Тәуекелді басқару

Әрекеттің (Бәсекелестер әсерінің)

сыртқы жағдайы

ықтимал

Х –ті нарыққа

жіберу

У –ті нарққа

Х пен У –ті нарыққа жіберуден

бас тартуы
- шешімді қабылдау нүктесі

- ықтимал оқиғалар

16 сурет - Шешім ағашы
Шешіммен байланысты мәселелер белгісіздік жағдайларда көрінеді, сол бақыланбайтын факторларды қарастыру қажет, олар әрекеттің әрбір ықтимал нұсқалары нәтижеге әсерін тигізуі мүмкін. Бұл бақыланбайтын факторларды оқиғалар немесе сыртқы жағдайлар деп атайды. Мысалы, нарыққа сыртқы жағдайдағы жаңа өнімді жіберуде сондай өнімді бәсекелес шығатын жағдайлар болуы мүмкін, бірақ аса төмен бағада немесе осындай өнімді енді ешкім ұсынбаса.

Әрекеттің түрлі ықтимал комбинациясы және жағдайлар үшін соңғы нәтижелерді (шығындарды) таңдау. Әрбір нәтиже таңдалған әрекеттің нұсқалары мен сыртқы жағдайларға байланысты.

Сандық нәтиженің (марапаттаудың) өлшемі әрбір ықтимал шығын үшін бірлікте берілген мақсаттарға жету дәрежесі белгілемейді. Жиі бұны ақша түрінде білдіреді, бірақ кейбір жағдайларда басқа көрсеткіштерді білдіргендей дұрыс, мысалға, уақыт, нарықтық үлесте және т.б.

Оның ықтималдылығы, оқиға деген не немесе сыртқы жағдай танымал терминмен келеді. Ереже ретінде, ол ондық дәреже түрінде белгіленсе және оның мәні 0 мен 1-дің аралығында немесе пайызда. 0 мәні нөлдік ықтималдылығы, ол талданатын оқиға міндетті түрде болады. Ықтималдылық, айталық 0,4 оқиғаны білдіреді, күткендей оннан төрт есе болады. Оқиға ықтималдылығының жалпы сомасы 1.0 құрауы тиіс. Мысалы, егер педагог студенте емтиханды 0,7 тең тапсырады деп айтса, онда ол студенттің емтиханды 70% тең мүмкіндігі бар. Емтиханды тапсыруға байланысты ықтимал оқиғалардың басқаларының ішінен тек емтиханда құлауды көрсетуге болатын ескерсе, онда ол шығын ықтмалдылығы 0,3 тең болады.

Ақпарат ықтималдылық бөлінуінің түрінде ұсынылуы мүмкін. Бұл талданатын оқиғалар мен шығын келеді деген ықтималы үшін ықтимал шығындардың тізімі. Жоғарыда баяндалған мысалдың келесі түрі үшін ықтималдардың бөлінуі:

Шығын	Ықтималдылық
Емтиханды тапсыру	0,7
Емтиханнан құлау	0,3
Қорытынды	1,0

Кейбір ықтималдар обьектісі ықтимал сияқты танымал, себебі математикалық немесе тарихи дәлелді деректермен анықталуы мүмкін. Обьективті ықтимал үлгісі бола алатындар: тиынды немес ойын сүйегін лақтыру. Мысалы, тиынды лақтырғанда ол жоғары жағымен «орел» жатса, логиклық 0,5 құраған жөн. Мұны тәжірибеде тексеріп көрген түрде болады, тиынды бірнеше рет лақтырып және алынған нәтижені белгілеу.

Сүйекті лақтыруда 1 санынан алу ықтималадылығы 0,166 (яғни, алтыдан бірі) тәріздес. Мұны да логикалық түрде тсіндіруге және тексеруге болады, ойын сүйегін лақтыруда және алынған нәтижесін белгілеуге болады.

Бизнес саласындағы шешім үшін обективті ықтималды алу аз мүмкіндікті, өйткені осындай жағдайда жиі алдыңғы деректер немесе қайта өткізілетін процестер болмайды. Ықтималдылықты мұнда өз пікірінің негізінде бағалауға тура келеді. Мұндай тәсілмен алынған ықтимал субьективті ықтимал деп аталады, себебі мұндай жағдайларда тіптен екі адам жиі нақты шығынға иеленеді және сол ықтимал мәндерді де иеленеді. Субьективті ықтималдылық жеке білімдер, бағаланады, өткен тәжірбеде және ағымды өзгерісті бақылауда, ол мүмкіндік болашақ оқиғалардың нәтижелеріне әсер етеді. Ықтималдылықтың аз мүмкіндігі, мұндай ықтималдылықтар бағалауы мүмкін, яғни, субьективті қателермен байланысты болашақ белгісіз оқиғалардың кез келген бағасы.

