Тәуекелді басқару

Шкаланы құрастырушылар пікірінше, бірінші үш деңгей қалыпты немесе тәуекелге сәйкес келеді, ондайда кәдімгі шешім шығару ұсынылады. Үлкен деңгейімен шешу тәуекелге жақын шешімді қабылдаушы тұлғаларға байланысты.

• 
  приемлемді тәуекел аймағы;
  
• 
  жіберілетін тәуекел аймағы;
  
• 
  сыншылдық тәуекел аймағы;
  
• 
  апатық тәуекел аймағы.
  

Сарапшылар басқару процесінің өз рөлін орындауда 2 негізгі функцияны шығарады: обьектілерді қалыптастырады (баламалы жағдаяттар, мақсаттар, шешімдер және т.б.) және олардың сипаттамасының өлшемін өндіреді (жағдайдың жетілу ықтималдылығы мақсаттардың мәнді коэфициенттері шешімді жоғары қою және т.б.). Обьектілерді қалыптастыру сарапшылармен логикалық ойлау және интуиция негізінде жүзеге асды. Мұнымен білім мен сарапшылар тәжірибесі үлкен рөлді ойнайды. Обьектілер сипаттамасының өлшемі сарапшылардан білім мен өлшем теорияларынан талап етіледі. Сарапшылық бағалар әдісінің сипаттамалық ерекшеліктері қалыптаспайтын мәселелердің күрделі шешімінің ғылыми құралы болып табылады, біріншіден барлық сараптама жүргізуші ғылыми қалыптасқан ұйым әрбір кезеңнің аса нәтижелік жұмысымен қамтамасыз етеді және екіншіден сараптаманы ұйымдастырушы ретінде сандық әдістерін қолдануды, солай нәтижелерді қалыптасқан топтық өңдеу және сарапшылар пікірін бағалау. Бұл екі ерекшеліктер сарапшылық бағалардың әдісін кәдімгі бұрыннан белгілі сараптамалар айыра алады, адамдық әрекеттің түрлі салаларында кең қолданылады.

Стаистикалық әдістер қолдануда түрлі себептермен, жағдаяттарда, мүмкін емес, тәуекел деңгейін бағалауда эвристикалық әдісі кең қолданылады.

Эвристикалық әдістер ерекшеліктері мен үлгілері алынатын шешімнің қатал математикалық дәлелдемелер оңтайлығының жоқтығы.

Әрекеттің түрлі аймақтарында сараптамалық бағаның әдістерін кең қолданады (сараптамалар, консилиумдар, кеңестер). Практикалық әрекетте жеке сияқты топтық та сараптамалық бағалар қоданылады. Жеке сараптамалық бағаларды қолданудың негізгі мақсаттары болып табылатындар:

• 
  оқиғаның даму әрекетін және болашақта құбылысты болжау, сонымен қатар осы олардың бағасы;
  
• 
  басқа сарапшылар ұсынылған сараптама мен нәтижелерді жинақтау;
  
• 
  басқа мамандар мен ұйымдардың жұмысқа (пікірі, сараптамасы) қорытынды шығару.
  

Ұжымдық сараптамалық бағаны бұл жеткіліксіздіктерді шеттетеді. Топтық пікір білдіру процесіне, жеке бағаны салыстыру бойынша келесі айыра алатын ерекшеліктер беруші:

• 
  ұжымдық бағаларды аса субьективті;
  
• 
  олардың негізінде дәлелді үлкен дәрежесі бар шешім қабылдауы.
  

• 
  ашық немесе жабық дауыс беру салдарымен тұрақты мәселелерді анық талқылау;
  
• 
  талқылау мен дауыс берусіз еркін пікір білдіру;
  
• 
  жабық дауыс беру немесе сарапшылар сауалдарына сауалнама алу саладарымен жабық талқылау.
  

• 
  тапсырма мен тәжірибе қолайлы;
  
• 
  тәжірибе мақсаты;
  
• 
  тәжірибелі қажеттілігінің қалануы;
  
• 
  жұмысты орындау мерзімі;
  
• 
  басқарудың тапсырмасы мен топ құрамы;
  
• 
  топтың міндеттері мен құқықтылығы;
  
• 
  жұмыстың қаржылық және материалдық қамтамасыздығы.
  

Басқару тобын қалыптастырғаннан кейін келесі тәртіпте сарапшылық топты талдау жұмысы жүзеге асады, шешілетін мәселені анықтау, әрекеттің әрбір аймағы бойынша сарапшылардың іскерлік құрамын белгілеу мәселесімен байланысты әрекет аймағының шеңберлік белгілеу, оларды тауып алу есебімен сарапшылардың алдын ала тізімін айқындау, жұмысқа қатысуға сарапшылар келісімін алу, сарапшылық топтың аяқталған тізімін құру.

Сарапшылар тобының қалыптасу процесімен паралельді басқару тобы ұйым өндіріс және сарапшылар сауалдары әдісін жүргізеді, бұнымен қоса келесі мәселелерді шешеді:

• 
  сауалды жүргізу орны мен уақыты;
  
• 
  сұрақтар саны мен тапсырмасы туры;
  
• 
  сауалдар жүргізу формасы;
  
• 
  сауалдар фиксациясының тәртібі мен нәтижелер жиынтығы;
  
• 
  қажетті құжаттар құрамы.
  

