«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015 тіл және қОҒам №4 (42) / 2015 альманах

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
16
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Білімнің  негізгі  бір  міндеті  –  практикалық  қызметке  дайындау. 
Алайда  білім  практикалық  жұмыс  тәжірибесін  бере  алмайды,  себебі 
оқыту  деген  практикалық  қызмет  емес.  Практикалық  қызмет 
тәжірибесін  беру  үшін  білім  технологияларды  таңдайды,  сақтайды, 
соларға үйретеді, практика саласына жол ашады.
Оқу гомилетикасы (педагогтік шеберлік) – мұғалімнің дидактика 
мен  әдістемені  пайдалана  отырып,  сабақ  берудегі  дара  шеберлігі, 
түсінікті,  қысқа  сөйлей  алу  ептілігі,  пән  бойынша  сөйлесе  алатын, 
білім мен ептілікті бағалай алатыны, білім мен қабілетті сыйлауда жеке 
үлгі көрсете алатындығы.
Бұл жәйттер білім беру мониторингінің жыл сайынғы нәтижелері 
қорытындылайтын  құжат  –  Республиканың  білім  беру  жүйесінің 
жай-күйін  бағалайтын  ұлттық  баяндама  рәсімделер  тұста  ескерілуі 
тиіс-ау  деп  ойлаймын.  Бұл  мониторинг  осы  сияқты  фактілерді 
айқындау,  ұйғарымдарды  ескеріп,  біз  айтқан  ұстанымарды  ескерсе 
керек.
«Мәдени  мұра»  бағдарламасын  іске  асыруды  жалғастыра  беру  де 
стратегиялық бағыт – Елбасының атаулы тапсырысы. Бұл бағдарлама 
қазақ тілін дамытуға тікелей жағдай туғызушы фактор. Қазіргі заман 
мәдениетін жан-жақты дамыту бөгде тілде емес, мәдени мұра тілінде 
болуы шарт.
Қазақстанның мәдениеті жергілікті халықтар тілі арқылы жетіледі, 
білім  саласындағы  мемлекеттік  саясат  пен  оның  ұстанымдары  сол 
тілдерде жүзеге асады, білім беру саласындағы қоғамдық қатынастар 
да сол тілдер арқылы реттеледі. Мемлекеттік тіл болса да, ол мәдениет 
саласында  үш  жақты,  яғни  ауызша,  жазбаша  және  электронды 
формада да қызмет етуі тиіс.
Елбасы  жүзеге  асқан  бастамаларды  баяндай  келе,  «еркін  ұлт 
жасақтау жолында алға жылжуымызға қажетті берік негіз қаладық» 
деді. Әлбетте, еркін ұлт болу үшін оның белгілі дәрежеде тілдік сана-
сезімі  болуы  шарт,  ол  үшін  ұлт  төл  тілінде  дамыту  аса  ана  тілінен 
безген, өзге ұлт тіліне телмірген ұлт еш уақытта еркін бола алмайды.
Сонымен  қатар  Жолдау  бойынша:  «біз  ұлтына  қарамастан,  әрбір 
қазақстандыққа салт-дәстүр, мәдениет пен дінді таңдауға ерік беретін 
еркін әрі ерікті қоғамның негіздерін нығайтуға тиіспіз». Ерікті қоғам 
өзге қоғамның тіліне тәуелді болмауы тиіс.
Еркін  қоғамның  еркін  ұлты  ана  тілі  уызына  жарыған  адамдардан 
құралмағы керек. Жапон ғалымдары оқулық ұлтты қалыптастырады 
деп  есептейді.  Ендеше,  біздің  төл  оқулықтар  еркін  ұлт  дайындауға 
жарай ма? «Жарайды» деу үшін көптеген оқулықты жақсарта түспек 
керек.  Ендеше,  әлемдік  деңгейдегі  оқулықтармен  иық  түйістіретін 
оқулық жазу да стратегиялық бағыт.
Мемлекеттік тілді барша қазақстандықтарды біріктіруші факторға 
айналдыру  өзге  ұлт  тілінің  есебінен  болмайды,  өзге  ұлт  біткен  өз 
тілімен  қатар  мемлекеттік  тілді  меңгеріп,  ұлттық  қазақ-қостілділігін 

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
17
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
ауқымдандыруы  тиіс.  Мемлекеттік  тілмен  бірге  қостілділік  болу 
–  әлеуметтік  сұраныс.  Мемлекеттік  тіл  –  бұқаралық  сипат  алған 
қостілділіктің қатарында емес, біріншіде тұруы шарт.
