«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015 тіл және қОҒам №4 (42) / 2015 альманах

ОНОМАСТИКА
84
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Нысандарға  атау  беру  және  қайта  атауда  басшылыққа  алынатын 
екінші  мәселе  –  ұлттық  атаулар  мен  ұғым-түсініктер  мүмкіндігін 
барынша  пайдалану.  Атаудың  негізгі  мақсаты  –  белгілі  бір  нысан 
туралы  ақпарат  беру,  сондықтан  атау  ретінде  таңдалған  сөздің 
мағынасы  оның  ішкі  мазмұнын  ашып  тұруы  тиіс.  Екінші  сөзбен 
оны  нысан  мен  атаудың  байланысы  деп  атауға  болады.  Қазіргі 
жағдайларды  ескере  отырып,  атау  беру  мәдениетінің  қалыптасуына 
арнайы  мамандар  тарапынан  ұсыныстар  жасау  арқылы  ықпал  ету 
мақсатында атаулар сөздігі дайындалуы тиіс. Түрлі салаларға арналған 
атауларды  қамтитын  бұл  сөздікті  ресми  мекемелер  бекітеді.  Ілгеріде 
аталғандай, ғылыми-зерттеу институттары ұсынған кісі есімдерінің де 
тізімі белгіленіп, осы тәртіппен сәйкес мекемелерге беріледі.
Қазіргі  кезде  қазақ  ономастикасын  қамтитын  ауқымы  жағынан 
қала ономастикасы және ауыл ономастикасы деп екіге бөлуге болады. 
Қала ономастикасы өзінің сәулеті, сан қырлылығымен ерекшеленеді. 
Тұрғын  үй  кешендері,  әкімшілік  мекемелер,  шағын  аудандар, 
тағамханалар  және  т.б.  түрлі  халыққа  қызмет  көрсету  орындары. 
Бұл  жағынан  алғанда  ауыл  ономастикасы  қала  ономастикасының 
құрамдас  бөлігі  болып  табылады.  Қазіргі  кезде  ауыл  ономастикасы 
ұлттық  белгілерімен  ерекшеленіп  отыр,  алайда  қала  мәдениетінің 
ауылға ықпал етпей қоймайтыны белгілі. Қала мен ауыл арасындағы 
байланыстың  артуы  және  ақпарат  құралдарының  мол  мүмкіндігі 
арқылы  ононмасткалық  атаулардың  да  бірдейлесуі  мүмкін  дейтін 
болжам  бар,  атау  берудің  шарттарында  бұл  да  ескерілуі  тиіс.  Бізде 
қалыптасқан  «мемлекеттік  мекеме»  және  «жекеменшік  мекеме» 
дейтін  ұғымдар  бар.  Ал  құқықтық-нормативтік  актілерде  бұндай 
айырмашылық болмауы тиіс. Өкінішіке қарай, жеке меншік нысандар 
атауларының мемлекетік мүддеге, моральдық құқыққа, мемлекеттік 
тілдің жазу және мәдени нормаларына т.б. сәйкестігін реттеп отыратын 
құқықтық құжаттар бізде болмай отыр. Егер арнайы «ҚР Ономастика 
туралы»  Заңын  қабылдайтын  болсақ,  осы  құрылымдардың  барлығы 
қамтылар  еді.  Атаудың  берілу  тәртібі,  жазылу  ережелері:  қазақша 
нұсқасы,  транскрипция,  транслитерация  ұғымдарының  жүйесі, 
дүниежүзі  елдеріне  ұсынылатын  стандарттары  т.б.,  кісі  есімдерінің 
мәдени сапасы мен жазылу ережелері, құжаттарымызда таңбалануы 
т.б.  құқықтық-нормативтік  шешімі  жөніндегі  арнайы  құжаттың 
қажеттілігі  уақыт  өткен  сайын  айқындалып  келеді.  Себебі,  бұл 
филология,  тарих,  география,  құқық,  халықаралық  қатынастар  т.б. 
секілді  бірнеше  сала  мамандарының  атсалысуымен  жүзеге  асатын 
күрделі мәселе болып табылады.

ОНОМАСТИКА_85_«Тіл_және_қоғам»'>ОНОМАСТИКА
85
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Қазіргі  күнде  экономикалық  және  әлеуметтік  өмірде  көптеген 
өзгерістер болуда. Мұның бәрі тілден өз көріністерін табуда. Бәсекелесік 
пайда  болысымен  бұрынғы  мекеме,  фирма,  қоғамдық  ұйымдардың, 
дүкендердің  бір  типтегі,  бір  сарындағы  атаулары  келмеске  кетті  де, 
көптеген  кәсіпкерлер  өз  кәсіпорындарының  атауларын  өзгелерге 
ұқсамайтындай және бір көргеннен, бір естігеннен ұмытылмайтындай, 
сонымен қатар мекемені жарнамалайтындай етіп таңдап қоя бастады. 
Осындай сауда саттық мекемелерінің, олардың тауарлық белгілерінің 
аттары, бұқаралық ақпарат құралдарының және т.б. атаулары қазіргі 
күнде  ғалымдар  тарапынан  зерттелетін  тақырып  ретінде  үлкен 
қызығушылық тудырып отыр [1; 2.].
Қазіргі  күнде  эргонимдер  саласындағы  зерттеулер  Қазақстанның 
жекелеген қалаларының тілдік материалдары негізінде қолға алынып 
зерттеліп жатыр [3; 4.]. Біз осы мақаламызда эргонимдерді Қызылорда 
қаласының мысалында қарасырамыз.
Қызылорда қаласының 
эргонимдері
Аман АБАСИЛОВ
Қорқыт ата атындағы Қызылорда
мемлекеттік университеті
Мадалхан Д.,
Ж.Қизатов атындағы №23 
мектеп-лицейі