Сарапшылардың тікелей сауалдар жүргізу процесінде және оның нәтижелерін басқару тобы өнделген жоспармен сәйкес жұмыс комплексін орындау жүзеге асырады, қажеттілік шамасы бойынша мазмұн, мерзім және қорды қамтамасыз етуде оны корректілеу.

Басқару тобының соңғы кезеңі болып жұмыс нәтижесін әрлендіру болып табылады. Бұл кезеңде сарапшылық бағалау нәтижелерінің талдауы жүргізіледі, есеп беруді құрастыру, нәтижелерді талқылау және қолдау, бекітуге жұмыс қорытындысын беру, сараптау және жақты ұйымдастырудың нәтижелерімен танысу.

Сарапшылар талдауы.

Сарапшылық бағалау процедурасының өткізілімі үшін сарапшылар тобын қалыптастыру.Ортақ талаптар бойынша сарапшылар тобын құру сараптамалық мәселелері нәтижелі шешімі болып табылады.

Мәселелерді шешудің нәтижелігі сарапшының нақты сипаттамасы және оған шағыны болып белгіленеді. Сараптамалық зерттеу нақтылығы тек мәселені дұрыс шешу мен оның нәтижелерін талдау негізінде белгіленуі мүмкін. Сарапшыларды пайдалану шартталған, ол бір ақпаратты алуда басқа да тәсілінің жоқтығы.

Сондықтан сараптаманың нақты бағасы, ереже ретінде, тек тәжрибелі мәліметтен кейін жүзеге асады.

Егер сараптамада мысалға бір және сол сарапшылар құрамынан жүйелі жүргізілсе, онда сарапшылар тобының нақты жұмысы бойынша статистикалық жинағының мүмкіндігі пайда болады және нақтылықтың сандық бағасының беріктілігін алу. Бұл бағаны келесі сараптама үшін сарапшылар тобының нақтылығы бойнша сандық мәліметте қолдануға болады.

Топтық сараптамалық бағалауының нақтылығы топта сарапшылардың ортақ санына, топтағы түрлі мамандардың несібелік құрамына, сарапшылар сипаттамасына байланысты. Нақтылыққа байланысты сипаттаманы тізілген факторлардан белгілеу болып табылатын сараптамаларды талдау процедурасының тағы бір мәселесі. Талдау процедурасының күрделі мәселесі болып табылатын сараптаманың әрекеті мен нәтижесіне мәнді әсер етуші сараптаманың сипаттамасының жүйесін қалыптастыру. Бұл сипаттамалар маманның спецификалық қасиетін және сараптамаға әсер ететін адамдар арасындағы қарым - қатынастарын бейнелей алуы қажет. Сипаттаманың маңызды талабы осы сипаттамамен өлшенеді.

Топтағы сарапшылардың максималды саны қаржылық қор бойынша шектелумен тексеріледі. Төлемге шығындар сарапшылар санымен нақтылылық арасындағы байланысты белгілеген соң басқару, басқармаға бұл ақпаратты ұсынады және баламалы шешімінің ықтималдылығын қалыптастырады.

Мұндай баламалар сияқты сараптамалық бағалаулар нәтижелерінің нақтылығы сараптамалық төлеміне шығын бойынша шектігі орындаушы қамтамасыз ету деңгейіне дейін төмендетуі мүмкін. Немесе сарапшылардың төлемге сараптамасының нақтылығына бастапқы талаптарды сақтау және шығындарды ұлғайту.

Сарапшылар талдауы бойынша жұмыстың келесі кезеңдері сарапшылардың алдын ала тізімін құру болып табылады. Бұл тізімді құруда сарпашылар сапалы талдау жүргізеді. Сарапшылар сапасы есебінен басқа сипаттамада олардың табылу орны мен таңдалған мамандар қатысу ықтималдылығы белгілененді. Сапаны бағалауда сараптамада кандидаттарды аса жақсы білетін адамдар ескереді.

Сараптамашылардың тізім құруы бойынша оларға сараптамаға қатысуға шақырумен хат жолданады. Хаттарда сараптаманы жүргізу мақсаттары, мерзімі, жүргізу тәртібі, жұмыстың көлемі мен марапаттау шарты түсіндіріледі. Хатқа сараптамашыларға берілген сауалнамалар және өзін- өзі бағалау құзіреттілігі қосымша берілген.

Сарапшылар жауабын алғаннан кейін, басқару тобының тізімін құрайды. Тізімнің бекітілген құрамынан кейін сарапшыларға оларды тобының құрамына енгізу туралы мәлімет жіберіледі. Егер сараптамалық бағалар сауалнама әдісімен жүргізілсе, онда бір уақытта сарапшылық топқа енгізу туралы барлық сарапшыларға сауалнама жіберіледі, оларды толтыру үшін қажетті нұсқауы жіберіледі.

Сарапшылар олардың сарапшыларға енгізу туралы хабарлау кезінде сараптауды талдау бойынша жұмыспен аяқталады.

Сауал – бұл басқару тобының және сарапшылардың бірлескен жұмысының кезеңі. Сауалдың негізгі құрамы болып табылатындар:

• 
  сарапшылардың тапсырма қойылымы мен сұрақтар ұсынысы;
  
• 
  сарапшыларды ақпаратпен қамтамасыз ету;
  
• 
  талқылау, ұсыныстар бағасының сарапшылармен өңделуі;
  
• 
  сарапшылар жұмысының нәтижелігінің жиынтығы.
  

