ОНОМАСТИКА
93
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
эргонимдер тек өзі ғана жазылып қоймай, енді қазақ сөздерімен
бірге араласа қолданылатын болды
(«Алма-dent», «ДостарМед-
lain», «Отрар-travel1» «БАТ-OIL», «МК- OIL», «Baistrit»»). Сондай-ақ
қала көшелерінде жеке адам есімдерінің де әдейі саналы түрде қате
жазылуы да көбейіп барады
(«Адема» - Әдемі, «Ақ-Ерке» - Ақерке,
т.б.).
Мұны тілге менсінбеушілік танытудың белгісі, тіпті мемлекеттік
«Тіл туралы» заңды өрескел бұзу деп түсіну қажет. Басқа ұлт өкілдерін
былай қойғанда, бұл өзіміздің тілге деген немқұрайлығымызды
байқатады.
Қала эргонимдерінің дұрыс жазылуы – бұл қала
халқының сауаттылық көрсеткіші. Басқаша айтқанда, сауаттылық
- бұл тұтынушыға кәсіпкердің көрсеткен сыпайлығы, сауаттылық –
бұл табысқа жетудің маңызды қадамы. Кәсіпкер тұтынушыны тілдік
заңдылықты, норманы саналы түрде бұзу арқылы емес, көрсететін
қызметі мен тауарын жарнамалайтын басқа әдіс-тәсілдерді табуы тиіс.
Әдебиеттер:
1.Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии.
- Москва: «Наука»,1988. - С.151.
2.Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. / А.В.
Суперанская. – Москва, 2007.
3.Иманбердиева С. Қала ономастикасының кейбір мәселелері.
- Алматы: Арқас, 2004.
4.Какимова М.Е. Типология эргонимов Северо-Казахстанской
области.
Автореф. канд. филол. наук.
- Алматы, 2004, - С.12.
МЕРЕЙТОЙ
94
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
... Қазақ деген қашаннан өз алдына ұлт болып, Еділден Ертіске,
Оралдан Ауғанға дейін тұтас тұрған халық еді. Арамызға әртүрлі
жұрт кіріскенде солармен қатар, атымыз жоғалмай, қазақ ұлты болып
тұра аламыз ба? Осы біздің төсекте дөңбекшітіп ұйқымызды бөлетін
нәрсе. Басқа жұртпен араласқанда өз алдына ұлт болып, өз алдына тілі
бар, өз тілінде жазылған сөзі (әдебиеті) бар жұрттарға не тұрады. Өз
тілімен сөйлескен, өз тілімен жазылған жұрттың ұлттығы еш уақытта
адамы құрымай жоғалмайды. Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да
себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл. Сөзі жоғалған жұрттың
өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер әуелі
сол жұрттың тілін аздыруға тырысады. Егерде біз қазақ деген ұлт
болып тұруды тілесек, қарнымыз ашпас қамын ойлағанда тіліміздің де
сақталу қамын қатар ойлау керек. Қазақтың осы күнгі ісінің бетіне
қарағанда һәм мұнан былай ісіміздің беті осы болса, қазақ тілі азып,
жоғалуға ықтимал. Біз келімсек жұрттан кем болмас үшін оқымай тұра
алмаймыз. Оқымасақ басқалармен қатар тіршілік ете алмайтынымыз
сүттей ақ, күндей жарық. Оқығанда ісіміз осы қалпында болса,
тіліміздің азып жоғалуы да анық. Қазақтың балалары қалай оқып жүр?
Елде оқыса, он жыл оқып хат жазуды білмейтін ескі жолмен оқиды.
Тарихымызда тілдің ұлтты ұйыстырушы құрал
екендігін ең алғаш аңғартқан Алаш зиялылары болды. Олар
қазақ тілінің тарихи һәм табиғи осы миссиясын негіздеумен
бірге тіл білімінің де бастауында тұрды. Біз журналымыздың
«Мерейтой» айдарында ұлт зиялыларының тіл туралы
айтқан өміршең де өзекті ойларын ұсынуды жөн көрдік.
Өйткені, 1905 жылы «Қарқаралы құзырхатынан» өріс алған
Алаш қозғалысының басталғанына биыл 110 жыл толып отыр.