ОНОМАСТИКА
86
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Қызылорда қаласы эргонимдерінің кеңістігі көпсалалы. Біз жиналған 
эргонимдерді (463 атау) іріктеп және жүйелеп қарастырғанда негізгі 5 
мағыналық топқа біріктірдік. Енді осыларға жекелей тоқталайық.
1.Кісі аттарынан немесе жанды сияқты түсінілетін зат атауларынан 
жасалған  эргонимдер.  Бұлар  Қызылорда  қаласындағы  кең  тараған 
эргонимдер  тобы  болып  табылады.  Олар  біздің  жинастырған 
эргонимдердің  33,0  пайызын  құрады.  Бұл,  әсіресе,  қаладағы  сауда 
нысандарында  өте  көп  кездеседі.  Мысалы  дүкендер:  «
Мейіржан», 
«Гүлнаурыз», «Индира», «Пірмағанбет», «Ерлан», «Бекжан», «Анар», 
«Ұлжан»,  «Гүлназ»;  сауда  үйлері:  «Күлпаш»,  «Ақниет»,  «Азамат», 
«Айтбек»,  «Жайна»,  «Ажар»,  «Сұлтан»;  мейрамханалар:  «Қуаныш», 
«Адема»,  «Жанетта»,  «Меруерт»;  кафелер:  «Айбек»,  «Даурен», 
«Айжан»,  «Айман»,  «Нұрмағанбет»,  «Мунира»,  т.б.  Көптеген 
жағдайда мұндай атауларды таңдау нысан иелерінің жеке мүддесімен 
анықталады, олар дүкендерінің атауын өз есімімен немесе баласының 
не жақын туыстарының атымен атайды. Бұл - Қызылорда қаласында 
ғана емес, жалпы елімізде кеңінен етек алған дәстүр. Ерекше айта кетер 
жағдай,  біздің  зерттеуімізде  Қызылорда  қаласында  ер  адамдардың 
есіміне қарағанда әйелдердің есімімен аталатын сауда орындары өте 
көп. Бұл, біздің ойымызша, сауда өнімдерін тұтынатын не керісінше 
соны сатуға ұсынатын әйелдердің көп болуынан болуы да мүмкін. 
Бұлардан  кейінгі  маңызды  орында  алатындар  мифонимдерден, 
яғни  миф,  эпос,  ертегі,  аңыздардағы  ономастикалық  кеңістіктің  кез 
келген саласының аттарынан жасалған эргонимдер: 
«Алладин» (кафе), 
«Қыз Жібек» (мейрамхана), Байтерек (мейрамхана), Волшебная лампа 
Алладина  (дәмхана),  «Самрук»  (қонақүй),  «Ертөстік»  (балабақша), 
«Алпамыс»  (балабақша),  «Толағай»  (балабақша),  «Три  богатыря» 
(кафе), 
«Золатая  рыбка»  (кафе),  «Золатой  дракон»  (мейрамхана), 
«Али  баба»  (кафе),  т.б.).  Бұл  әдеби-мифологиялық  тақырыптың 
өзектілігін көрсетеді. Мұнда ат берушінің тұтынушыға оң ассоцация 
қалдыру  үшін  атауға  немесе  мәтінге  ден  қойғандығы  байқалады. 
Қызылорда  қаласында  осындай  көркем  шығармалардан  алынған 
образдармен  тұтынушының  мәдени  әлеуетін  көтеретіндей  атаулар 
өте аз. Менің ойымша, бұлар әр уақытта жағымды сипатты білдіретін, 
балалықтың символымен байланысты келетін атаулар. Бұл - жоғарыда 
аталған  «
Ертөстік»,  «Алпамыс»,  «Керуен  сарай»  т.б.  эргонимдер. 
Бұл  тұтынушының  назарын  аударататын  әдістің  бір  түрі.  Алайда 
Қызылорда  қаласы  кәсіпкерлері  өз  нысандарына  ат  қоюда  осындай 
эргонимдерді аз таңдайды.
Осы  топтағы  тағы  бір  назар  аударатын  эргонимдерге  нысанның 
кең  танымдылығы  мен  беделдігін  таныту  мақсатында  шетелдік 
анторопонимдерді, кейбір брендтік атауларды да қою жатады. Өйткені 
тұтынушы қалай да болсын белгілі бір идеалға ойша ұмтылады, сөйтіп 
шетелдік модаға ассоцация беретін дүкендегі тауарды таңдайды. Олар: 
«Angela» (сән салоны), «Adidas», «Reebok», «Nokia», т.б.