• 
  берілген обьектілердің сапалылығы мен сандығы;
  
• 
  жаңа обьектілердің құрлымы мен бағасы.
  

• 
  пікір – сайыс;
  
• 
  сауалнама алу;
  
• 
  сұхбаттасу.
  

Әрбір сарапшыға талданатын құбылысқа жататын бүкіл ақпаратты мүмкіндігінше жеткізуге тырысу сарапшылар сияқты сауал ұйымдастырушылар шығармашылық өз бетінше жұмыс жасау мен белсенділікті бөлектемей сараптауға жатқызады.

Алайда ақпаратты өңдеу бойынша сараптама мүмкіндігі шетелмеген, нәтижесінде сараптама оның қарауындағы барлық ақпаратты қол домбай шешім қабылдай алады. Сонымен қатар, адаммен жаңа ақпаратты қабылдау ішкі күреспен белгіленеді және бірдей субьективтілік бағаға әсер етпейді. Осы психологиялық ерекшеліктерден сарапшылар түскен ақпаратты фиксациялау үшін техникалық жағдайларды пайдалануда жазба жолын жүргізуге қажетті мүмкіндігін ұсынған жөн және сарапшыларға ас қабылданатын түрде қисыну. Сарапшылардың ақпаратты алмастыру мәнінің қайшылығын ескеру қажет, өйткені алынған осындай ақпарат сарапшылармен құрылған шығармашылық дербестігінің үлгісін жоғалту қауіптілігін жасырады.

Сауал әрбір түрлі өз беделін және құрылыстағы жеткіліксіздігі болады, олардың арасындағы ақпарат алмасулар, сауалдың сол немесе басқа түрлі таңдау көптеген факторармен белгіленеді, олардан сараптамалық мақсаты мен тапсырмасы негізгісі болып табылады.

Сарапталған мәселе қиындығы – сауал нәтижесінде ақпараттың толықтығы мен нақтылығы, ақпараттың көлемі мен жеткіліктілігін талап ететіндігі, сауал жүргізген уақыт және сараптамаға, жалпы сауалға жіберілген құндылық және жалпы сараптама, сарапшылар сана, басқару және оларды сипаттау тобының мүшелері.

Сарапшылардың сауал жүргізгеннен кейін шығатын ақпараттар нәтижелерін өңдеуін жүзеге асырады, өңдеу үшін сандық мәліметтерін сарапшылардың жоғары қоюы және сол жоғары қоюдың негізделген құрамының белгілерін қолданады.

Өңдеу мақсаты жинақталған деректер мен жаңа ақпараттар алуда жасырын құрамында сараптамалық бағалары болып табылады.

Өңдеу нәтижелерінің негізінде мәселені шешу қалыптасады. Сандық мәліметтер сияқты сарапшылар пікірінің құрамын топтық сараптамалық бағалаудың нәтижесін өңдеудің сапалық және сандық әдісін пайдалану қажеттілігіне әкеледі. Бұл әдістердің үлес салмағы сарапшылық бағалаудың шешілетін мәселелерінің класына байланысты.

Сарапшылық бағалау әдісінің мәнділігі орынды ұйымның сарапшыларының мәселеге талдау жүргізуінде сандық пікірінің бағасы мен олардың нәтижелерін өңдеу мен тұжырымдау. Сарапшылар тобының пікірінің жиынтығының мәселесін шешу ретінде қабылдананды.

Сарапшылар құрамының сандық және талдауы мәселесінің кеңдігі, бағалар, нақтылығы, сарапшылар сипаттамасы мен шығыны негізінде талданады. Сараптама нақтылығын жоғарлату шығынды ұлғайтумен байланысты. Орналасқан қаржылық қорлар топта сарапшылардың максималды санымен шектеледі. Сарапшылар тобына жеке сипаттама негізінде таңдайды: құзырлық, креактивтік, сараптамаға қарым – қатынасы, конформизм, ойлау құрылысы, ұжымшылдық, сыншылдық.

Қазіргі уақытта тізілген сипаттамалар негізінен сапалы бағаланады. Тек олардың кейбірі ғана сандық бағаны жүргізуге тырысады. Құзырлық дәрежесінің сандық бағасы үшін құжырлық коэффициенті сарапшылар пікірінше өлшенген есебімен пайдаланылады. Сараптама тобының құрамы туралы мамандар пікірі нәтижесі бойынша құзырлық коэффициентіне жататын бағалар әдісін аса қарапайым болып табылады. Сауалдар нәтижесі бойынша матрицаны қалыптастырады.

Әрбір сарапшы өзін сарапшы тобына қоса алуы немесе қоспауы мүмкін. Деректер бойынша матрицалар құзырлық коэффициентті сарапшыларға салмақ ретінде анықтайды:

Құзырлық коэффициенті сарапшылара қатысты сан ретінде белгілейді, сарапшының сарапшылық топтық тізіміне пікір білдіру.

Саратапшылық сипаттамасының талдауы ақпаратты жинау және оны зерттеу бойынша аса еңбек сыйымдылығын талап етеді. Ереже ретінде, сараптама сипаттамасының бір бөлігі оң да, ал бір бөлігі теріс. Сипаттау келісімінде және сарапашылар таңдауында олардың сапасының қайшылықтары есебімен мәселе пайда болады. Сараптама сипатының жиынтығын қалыптастыру қажет, бір жағынан оның маңызы сапсы мен екінші жақтан оның жіберілетін тікелей өлшемін ескеру. Осындай сипаттама ретінде сараптаманың нақты пікірін қабылдауға болады. Алайда осындай жинақталған сипаттама мәселені шешуде өткен тәжірибеле сараптаудың қатысуы туралы ақпаратты талап етеді.

Жағдаяттар қатарында мұндай ақпараттың болмауы мүмкін. Сараптаманың нақты бағасы санды бағаланады.

Бүкіл топтық нақты бағасына әрбір сараптаудың үлесі топтағы сараптау сандарында, қарым – қатынасын сараптау тобының орташа нақты бағасын белгілейді.

Жоғарыда белгіленгендей, сарапшылар сауалдарының негізгі белгілері: сауалнама алу, сұхбаттасу, Дельфа әдісі, милы шабуыл, пікірсайыс болып табылады. Сауал нәтижелерін өңдеуде келесі тапсырмалар пайда болады.: сарапшылар пікірінің келесісін белгілеу; обьектілердің жиынтық бағасын құру, сарапшылар арасындағы талқылау байланыстылығын белгілеу; обьектіге қатысыты салмақтарын белгілеу; сараптама нәтижесінің үмітінің бағасы.

Сарапшылар пікірінің келісім бағасы жеке пікірге жақын дәрежесін сипаттау, сандық шамасын анықтау жолымен шығарылады. Обьектілерді ранжирлеуде сарапшылар тобының пікірінің келісімінің шамасы ретінде конкордацияның дисперсиолды коэффициентін пайдаланады (келісім коэфициенті) конкордацияның диспресионды коэффициентін апотериолы деректерімен, яғни, обьектілердің бағалау нәтижелері бойынша анықтау. Осы анықтаудың негізгі мұраты сарапшылар құзырлығы обьектілердің топтық бағасымен олардың бағасының кіші дәрежесі бойынша ұсынысы болып табылады. Егер сарапшылар реттік шкалада обьектілер өлшемін жүргізсе ранжирлеу әдісі салмақтар өлшемінде шек бар, сарапшылардың жеке ранжировкалары бойынша өңдеу тапсырмасы жинақталған ранжировка болып табылады. Әрбір сарапшы өз ранжировксын береді, ол жұптық салыстырманың матрицасына сәйкес келеді, сондықтан сарапшылар санына матрица саны тең. Жинақталған ранжирова жұптық салыстырма матрицасы сияқты белгілененді, ол сарапшылардың ранжировкадан алынған аса жақсы түрде жұптық салыстырма матрицасына келісіледі. Аса жақсы келісім түсінігін тәжірибеде жиі медиана ретінде белгілейді. Медиана жұптық салыстырма матрицасы, барлық жұптық матрицаны сарапшылармен алынған ара қатынастық сомасы одан минималды болып табылады. Жұптық салыстырма матрицасы құрылымы медиомаға сәйкес, матрицаның әрбір сарапшылар үшін, элемент үшін көбінесе, қарапайым дауыстарының принциптері бойынша жүзеге асады. Алгоритмде жұптық салыстырма матрицасының жиынтықты құрылымда құзырлық коэффициентті сарапшылар құзырлығын ескеру жолымен еңгізу.

Ранжирлеу нәтижесін өңдеуде екі сарапшы ранжировкасы арасында тапсырмасының белгілену байланыстылығы пайда болуы мүмкін. Өзара байланыс шарасы болып ранговой корреляция коэфициенті қызмет етеді. Көптеген ранжировканың өзара байланысының сипаттамасы немесе ранговой корреляциясының коэффициенттер матрицасы мақсаты болады. Спирменнің ранговой корреляциясының коэффициенті 1ден + 1- ге дейін өзгереді. Ол бірдей ранжировканың нөлге теңдігінде тәуелсіз сызығын есептейді.Формула бойынша корреляция коэффицентінің бағасы кездейсоқ өлшем болып табылады.

Тәуекел дәрежесін белгілейтін сараптамалық бағалар әдісін түрлі нұсқаларда пайдаланады. Мысалға, құрылыс аймағында жұмысшылар арасында жүргізілген сауал әрекетінде тәуекел дәрежесін келесі факторлардың әсері айқындалған : бірінші орында – жоба құндылығы, екінші –жұмыс көлемі, үшінші –жұмысты орындау мерзімі және т.б. Тәуекел факторларының сараптамасы негізінде үлгі құрылған, ол тәуекел жағдаяттарының жиынтығының салдарын сараптауға мүмкіндік береді. Осы тәуекел үлгісі 3 категорияға бөлінген : жұмыс көлеміне әсер етуі, құндылығы және орындау мерзімі. Осы тәуекел категориялары үш матрицада ұсынылған. Жұмыс көлемінің матрицасы жоба бойынша нұсқалық жұмысты құраған, ол жобаның өткізілімі жағадайларын қолдануға байланысты өзгеруі мүмкін.

Жұмыс ұзақтығының матрицасы жағдайлардың өзгеруіне байланысты жоба бойынша жұмыс уақытының ұзақтығы туралы нұсқалық бірқатар деректерді құрады. Оның негізінде сыншылық жолының есебі жүзеге асты, ол жеке жұмыс пен жалпы жобаның аяқталуында ықтимал кірістерді белгілейді. Құндылық матрицасы ұдайымының ықтимал талаптарын жұмыс көлемінің өзгеруі және оларды орындаудағы кірістен және т.б құрады. Нәтижесінде ағымды қаржылық жағдайының матрицасы құрылды, комбинирлік әрекетің кірісті алу формасында жобаға қатысушылардың қаржылық жағдайына барлық қарастырылған тәуекелдің комбинирленген әрекетін, кірістер құндылығы мен кідіргісінің т.б өсуімен байланысты заимдер ұлғаюын зерттеу. Әдіс тәуекелдің өте күрделі кешенін басқарушы құрамды және көріну ықтималдылығы туралы қорытындысын және зерттелетін тәуекелдер салдарының деңгейін жасауға рұқсат береді.

Сарапшылық баға әдісі еңбек көлемді, соның ішінде және ұпайлық - өте қолайлысы. Оның жеткіліксіздігі алынған нәтижелердің субьектілігінің жарлығы болып табылады. Сонымен бірге шетелдерде сараптамалық сипаттың бағалық көрсеткішінің кең қолдануын табу, мысалы жыл сайынғы өте жақсы өндірістік корпорациялары, банктер, қаржылық, компаниялар, сақтандыру қоғамдары және АҚШ-тың, Ұлыбританияның басқа фирмалары жүргізген « Экономист» және «Фортун» журналдарының сараптамасы. Сарапшылар ретінде бірнеше мың көркіті бизнесмендер мен экономика, қаржы және басқарма салаларындағы аса құзырлы мамандарды тартады, олар 10 ұпайы шкала бойынша 2 елдің барлық ірі фирмаларын бағалайды. Негізгі критерилері:

Басқару сапасы, тауар сапсы, қорды пайдалану, ұзақ мерзімді капитал салым, талапты адамдарды тарта білу ебі және олардың фирмада бекітілуі мен кәсіби өсуіне қатысу, инновацияға қарым – қатынасы, қоғам және табиғат алдындағы жауапкершілігі.

Бағалардың жеке критерилері бойынша құрастырғандай, солай дифференциямен жинақталған көрсеткіштер бойынша салалар бойынша және келесі кезең деректері бойынша рейтінгтік кесте құрастырады.

Бағалар көрсеткіштеріне ең перспективалы, ең күрделі әдісі – кешенді сипатының рейтенгісі, ол бір мәнге барлық негізгі факторларды қосады. Мұнда пайда болатын негігі мәселелер ол- салыстырмалық және шығатын өлшем көрсеткіштері барлығын құрастырушы таразылық. Кейбір жағдайларда параметрлер салыстырмасын нормировка жолымен алуға болады. Көрсеткіштер таразылығы қажеттілігі бойынша ранжирлеумен (мәнділік есесбіне қатысты) және салмақтық коэффиценттер есебімен қамтамасыз етіледі. Сонымен бірге, отандық та емес, шетелдік те емес тәжірибеде кешендік сипаттың бағалық көрсеткіішн белгілеуде сенімді әдісісі жоқ.
3.4 Тәуекел дәрежесін белгілудің және шараларының спецификалық әдісі
Жоғарыда қарастырылған тәуекелдің сандық бағасының әдісі белгілі мәнде универсалды, өйткені сәйкес келетін ақпаратта, уақытта және олардың өткізілім жағдайында олар тәуекелдің барлық түрін бағалауда, кәсіпкерлік әрекеттің барлық саласында қолайлы.

Сонымен бірге экономикалық әдебиеттерде тәуекел мәселесі бойынша бірқатар әдістер мен көрсеткіштер беріледі, олар тәуекелдің жеке түрлерінің және топтарға тура және қосымша бағасы жүзеге асады.

Фирманың, кәсіпорынның, ұйымның қаржылық жағдайының беріктігінің баланстық үлгісінің:
F + Z + R= И + К+ К+ R (16)
түрі бар, мұндағы F – негізгі қаржы және салым;

Z – қор және шығын;

R – қаржы жағдайы, қысқы мерзімді қаржы салымы; дебиторлық қарыз және басқа да активтер;

И – меншік қарыздың бастауы;

К – қысқа мерзімді несиелер ( 1 жылға дейінгі), өз уақытында жабылмаған ссуда;

R – кредиторлық қарыз және заемды қаржылар.

• 
  қордың минималды өлшемі мен шығыны тәуекелсіз аймаққа нақты берік аймағы сәйкес келеді;
  
• 
  қор мен шығындардың қалыпты өлшемі болғанда қалыпты берік аймақ тәуекелдің минималды аймағына сәйкес келеді;
  
• 
  аймақтың дағдарыс жағдайы тауарланған дайын өнімнің болуымен, төмен сұранысы және т.б. тәуекелді дағдарыс аймағына сәйкес келеді.
  
• 
  аймақтың дағдарыс жағдайына жіберілмейтін тәуекелге, сәйкес келеді шамадан тыс қоры бар және тауарланған дайын өнімнің болуынан фирма жойылуы шегінде тұрады.
  

Қисық қаржылық жағдай шығын пайда болу жиілігі

Қисық тәуекел
8 сурет – Ықтимал шығын мен қаржылық беріктік дәрежесіне байланысты фирманың қисық тәуекелі және қисық қаржылық жағдайы.
Қаржылық тұрақтылығының дерексіз көрсеткішінің сараптамасы өзіне қор мен шығын жағдайын зерттеуді еңгізеді. Қисық тәуекел тәуекелдің түрлі аймағында ықтимал шығындардың жиі пайда болуын сипаттайды.

Қаржылық менеджментте тәуекел мен кірісті екі байланысты категория деп қарастырады. Аса жоғары күткен кіріс жобасына сонымен қатар және аса үлкен тәуекел ілеседі, бұл- классикалық нарықтың экономикалық ережесі. Тәуекел мәселесі инвестицияны салыстыру мен таңдаудың негіздерінің бірі болып табылады. Үлкен мөлшердегі ықтимал шығындарға қатысты байланысқан сол нұсқаларды аса тәуекелді деп қарастырады. Формадан дербес тәуекел күтілгенмен капитал қайтарымын салыстырғанда бұл ықтимал азаюы түрін береді, бұл азаю уақытында байқалады. Дисконтирлеу үшін қолданылатын пайыздық ставканы белгілеуде маңызды кезең болып тәуекел есебі табылады. Шығын тәуекелі есебінде қайтарым шығынын қысқарту, инфляция және т.б, пайыздық ставка деңгейіне түзетулер еңгізу ұсынылады, ол тәуелсіз салым бойынша кірісті сипаттайды (мысалы, қысқа мерзімді мемлекеттік құнды қағаздар) спецификлық тәуекел деп ескерілетін яғни, нақты алынған капитал салымнан кірістің тұрақсыздығымен байланысты бір тәуекел сыйақысын қосу, солай нарықтық тәуекел коньюктурасымен байланысты.

Уақыт ағымымен берілген активпен ассоцияланған тәуекел өседі. Сондықтан актив түрінің ұзақ мерзімді болған сайын, ол осы қағаздың гененрирлендіретіні болашақ түсімдердің дисконтрилеген құндылығы ретінде сандық бағасыналады.

Кірістің приемлемді қалпы инвестормен келесі тәсілдерін құрай алады: банктік депозиттер бойынша пайызжық ставка мөлшерінде, пайыздан шығатын банкпен төленген салушыға берілген қаржылық активке оның жағдайының сақтау және тәуекел үшін инвестірлеуге қосымша ақы беру.

Кірістің приемлемдік қалпын беру инвестр оның құнды қағаздың ағымды құндылығының орнығуын есептеп және өзі үшін нұскауымен салыстыру.

Инфляция есебі соманы өсіру есебінде және несиелер алу шынайы пайыздардың ставкасын белгілеу қажет. Әдебиетте келтірілген формула, ол инфляция жағдайларында дисконтирлеудің кәдімгі коэффициентін байланыстырушы, инфляция индесі және дисконтирлеудің номиналды коэффициентін байланыстырушы ретінде қолданылады.

Тәуекелдік қосымша ақыны еңгізуде – инвестиция нұсқаларын салыстыру мен таңдауда тәуекел мәселесін жалғыз шешудің жағдайы ғана емес. Тәуекел азайтуға түрлі әдістерге, инвестицияның нәтижесіне сенімділігін арттыру мүмкіндігін беруге келетіндер: сезімталдық сараптамасы, математимкалық статистиканың әдістері, экономика – математикалық үлгілеу. Бұл әдістер тәуекелді азайтады, ол шешім қабылдушы жаққа ықтимал салдарының (нәтижелер).

Көн нұсқалы суреттен білуге, жүйелердің сарапшылаушы кірсі параметрлердің шарттарының өзгеруіне байланысты рұқсатын береді. Факторға байланысты түрлі әсерлер есебімен кірістің қалыптасуының механизмдер әрекетіне негізделген түсінігінде мүмкін тәуекелге азаяды деген болжам бар. Қаржылық инвестицияның нәтижелі негізінен төрт көрсеткішті қабылдайды: өтімділік кезеңі, таза келген кіріс, кірістің ішкі қалпы, рентабельдік.

Өтімділік кезеңі астарында жалғасқан кезеңді, сол ағымда инвестицияны аяқтау кезінде есепке алынған таза кіріс сомасы – инвестиция сомасына тең екендігін түсінеді. Өтімділік кезеңінің жеңілдетілген көрсеткіші (уақыт факторының есебінсіз) жыл сайынғы таза кіріске инветицияның мөлшерінің қатысын білдіреді.

Бұл әдісті жылдар бойы бірқалыпты кірісті бөлгенде қолданады. Егер кіріс бірде қалыпты бөлінбесе, онда өтімділік мерзімі жылдар санын есебімен тура есептелсе, инвестиция кумулятивтік кіріспен жабылатын болады.

Өтімділік кезеңі уақыт факторы есебімен де белгілене алады.

