндерін саналы меңгеруіне көп көңіл бөлінеді. Бала
оларды дұрыс атауды, кеше қай күн болғанын, бүгін қай күн екенін, ертең қай күн
болатынын, апта күндерінің санын, олардың ретін айтады.Балалардың апта күндерін
естеріне сақтауды едәуір қиын екені белгілі. Олар бәрінен де жексенбі, сенбі және
дүйсенбі естерінде жақсы сақтайды. Сондықтан баланы апта ұғымымен таныстыруды
оның барлық күндерінің атын білуден емес, кеше қай күн болатынын анықтаудан бастаған
жөн. Оған қоса баланың апта күндерін атауы ғана емес, оларға қарапайым сипаттама беруі
де маңызды. Мысалы, жексенбі – «демалыс күні, жұрттың бәрі тынығады; жексенбіден
кейін дүйсенбі – аптаның бірінші күні, демалыстан кейінгі бірінші күн. Апта күндерін есте
жақсы сақтау үшін баланы күн аттарын айтуға жаттықтыру керек:
дүйсенбі – аптаның
алғашқы күні, сейсенбі – аптаның екінші, сәрсенбі – аптаның үшінші, ортаңғы, бейсенбі
– төртінші, жұма – аптаның бесінші, сенбі – аптаның алтыншы, жексенбі – аптаның
жетінші күні.
Уақыт обьективті түрде, біздің санамыздан тыс және әрі одан тәуелсіз түрде бар
болады. Оны қабылдау әрі танып білу – нақты уақыттың біздің санамызда бейнелеуі ғана.
Уақыттың сипатты ерекшеліктері болып табылатындар:
1)
оның озып өтуі; уақыт
қозғалыспен байланысты;
2)
оның қайтымсыздығы;
3) көрнекі формалардың болмауы, «ол көрінбейді де, естілмейді де». Орыс тіліндегі
время (уақыт) ежелгі орыстың
веремя деген сөзінен шыққан, ол
айналу деген мағынаны
береді. Өткен, келер және осы шақтар; олар алмаса алмайтындай болып, өзара
байланысқан. Уақыттың қайтымсыз болу қасиеті, уақыттың бір бағытпен өтуі табиғат иен
қоғамның жоғары өрлеу сызығы бойымен мәңгі даму, ескіден жаңаға өту белгісі.
Түйсіктік қабылдау деген уақытты қабылдаудың негізі болмақ. Алуан түрлі анализаторлар
комплексі уақыттың баяу өтетіндігін түйсікпен қабылдауға септігін тигізеді, алайда И.
М. Сеченов есту және бұлшық еттер түйсіктеріне ерекше мән берген. «Тек дыбыс пен
бұлшық еттер түйсігі ғана адамға уақыт жөнінде түсінік береді, онымен бірге өзінің бар
мән – мағынасымен емес, бір жағынан ғана, дыбыстың созылыңқы және бұлшық еттер
түйсігінің баяулығы арқылы барып сезінеді». Сондықтан есіту мен бұлшық еттер түйсігін
И. М. Сеченов уақыт пен кеңістіктің жарым – жартылай анализаторы деп атаған.
И. П. Павлов уақыт санағы нерв жүйесінің әрбір элементіне, әрбір клеткасына тән деп
көрсетті және де ол анализатордың қай – қайсысы да «уақытты санай» алатындығын
эксперимент жүзінде дәлелдеп берген. И.П. Павлов уақыт қабылдаудың
физиологиялық негізі болып табылатын қозу мен тежеудің алмасып отыруы, осының өзі
«уақыт санауға» мүмкіндік береді де деген – ді. Бұл пікір бірқатар зерттеулермен
дәлелденген; екінші сигналдық системада салыстырмалы түрде қозғыш процесі
басымырақ болғанда уақыт кемдеу бағаланады да, тежелу процесі басымырақ болғанда
артығымен бағаланды. Сөйтіп, уақыт аралықтарын дәл бағалау сайып келгенде қозу мен
тежелу процесі динамикасымен анықталады. Ал уақыт аралықтарын дифференциялау