«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015 тіл және қОҒам №4 (42) / 2015 альманах

ОНОМАСТИКА
91
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Сонымен  Қызылорда  қаласындағы  эргонимдер  туралы  ақпаратарды 
жинап және оларды жүйелей келе дүкен иелері өз сауда нысандарының 
атауын беруде бірінші және екінші топтағы эргонимдерді таңдайды екен:
1. Мағынасы тек «тауарлық ассортоментті» ғана білдіретін атаулар.
2. Антропоним-атаулар.
Бірінші  топ,  біздің  ойымызша,  ең  сұранысқа  ие  атау,  өйткені 
тұтынушы егер ол дүкен болса, оның атынан оның не сататынан нақты 
ақпарат ала алады. Мұндай эргонимдерді таңдап қана қою жеткіліксіз, 
оған  осымен  қоса  аздаған  қиял  мен  шығармашылық  ізденіс  керек. 
Мысалы, тек 
«Азық-түлік» емес «Ең балғын азық-түліктер», «Киімдер» 
ғана  емес 
«Сіздің  киіміңіз»  деген  сияқты  т.б.  Антропонимдердің  де 
жиі  пайдалануы  түсінікті.  Қызылорда  үлкен  қала  емес  және  оның 
жекелеген  шағын  аудандарындағы  тұрғындар  сол  жердегі  дүкеннің 
кімге  тиесілі  екені  ғана  емес,  атауды  кімнің  құрметіне  қойылғанын 
да  жақсы  біледі  (мысалы
,  «Индира»  дүкені  оның  иесінің  қызының 
атына, 
«ЖанРос» компания иесінің баласының атына, «Ажар» сауда 
үйінің әйелінің атына қойылған). Жалпы алғанда Қызылорда қаласы 
эргонимдерінде  шығармашылық  ізденіс  бастауы  мен  креативтілік 
мүлдем жоқ деп айтуға болмайды.
Қала  эргонимдердің  сөзжасамдық  ерекшеліктерін  қарастырғанда 
біз  олардың  екі  түрлі  тәсіл  арқылы  –  семантикалық  және  атаулық 
сөзжасам тәсілдер арқылы жасалуына көңіл бөлеміз:
1.Сөзжасамның семантикалық тәсілі арқылы жасалған эргонимдер. 
Олар: 1) эргоним сөздер, олар өз ішінен мынадай жолдармен жасалған: 
а)  трансонимдену  (бір  атаудың  екінші  нысанға  атау  ретінде  көшуі) 
(дүкендер – «
Рахат», «Арай»; сауда үйлері – «Сырдария», «Торғай», 
«Стамбул»;  мейрамханалар  -  Қыз  Жібек,  Жанетта  т.б.);  ә)онимдену, 
бұл негізгі екі типі арқылы метафорамен (сән салондары – 
«Шарм», 
«Принцесса»;  күзет  агенттіктері  «Найза»,  «Арлан»,  т.б.)  және 
метонимиямен 
(«Арзан баға» - «Арзан» базары т.б.), өзге тілден енген 
атаулар 
(«Кореана»,  «Виола»,  «Версаль»,  т.б.)  және  т.б..  2)  эргоним 
сөз  тіркестері,  құрамы  әр  түрлі  сөз  таптарынан  болған,  мысалы: 
зат 
есім+зат есім (құрылыс компаниялары - «Асар Құрылыс», «Адем Жан»; 
мұнай компаниясы 
«Торғай-Петролиум», «Қуат Амлон Мұнай»), сын 
есім+зат есім (мейрамханалар – «Алтын сарай», «Золотой дракон», 
«Жас  отау»),  сан  есім+зат  есім  (дәмханалар  -  «Жеті  қазына»,  «Три 
поросенка»). 3) эргоним сөйлемдер, жалпы мұндай эргонимдер өте аз 
кездеседі, мысалы бұл орыс тілінде көбінесе этикеттік формалармен, 
одағайлардан  жасалған  (дүкендер: 
«Браво»,  «Вива»)  және  бұйрық 
райлы етістікпен келетін сөйлемдер (дәріхана: 
Будьте здоровы!). Біздің 
ойымызша, мұндай эргонимдер қазақ табиғатына тән емес және осы 
сипаттағы  кірме  эргонимдер  де  біз  зерттеу  нысаны  еткен  қалада 
мүлдем кездеспейді.
2.Атаулық сөзжасам тәсілі арқылы жасалған эргонимдер. Бұлар өз 
ішінде  үш  түрлі  жолмен  жасалған:  1)  буынның  қысқаруы  жолымен 

ОНОМАСТИКА
92
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
жасалған  эргонимдер  (мұнай  компаниялары: 
ЖандосРоссия  – 
«ЖанРос»;  Қазақстан  Россия  мұнай  –  «КазРосМұнай»;  Фармация 
Сервис  –«ФармСервис»,  т.б..  2)  қосарлану  арқылы  жасалған 
эргонимдер  («
Эко-фам»,  «Ай-дан-инвест»,  «Аңсар-Сервис»,т.б.).  3) 
сан  және  өзге  де  символдар  қоса  жазылғандар 
(«Жайна  -2»,  «Прага 
-7», «Азия +», «Шейх-S» т.б.).
Қызылорда  қаласындағы  эргонимдерге  сөзжасамдық  тұрғыдан 
талдау  жасау  барысында  біз  семантикалық  тәсілдің  өнімді  екенін 
көрдік. Оның ішінде ең өнімдісі эргоним сөздер, оның ішінде 
онимдену 
жолымен  жасалғандары.  Бұл  тілдік  материалды  үнемдеуге  қатысты, 
өйткені метафора мен метанимия тұтынушынының көңілін аудартуға 
септігін  тигізеді,  атау  берушіге  қысқа  да  нұсқа,  образдық  ат  қоюға 
көмектеседі.  Саны  жағынан  келесі  орынды  эргоним  сөз  тіркестері 
алады.  Бұл  тәсілді  атау  берушілер  бойына  барынша  көп  ақпарат 
жинақтайтын  көпқызметті  эргонимдер  жасауда  жиі  пайдаланады. 
Жоғарыда  айтын  өткеніміздей,  эргоним  сөйлемдер  зерттеу  нысаны 
болып отырған қала тілінде кездеспейді.
  Қаладағы 
әртүрлі 
кәсіпорындарының 
маңдайшаларында 
мүлдем  жіберуге  болмайтын  түрлі  қателіктерін  жиі  көретін 
болдық.  Біз  бұларды  сондай-ақ  жарнамалардан,  афишалардан, 
хабарландырулардан  т.б.  көреміз.  Бұл  не?  Бұл  сауатсыздық  сөзді 
дұрыс  айта  алмаудан  ба,  әлде  дұрыс  жаза  алмаудан  ба  немесе  әдейі 
бөлектеніп  көрініп,  назар  аудартудан  ба?  Біздің  көзқарасымыз 
бойынша,  Қызылорда  қаласы  эргонимдерінде  осы  заманғы  жазу  өз 
бейнесін  тапқандай.  Эргонимдерден  біз  көбінесе  орфографиялық 
нормалардың  саналы  түрде  бұзылғандығын  кездестіреміз.  Мысалы, 
бас  әріптерді  нормаға  сәйкес  қолданбау,  ат  қоюшы  сөздің  алдыңғы 
бөлігін бөлектеп көрсетеді 
(«АВТОбөлшектер»), кейде бас әріптер сөз 
тіркесінің  ортасында  қолданылады 
(«Ыдыстар  Әлемі»,  «Сыр  Әлемі»-
«Мир  Красок»),  (жалпы  Ыдыстар,  Кілемдер,  Киімдер  деп  көптік 
жалғаумен жазу да қазақ тілінің табиғатына жат), тіпті сөздің соңын да 
бас әріптермен саналы түрде жазу кездеседі 
(«МастерОК», «ТурАН» 
«ӘлемТУР» «ШоқСУ»).
Тағы  бір  тілдік  норманы  бұзушылыққа  сөзбен  бірге  әріптік  емес 
таңбаларды пайдалану жатады 
(«Азия+», «Прага- 7», «
Ѽптовик», ).
Кейбір  эргонимдерден  шетелдік  әріптердің  (латын  алфавиті) 
араласуын  жиі  көреміз 
(«Sарқырама»,  «ШейхS»  «Лаборотория-S», 
«Империя –s»).
  Қазақтың  біртуар  азаматтарының  есімдерін  қала  көшелеріне 
беруге  болғанымен,  оларды  сол  көше  бойындағы  нысандарға  беруге 
болмайды.  Мұндай  келеңсіздіктерге  тиім  салынуы  керек.  Мысалы, 
«Төле  би»  дүкені,  «Baistrit»  (Байтұрсынов  көшесінгегі  мейрамхана), 
«Бейбарыс» сауда үйі, т.б.
Қаланың  лингвистикалық  ландшафтында  шетелдік  лексиканың 
белең  алғандығын  айтпай  кетуге  болмайды.  Мұндай  шетелдік  сөз-