Ахмет БАЙТҰРСЫНҰЛЫ
МЕРЕЙТОЙ
95
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Шаһарда оқыса, я сарт, я ноғай медреселерінде оқиды. Рус школында
оқитыны русша кітап, үйренетіні русша жазу, қазақша көбі оқи да,
жаза да білмейді. Мұсылман медреселерінде оқығандардың естігені
әдеби тіл, оқығаны әдеби тілмен жазған кітап, жазғаны да сол кітаптың
тіліне салып еліктеу. Ол әдеби тіл деген қандай тіл? Араби, фарсы сөздер
көп кірген тіл. Неғұрлым араби, фарсы сөздер көп қосылса, неғұрлым
қара халық түсінуге ауыр, тіпті түсінбейтін болса, әдебиырақ болады
деп тұтынған жолдан шыққан тіл. Бұл тіл халықтан тумаған, жаны
жоқ тіл. Мұсылманша оқығандарымыз әдеби тілмен сөйлейміз, әдеби
тілмен жазамыз, қазақша жазсақ, әдеби тіл болмайды деп қазақ тілімен
жазуға ұялады, қорынады. Русша оқығандарымыз қазақ тілімен
пікірімізді толық айта алмаймыз, жетпейді, русша жазғанымыз оңай
дейді. Қысқаша, русша, мұсылманша оқығандарымыз қазақ тілімен
жазуға қорынып,
біреуі русша жазады, біреуі әдеби тілмен жазады.
Бұлардың өз тілінен қорынып, жиренетін себебі не? Менің
ойлауымша, бұл әдеттенуден бірі орысша, бірі әдеби тілмен оқып
қазақша жазу әдетінде болмағандық. Әдетінде жоқ нәрсе қалыптан
тысқары болып, басында ерсі көрінеді. Қазақ тілі мен жазу әдетінде
болмаған соң русша һәм мұсылманша оқығандарымыз қорынады. Бір-
біріне жазған хаттарын да қазақша жазбайды. Бұлай істеулері ұнамды
емес. Бірақ қазақ балаларын аталары осы күнгі оқытуына қарағанда
«бұл неге солай» деп ғажаптанар да іс емес. Сегіз, тоғыз жасынан
оқуға түссе, оқыған тілі басқа болса, жазғанда сол кітаптардан үлгі
алып жазса, олар қайдан қазақша жазуға әдеттенер? Мұнан былай
да осы бетімізбен жүре берсек, ақтығында қазақ тілі азып-тозып,
бірте-бірте тұтынудан шығып, әуелі қазақша жазу ұят көрінер, онан
әрі не болары белгілі. Оқыған жастарымыз қазақ тілінен жиренсе,
қарттарымыз мың жасауға болмаса, қазақ тілі жан сақтайтын орын
жоқ. Сондықтан бұлтақтамай осы бастан істің бетін тура жіберу үшін
анықтап ашатын нәрсе мынау: қазақ тілін сақтау керек пе, болмаса
русша болсын, басқаша болсын сөйлеуге жараған соң бәрі тіл ғой,
қазақ
тілі жоғалса, жоғала берсін дейміз бе?
Біздің газетіміздің таңбасы «Қазақ» яғни қазақтығымызды сақтау.
Қазақтың әрине аты мен тілі жоғалмаса сақталады.
Бұл айтқанымыз русша, я басқаша оқымасын деген емес, русша
тілін де білу керек. Бірақ өз тілінен жиренбеске керек деген сөз.
Тұтынбаған нәрсе жоғалады. Он жыл, он бес жыл еңбек етіп, қиналып
рус яки әдеби тілдерді үйренгендерге өз тілімен жазуды үйрену
қиын деп ешкім айта алмас. Русша біздің де, әдеби тілді білудің де
орындары бар. Біздің қарауымызша оларды өз орындарына жұмсау
тиіс. Ақырында айтатынымыз, әдеби тілді сүйетін бауырларымызға
газеттегі қазақтың қара тілімен жазғанымыз ұнамсыз көрінсе, ол
кемшілігімізге кешу өтінеміз. Жұрт үшін шығарылған нәрсе жұртқа
жақын болуы тиіс. Аспандағанмен жерден алыс кете алмаспыз.
Артылдық дегенмен елден алыс кете алмаспыз.
(Автордың «Қазақ»
газетінде осы басылымның
бас мақаласы ретінде жарияланған еңбегінен алынды)