Мұндай әдістің артықшылығы, ол тым негізделген ақпаратты қамтамасыз етеді, ол аса ықтимал шығындардың көрсетуге рұқсат етеді. Мысалы, - А және В студенттер емтиханды тапсырыс ала ма деп оқытушы сұрайтын жағдайды қарастырайық. Оқытушы екі студент те ол күткендей емтихан тапсырады деп жауап бере алады. Оқытушы бұл бағасы аса ықтимал шығын көзқарасынан. Адайда ықтималдылықты бөлу кезінде аса жоғары қолданылады.
3 таблица - Ықтималдылықтың бөлінуі

Мұндай ықтималдылықтың бөлінуі оқытушылардан оның өнімділігінің дәрежесін, болашақ оқиғаның ықтимал нәтижесін анықтауды талап етеді. Мұндай қарапайым бағаға қарағанда ақпарат мәнді, екі студент те алдағы емтиханды тапсыруы ықтимал, өйткені а – студенті емтихан аз құлайды, ал сол кезде В студенті үшін әбден ықтимал. Енді бизнесте шешімді қабылдауда ықтимал теориясының принциптерін қолданамыз.

Менеджерлер үшін әрекеттің әрбір баламалы нұсқалары үшін ықтималдылықтың бөліну көрінісі пайдалы қосымша ақпараты бере алады, өйткені, мұндай бөліну белгісіздік дәрежсін көрсетеді, ол әрбір осы нұсқалар үшін болады. Менеджерлер әрбір баламалы нұсқаларға ықтималдылықтың бөлінуі тек ықтимал кірісті қарастыруға мүмкіндік бермейді, ол және осы нұсқаның белгісіздік дәрежесін қарастыруға мүмкіндік береді. Келесі мысалды берілген жағдайды қарастырайық.
4 таблица - А өнімі үшін ықтималдылықтың бөлінуі

5 таблица - В өнімі үшін ықтималдылықтың бөлінуі

Мұндағы А немесе В өнімін шығарудың мақсаттылығын қарастырады, сонымен қатар бір уақытта тек олардың бірі ғана өндіріледі. Әрбір өнімнің бағаланатын сұранысы белгісіз. Анығырақ әрбір өнім бойынша ықтимал сұранымның зерттелуі келесі олардың әрбірі бойынша кірістің ықтимал бөлінісін береді.

Компанияның қандай өнімін шығаруға тиімді?

Мысалда көрсетілген ықтимал бөлінісінің оннан бір мүмкіндігі бар, А өнімін үшінші кіріс 6000 а. бірл. және оннан төрт мүмкіндігі а. бірл.8000 болады. Ықтимал бөлінісінің талдау тәсілі аса пайдалылығын компания А өнімі бойынша кірісті а. бірл. 800 немесе жеті жағдайдың 10- нан аз алады.

Бұл сан 6000 ақшалай бірл. 7000 ақшалай бірл. және 8000 ақшалай бірл. үшін ықтималдылықты қосумен алынады. Компанияда кірісті 9000 ақшалай бірл. және оннан үш есе бола алу ықтималдылығын көрсетуге болатын тәрізді.

Күтілген нәтиже (кестеде оны күтілген марапаттау деп атайды) кірістің әрбірі деңгейін ( ықтималшығынды) мысалда, оған сәйкес келетін ықтималдлықта таразылау. Бұл таразыланған шаманың сомасы ықтимал бөлінісінде күтілген нәтиже бұл таразылау ықтимал кірістің орташа арифметикасы. А және В өнімдері үшін күтілетін нәтиже 8000 ақшалай бірлікте және 8900 ақшалай бірлікте жағдайды дамытудың жалғыз нұсқасы емес есебімен (аса ықтимал бағалардың жалғызы), ал ықтимал шығындардың диапозонда беліленуі. Мысалы, жалғыз аса ықтимал баға бұл – кіріс деңгейі, оны компания аса ықтималдылықпен алады. Екі өнім үшін қарастырылған мысалда аса ықтимал баға 8000 ақшалай бірлік, ал В өнімнен 8900 ақшалай бірлік кірісте болып табылады. Күтілген нәтиже бұл – менеджерлік бағалар негізінде алынған ықтимал шығындардың орташа нәтижесі.

Бірақ фактілік шығындар күтілгенге тең болады деген ешқандай кепілділік жоқ.

Кірісті күтілген мәнінен басқа менеджерлердің түрлі баламалық нұсқалары үшін күтілетін болашақ кірістің белгісіз дәрежесі қызықтырады. Мысалы, болжап көрейік, әрекетің тағы бір нұсқасы үшін, яғни, егер мысалға, қайтып келсек, онда енді С өнімін және шығаруға ықтималдылығының пайда болуы мүмкін. Осындай жағдайда ықтмалдылықтың бөлінісі келесідегідей болады: