«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015 тіл және қОҒам №4 (42) / 2015 альманах

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
21
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
тілдерге жатады. Туыстығы алыс саха, чуваш тәрізді тілдерді туыстығы 
біршама жақын, туыстығы өте жақын тілдердің деректерін салыстыру 
арқылы  тіліміздің  қандай  көнелік  белгілерді  сақтағанын,  дыбыстық, 
мағыналық жақтан қандай өзгерістерді өткергенін өз зерттеулерінде 
тіл  мамандары  айқындап  берді.  Ғылыми  мәні  зор  болғандықтан, 
тілдердің туыстығына зерттеушілер ерекше көңіл бөлді. 
Сонымен, түркі тілдерінің туыстығы олардың лексикалық мағына- 
сынан,  грамматикалық  құрылысынан,  дыбыс  жүйесінен  нақты 
байқалады. Сондай-ақ, түркі тілдерінің әрқайсысына тән лексикалық, 
грамматикалық, фонетикалық өзгешеліктер де болады. Ондай өзгеше- 
ліктерді  тұтас  тілдердің  деректерін  салыстыру  арқылы  байқауға 
болады. 
Басқа түркі тілдерінде /б/, /ғ/, /г/ дыбыстары келетін орындарда 
қазақтар /у/, /к/, /қ/ дыбыстарын қолданады: аба-ауа, тағ-тау, гелді-
келді, ғырмызы-қырмызы.
Басқа түркі тілдерінде /ш/ дыбысы келетін біраз сөздерде қазақтар 
/с/ дыбысын қолданады: 
баш-бас, таш-тас, т.б.
Басқа түркі тілдерінде сөз басында /й/ келетін жерже қазақ тілінде 
/ж/ дыбысы айтылады: 
йаш-жас, йол-жол, йаз-жаз, йыл-жыл, т.б.
Кейбір түркі тілдерінде дауысты дыбыстардың созыңқы түрі болса, 
қазақ тілінде ол жоқ: 
тау-тоо, ат-аат, т.б.
Қазақ тілі – жазба мәдениеті бар тіл
Ана  тіліміздің  даму  барысында  қандай  кезеңдерден  өткені,  қай 
бағытқа  қарай  бет  бұрғаны,  әлемдік  мәдениетпен  қандай  тілдік 
байланыста  болғанын  байырғы  жазба  ескерткіштердің  тілдік  дерек- 
терімен салыстыру арқылы айқындалады.
Түркі тілдерінің көбіне ортақ болып табылатын аса маңызды тарихи 
жазба мұралар негізінен үш дәуірге бөлінеді.
Көне түркі дәуірі (ІІІ, V-VІІІ ғасырлар). Бұдан мың жарым, екі мың 
жыл бұрынғы көне түркі жазуымен тасқа жазылған жазба дүниелердің 
түркітану,  шығыстану  ғылымында  тілдік,  тарихи,  мәдени  маңызы 
айрықша.  Әсіресе,  V-VІІІ  ғасырлардағы  Талас,  Орхон-Енисей  жазба 
ескерткіштері  түркі  мәдениетінің  биік  деңгейде  болғанын  көрсетеді. 
Көне  түркі  дәуіріне  жататын  жазба  мұраларға  Түркі  қағанатының 
(мемлекетінің) ел құраған қайраткерлері мен ел қорғаған қолбасылары 
Білге  қаған,  Тоныкөк,  Күлтегін,  Мойынчордың  басына  қойылған 
ескерткіштердегі жазба мұралар жатады. 
Аталмыш  ескерткіштерде  қазіргі  түркі  тілдерінде,  оның  ішін- 
де  қазақ  тілінде  қолданылатын  көптеген  сөздер,  жер-су  атау- 
лары,  аспан  денелері,  кісі  есімдері  тәрізді  ономастикалық  атаулар 
молынан  ұшырасады.  Қазақ  тіліндегі  қосымшалардың,  сөз  тіркес- 
терінің  тарихы  көне  түркі  дәуіріне,  тіпті  одан  да  арғы  кезеңдерге 
барып тіреледі. 

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
22
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Орта түркі дәуірі. Бұл дәуір екі кезеңнен тұрады. Қараханид және 
Алтын  Орда  кезеңі.  Аталмыш  дәуірдің  бастапқы  кезеңінде  түркі 
жұртшылығына ескі ұйғыр жазуы тарала бастады. 