Таза келген кіріс (NPY) – жобаның барлық жылдарында инвестиция датасы бағасын есептеп, есепке алған қаржылық қорытындының сомасын береді. Бұл шама инвестициялы әрекеттің жалпы баламалы нәтижесіне оның қорытынды нәтижесін сипаттайды.

Егер NPY >0, онда жобаны кейінгіге қалдыру керек, егер NPY >0, онда кіріс жоба бойынша шығынға тең (жоба кірісті де, шығынды да емес).

Кірістің ішкі қалпы (IRR) – бұл есепке алынған есептік ставка, мұндағы жиі алынатын капитализациясы инвестицияға тең болса, жобаның таза нағыз құндылығы нөлге те болса және капитал салым есепке алынса, яғни, IRR= K, мұнда NPY= f(k) =0 болса, соманы береді. IRR коэффициенті максималды жіберілген қатысты шығын деңгейін көрсетеді, максималды жіберілген қатысты шығын деңгейін ол берілген жобамен ассоцирленуі мүмкін. Мысалы, ол берілген жоба толық коммерциялық банктің ссудасы есебімен қаржыланса, онда IRR мәні банктік пайыздық ставкасының жіберілген деңгейінің жоғары шегін көрсетеді, оның жоғарлауы жобаны шығынды етеді.

Тәжірибеде кез келген кәсіпорын өзінің әрекетін түрлі қайнар көздерімен қаржыландырады. Қаржы қорларымен аванысталғанын пайдаланғаны үшін төлем ретінде ол пайыздарын дивиденттерін және т.б., төлейді, яғни өзінің экономикалық потенциалын қолдауға шығынды әкеледі. Бұл шығыныдарға қатасыты деңгейді сипаттайтын көрсеткішті аввнстық капитал «құны» деп атауға болады. Бұл көрсеткіштің экономикалық мәнділігі – кәсіпорын рентабельдік деңгейі ағымды көрсеткіштен мәнінен төмен инвестициялық сипаттағы кез келген шешімді қабылдауы мүмкін, (немесе берілген жоба үшін қаржы құнын егер ол тұтас қайнар болса). Дәл сонымен нақты жоба үшін есептелген IRR көрсеткіші салыстырылады.

IRR үлкен болған сайын, жоба нәтижесі жоғары. IRR деңгейі графикалық әдіспен белгілене алады. NPV қисығының IRR осімен қиылысу нүктесінде жобаның таза нағыз құндылығы нөлге тең. IRR деңгейі итерация салдарының әдісімен есептелуі мүмкін.

Рентабельдік (кіріс индексі) – (PI) өзіне қатысты берілген кірістің инвестициялық шығындарға әкелуін береді. PI = 1 болуында капитал салымның кірістілігі рентабельдік нормативке дәл сәйкеседі, PI > 1 болуында инвестиция рентабельді емес және рентабельді нормативті қамтамасыз етпейді, PI > 1 болуында капитал салымның кірістілігі рентабельдік нормативтен жоғары. Рентабель нормативті кәсіпорынға, оның әрекетіне түскен капиталға салынған қайтарымның миниумындығын береді. Рентабель индексі қатыстық көрсеткіш болып табылады, сондықтан ол баламалы, NPV бідей мәні бар жоболардың бірін таңдауға немесе NPV максималды жинақталған мәнімен инвестиция портфельін қалыптастыруда тиімді.

Кіріс көзқарасындағы жобалар бағасының тағы бір әдісін пайдалану болашақ кірістер құндылығын қазіргі белгілену әдісі: жоғары болған сайын, салым жобасы жоғары.

Тәуекел бағасының имитационды үлгісі қаржылық ағымына корретіленуіне барлық нұсқалар үшін NPV есебі негізделген. Әрбір жоба бойынша оның дамуына үш ықтимал нұсқаларын құрады: пессимистік, аса ықтимал және оптималдық, әрбірі бойынша NPV, NPV_n ,NPV_b, NPV_o есептейді (одан кейін әрбір жоба үшін NPV вариациясының көлемін белгілейді).

Екі салыстырылған нұсқадан аса тәуекел болып NPV үлкені есептеледі. Қарастырылған әдістеменің сандық ықтимал бағалардың қолдануын қарастыратын модификациясы бар. Мысалы, әрбір NPV_n , NPV_b және NPV_o мәнді жобасы үшін олардың іс жүзіне асу ықтималдылығын меншіктендіреді және NPV күтілетін мәніне сенеді, меншіктелген ықтимал бойынша таразыланған және одан қалған орташа квадратты қалдық. Үлкен мәнді орташа квадратты қалдықтағы жоба тым тәуекел болып есептеледі.

Басқа әдістеме қаржы ағымының өлшеміне негізделген. Бұл кезде әрбір жыл және әрбір жоба үшін берілген өлшемдегі қаржылық түсімнің пайда болу ықтималдылығын бағалауға тырысады. Бұдан кейін төмендететін коэффициенттердің көмегімен коректіленген негізде жаңа жобаларды құрады (төмендететін коэффициент қарастырылатын қаражат түсімінің пайда болу ықтималдылығы) қаражат ағымдары мен олар үшін NPV есептеледі. Қаражат ағымы корретіленген аса үлкен NPV ие жоба аса кіші тәуекел болып есептеледі.