Ғаламдандыру  жағдайында  мемлекеттік  тіл,  орыс,  ағылшын 
тілдерінен  тұратын  үштілділікті  дамытудың  қажеттілігі  айдан  анық. 
Бірақ  қазақстандықтар  өз  елінде  ғаламдандыру  тілін  тежеу  үшін 
үштілділікті мемлекеттік тіл негізінде дамытуы шарт.
Жолдау  тұрғысынан  алғанда,  мынаны  ескеру  керек,  кез  келген 
тәуелсіз мектептің іргетасы (фундаменті) – еліміздің мемлекеттік тілі.
Осы XXI ғасырдың басында тіл білімінің беделді маманы саналатын 
Дэвид  Кристал  дегеннің  «Англиский  язык  как  глобальный»  деген 
кітабы орыс тіліне (2001) аударылып шықты. Сол кітап осылай аталады 
да,  былай  аяқталады:  «...англиский  в  той  или  иной  его  форме  может 
навсегда  стать  языком  международного  общения  для  мирового 
сообщества» (235-бет).
Менің екі ұсынысым бар: 1-ұсынысым: ағылшын тілін оқыту керек, 
бірақ баланың жасына қарай оқыту деген педагогика қағидасына сай, 
әлемдік психолингвистика ғылымы жетістіктеріне арқа сүйей отырып 
оқыту  шарт.  2-ұсынысым  –  қазақ  тіліне  деген  сұраныстың  бар 
екендігін, бірақ ол сұраныстың орыс тілінде өтеліп келе жатқанын барша 
жұрт білуі тиіс. Сұраныс қазақ тіліне болғандықтан да Президентіміз 
«Біз  барша  қазақстандықтарды  біріктірудің  басты  факторларының 
бірі – еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана тілін одан 
әрі дамытуға бар күш-жігерімізді жұмсауымыз керек» деп отырғанын 
және  бұл  қазақ  қана  емес,  күллі  елдің  сұранысы  екенін  ұмытпаған 
мақұл.
Тәуелсіздік  туы  желбіреген  Қазақстанның  тілдік  өркендеуі  – 
мәртебелі міндет. Жедел жаңару жолындағы жаңа ғасырдың алғашқы 
5  жылдығында  адамзаттың  білім-тәрбие  сияқты  әлеуметтік  ауқымы 
кең мәселелерін көтеру, оны шешу орайында ой бөліскен жөн болса 
керек. Қазақ қауымының (аз қазақты қақ жармайық, «жаңа қазағы» 
және  бар)  бүгінгі  жас  ұрпақ  тәрбиесі,  жігерлі  де  білікті  жастарды 
тәрбиелеу әр пәнмен ұштастырылуы тиіс.
Бала  тәрбиесі  босаңсымауы  тиіс.  Оның  бойына  тектілік,  даралық, 
қасиеттілікті дарыту, сіңіру, жетілдіру керек деген сөз – дұрыс сөз.
Біздің елімізде бәсеке тіл саласында да кеңінен көрініс беруде. Тілдік 
бәсеке – орыс, қазақ тілдерінің бәсекесі тұрмыс пен жанұядан бастап 
мемлекеттік аппаратқа дейін дендеген. Қай деңгейде болмасын, қазақ 
ұлты  өзінің  әлеуметтік  қарым-қатынастық  кеңістігінде  өз  тілінің 
өрісін кеңітері күмәнсіз. «Шешінген судан тайынбайды» демекші, тілі 
үшін  күрестен  тайынбайды.  Қазақ  есесін  ешкімге  берген  емес,  ана 
тілі  майданында  белсенді  белдесуге  шығады.  Қазақ  тілін  өркендету 
өзекті міндет болып тұрған заманда қазақ тіліне ден қою керек, оған 
деген  көзқарас  түбегейлі  өзгермек  керек.  Сонда  ғана  қазақтілділер 
өркөкірек  орыстілділердің  өрекпіген  тегеурініне  төтеп  беріп,