Қараханид  кезеңі.  Аталмыш  кезеңдерде  араб  мәдениеті  әлемдік 
мсәдениеттің  көш  басында  болып,  ғылым  мен  білімнің,  әдебиет  пен 
өнердің,  ізгілік  пен  даналықтың  өрістеуіне  жол  ашып,  соны  серпін 
берді. Ғылымның жаратылыстану, медицина, философия, т.б. салалары 
ерекше  дамыды.  Әлем  әдебиетінің  інжу-маржаны  саналатын  көркем 
туындылар мен философиялық трактаттар дүниеге келді. Отырардан 
шыққан  отандасымыз,  ғұлама  ғалым  әл-Фараби  ғылымның  жарық 
жұлдызы болды. 
Ислам мәдениеті түркі халықтарының мәдениетіне, тіліне айрықша 
ықпал  етті.  Түркі  тілдеріне,  оның  ішінде  қазақ  тіліне 
ғалам,  хакім, 
ғылым, рақым, махаббат, ғарыш т.б. толып жатқан дерексіз ұғымдағы 
атаулар енді. 
Араб мәдениетімен тығыз байланысты бұл кезеңнің ерекшеліктерін 
сипаттайтын  араб  жазуымен  жазылған  жазба  дүниелерге  Жүсіп 
Баласағұнның  «Құтадғу  білік»  («Құтты  білік»)  поэмасы,  Махмұд 
Қашқаридың  «Диуани  луғат-ит  түрік»  («Түркі  сөзінің  жинағы») 
түркі тілдерінің салыстырмалы сөздігі, Ахмет Югнакидің «Һибитуль-
хакиак» («Ақиқат сыйы») атты еңбегі, Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани 
хикмати»  («Даналық  кітабы»)  атты  шығармалары  жатады.  Мерзімі 
жағынан бұл кезең Х-ХІІ ғасырларды қамтиды. 
Алтын  Орда  кезеңі.  Аталмыш  кезеңдегі  тілдік  ерекшеліктерді 
көрсететін Хорезмидің «Мұхаббатнамесі», Құтыб ақынның «Хұсрау 
Шырыны»,  Сайф  Сарайдың  «Гүлистан-бит  туркиі»  («Түрік  тіліндегі 
Гүлстан»),  Рабғузидің  «Қиссасұл  әнбиясы»,  қыпшақ  жазбаларының 
бірі – «Кодекс куманикус» жатады. Бұл кезең мерзімдік жағынан ХІІ-
ХV ғасырларды қамтиды. 
Бұл  кезеңдегі  көркем  туындылар  ХV-ХІХ  ғасырлардағы  қазақ 
жыраулары мен ақындарының сөз байлығы мен тіл өрнегіне ерекше 
әсер етті. Әсіресе, көркем әдебиет тілі жаңа мазмұндағы тұрақты сөз 
орамдар  мен  бейнелі  тіркестермен  байи  түсті.  Бұл  кезеңдегі  жазба 
туындылар, сондай-ақ қазақ қоғамындағы араб әліпбиіне негізделген 
ескіше  жазба  тілдің  қалыптасуына  игі  әсерін  тигізді.  ХV  ғасырдан 
бастауын алатын қазақтың ескі жазба тілі ХХ ғасырдың басына дейін 
қолданылып келді де, халықтық негіздегі жазба тілмен ұласып кетті.
Жаңа  түркі  дәуірі  –  ХV  ғасырдан  қазірге  дейін.  Жаңа  түркі 
дәуірінің  бастапқы  кезеңінде  (ХІV)-ХVғғ.)  көптеген  түркі  этностары 
тайпалық  одақтар  мен  ру-тайпалық  бірлестіктер,  мемлекеттілігінің 
болуымен, елдікке жетуімен байланысты халық, ұлт болып қалыптаса 
бастады. Осы кезеңнің өзінде-ақ қазақ тілінің халық, ұлт тілі ретіндегі 
бейнесі  айқындала  түсті.  Алтайдан  Атырауға  дейінгі  күллі  қазақ-ру 
тайпаларының  бәріне  ортақ  сөздік  қоры  мен  сөздік  құрамы,  сөйлем 
жүйелерінің  түрлері,  дыбыс  құрылысы  болды.  Басқаша  айтқанда,