Дисконтирлеу коэффициенті тәуекеліне түзету әдісі бар. Дисконтирлеудің тәуекелсіз коэффициенті негізінен мемлекеттік құнды қағаздарға сәйкес келеді. Акция, облигация, опциондар және т.б. аса тәуекел болып табылады. Нақты жобамен байланысты тәуекел көп болған сайын, тәуекел үшін сыйақы жоғары болғаны дұрыс. Мұны дисконтирлеудің тәуекелсіз коэффициентіне қосылған сыйақы деп ескеруге болады. Суретте q1 = f (p)функциясының графигі ұсынылған, мұнда q1 тәуекел есебімен p тәуекел дәрежесінен дисконтирлеу коэффициентінің байланыстылығы көрсетілген.

Алдымен инвестирлеуге арналған капиталдың бастапқы «құнын» құрады, содан (мысалы, сарапшылық жолмен) берілген жобамен байланысты тәуекелді белгілейді: А- РА жобасы үшін, Б- Р үшін, бұдан кейін NPV дисконтирлеу q есептейді:

А _q = qн +РА жобасы үшін; Б _q = РБ жобасы үшін. Үлкен NPV жобасына жоғары баға беріледі.

• 
  кілтті көрсеткішінің яғни, параметр таңдауына қатысты сезімталдылық бағасы өндіріледі (кірістіліктің ішкі нормасы, таза келген кірісі, рентабельдік және т.б.);
  
• 
  кілтті көрсеткішіне әсер ететін факторларды таңдау ставкалар, ссудалар, шартары, заем қаражаттары, болжам бағалар, кіріс пен шығын өсімі және т.б.);
  
• 
  жобаның жүзеге асыруының түрлі кезеңдерінде және өзгерісті факторлардың түрлі мәселесіндегі кілтті көрсеткіштердің есептік мәні.
  

Орташалығы

А жобасы

Дисконтирлеудің тәуекелсіз коэффициенті

Сезімталдылық диаграммасы негізінде жобаның өмірлік айналымының соңына несиені жабу шартына инвестициялы шығындардың қаржылануы үшін пайдаланылған несиеліктің максималды ставкасы белгіленуі мүмкін.

Сезімталдылық сараптамасы тәуекелді және белгісіздікті ескеруге рұқсат береді. Мысалы, егер өнім бағасы дағдарыстық фактор болса, онда маркетинг бағдарламасын күшейтуге немесе жоба құндылығын төмендетуге болады. Егер жоба өндіріс өнімінің көлемінің өзгеруіне сезімтал болса, онда менеджментке және өндірісті жетілдіру бойынша түрлі шараларға көп көңіл бөлу қажет. 40% жуық АҚШ мұнай компаниялары аталған сараптама әдісін тәуекелді қысқартудың құралы ретіне қолданады.

Сезімталдылық талдау екі байсалды жеткіліксіздікке ие. Ол барлық көлемдік болып табылмайды, өйткені, ықтимал жағдайлар есебі үшін есептелмеген және ол баламалы жобалардың іске асырылуының ықтималдылығын анықтамайды.

Жаңа жобалардың тәуекел сараптамасында басқа жобаларға тәуекелдің сәтсіз факторларының әсерінің салдары туралы деректер пайдалы. Сараптамада жобалық – аналогиялық жобалар тәуекелі, жобалық зерттеушілік мекемелердің зерттеу жұмыстары жобалар менеджерлерінің терең сауалы туралы деректер қоры пайдаланылады. Жаңа жоболардың өткізілімінде осы деректерді өңдеуі потенциалды тәуекелді ескеруге рұқсат береді.

Тірі ағзамен анаология бойынша жобаның келесі өмірлік айналымының келесі кезеңдерін айыра алады: өңдеу кезеңі, өсу кезеңі, толыққан кезеңі, түсім кезеңі. Жобаның өмірлік айналымын зерттеу көмегімен жобаның кез келген бөлігінің өткізілімі туралы мәліметті таңдап алуға болады және қаржыны шығындандыру себебін қатар қоюға болады. Аналогия әдісін пайдалануда белгілі қауіптілік болған жөн. Белгілі жоболардың сәтсіз аяқталу жағдайларында жобаның үзілінің ықтимал сценариінің таңдауын дайындау қиын, өйткені көптеген теріс салдарда өзінің ерекшеліктері сипатталады.

Шығынның пайда болу ықтитмалдылығы есебінде барлық статистикалық деректер іске асырылатын операциялардың нәтижелігі мен берілген түрдегі операцияның сәтті іске асырылуы туралы.

(У_р max) тәуекелдің максималдық деңгейін шығын жиілігі бойынша белгіленеді. Жиілік графигін құру үшін құбылыстар көлемі бойынша шығатын ранжирленген қатар құрылады, содан кумулятивті (жинақталған) қорытындылар анықталады. Мысалы, үшінші жыл үшін кумулятивті қорытындылар ІІ аймақта 5%, III -25%, IV -55%, V -100% бүкіл шығынның жиілігін белгілейді.

Тәукел кезеңдерінде бірнеше Лоренц сызығының құрылуы У_Р – ті бұл сызықтардың қисықтылық дәрежесі бойынша салыстыруға болады.

n – жиынтық бірлігінің саны; у 1,2 ... n – шығынның пайла болуының үлес салмағы.

5. 
   
   
   жүктеу 3,06 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: