9
жүргізу ерекшеліктері:
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
тиіс екендігін білдіреді. Осы инфрақұрылымның
маңызды бөліктері ұлттық заңнамаларды БҚК-ге
сәйкес келтіретін заңдар қабылдау немесе осындай
заңдарға түзетулер енгізу, баланың құқықтарын
іске асыруды көздейтін іс-қимылдарды үйлестіру
үшін мекемелер құру, бала құқықтарына монито-
ринг жүргізу үшін тәуелсіз қызметтер құру (бала
құқықтары жөніндегі өкіл немесе уәкіл), бала
құқықтарының іске асырылуы туралы деректер жи-
нау жүйесін құру, ҮЕҰ-мен өзара іс-қимыл, БҚК
туралы ұдайы ақпарат тарату және барлық кәсіби
мамандар мен еріктілерді балалармен жұмыс
істеуге оқытып, үйрету болып табылады.
8
II кластер. Халықаралық құқықтағы
бала ұғымының анықтамасы
БҚК 1-бабы баланы 18 жасқа толғанға дейін,
егер осы балаға қолданылатын заң бойынша ол
кәмелеттік жасқа бұрынырақ толып қоймаса,
бала болып саналатын әрбір адам баласы ретінде
анықтайды. Бұл ескерту кейбір мемлекеттердің
қағидалары бойынша, 18 жасқа жетпей некеге
тұрған бала кәмелетке толған болып есептелуімен
байланысты.
III кластер. Жалпы қағидаттар
Бала құқықтары жөніндегі комитет БҚК-нің төрт
бабын жалпы қағидаттар ретінде айқындаған: 2-бап
(кемсітпеушілік), 3-бап (баланың басым мүдделері),
6-бап (өмір сүру, тірішілік ету және даму құқығы)
және 12-бап (баланың пікірін білдіру құқығы). Осы
баптарға жалпы қағидаттар мәртебесін беру БҚК-
нің барлық өзге құқықтарын іске асырған және
пайдаланған кезде олардың толық сақталуға тиіс
екенін білдіреді. Осы баптардың маңыздылығын
ескере отырып, олар 2-бөлімде егжей-тегжейлі
талқыланатын болады.
IV кластер. Азаматтық құқықтар
мен бостандықтар
Барлық адам баласы сияқты балалардың да
азаматтық құқықтары мен бостандықтары бар,
олар осы құқықтарын пайдалана алады. Оларға:
есім алу құқығы, азаматтық алу құқығы, өзіндік
жеке даралығын сақтау құқығы (7 және 8-баптар),
өз пікірін еркін білдіру құқығы (13-бап), ой, ар-
ождан және діни сенім еркіндігі құқығы (14-бап),
қауымдастықтарға бірігу және бейбіт жиналыстар
еркіндігі құқығы (15-бап), жеке өмірге құқығы (16-
бап), ақпаратқа қол жеткізу құқығы (17 және 13-бап-
тар), сондай-ақ, азаптаудың және басқа да қатыгез,
мейірімсіз және қадір-қасиетті кемсітіп қараудың
немесе жазаның барлық түрлерінен қорғау құқығы
(37-бап (а) жатады. 13 және 15-баптарда аталған
құқықтардың іске асырылуы, егер бұл, өзгенің
құқықтары мен беделін қорғау немесе қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікті, адам денсаулығын неме-
се өзгенің іргелі құқықтары мен бостандықтарын
қорғау үшін қажет болған жағдайларда, заң
жүзінде шектелуі мүмкін. Сондай-ақ, баланың
дін тұтынуына немесе сеніміне қатысты шектеу
белгіленуі мүмкін (14-бап, 3-тармақ). Сонымен
қатар, мемлекет ата-аналардың баланың ой, ар-
ождан және діни еркіндігі құқығын бағыттап оты-
ру құқығын құрметтеуге тиіс; бұл бала дамуының
ерекшелігіне байланысты жүзеге асырылуға тиіс.
Азаптаудан және қатыгез, адамгершілікке жатпай-
тын немесе қадір-қасиетті қорлайтын іс-әрекеттер
мен жазалаудан қорғау басқа жазалау түрлерімен
қатар ұрып-соғудың барлық түрлеріне заңмен
тыйым салынуын талап етеді.
9
V кластер. Отбасы ортасы және
балама қамқорлық
Жоғарыда атап өтілгендей, (1.2.1.-бөлім), отбасы
баланың толық, үйлесімді дамуы үшін маңызды
орта болып табылады. Сондықтан БҚК-де ата-
аналардың (қамқоршылардың) бала тәрбиесіндегі,
оларды дамытудағы бастапқы және жалпы
жауапкершіліктерін, қатысушы мемлекеттердің
оларға қажетті жәрдем мен қолдау көрсетудегі
міндеттерін танитын көптеген баптар белгіленген
(5, 18 және 27-баптар). Баланы ата-анасынан айы-
ру баланың басым мүдделерін сақтау үшін қажет
болған жағдайда ғана мүмкін, егер осылай болса,
онда баланың ата-анасының екеуімен де тікелей
араласуға және байланыс жасауға құқығы бар
(9-бап). Осы қағидаларға сәйкес, мемлекеттер
балалардың шетелдерге заңсыз әкетілуіне және
заңсыз қайтарылмауына қарсы күресте барлық
шараларды қолдануға тиіс (11-бап).
10
Балалар ата-
ананың (ата-аналардың), заңды қамқоршының
(қамқоршылардың) немесе қамқоршылық құқығы
бар басқа да кез келген адамның қамқорлығында
болған кезде олар күш қолдану мен психологиялық
зорлық-зомбылықтың кез келген түрлерінен,
қатыгездіктен немесе қадағалаусыздықтан
қорғалуға тиіс және мемлекет осы қорғауды
қамтамасыз ету үшін барлық қажетті заңдық,
8. Осы кластер бойынша Бала құқықтарын іске асыру жөніндегі
жалпы шаралар туралы Бала құқықтары жөніндегі комитеттің №
5 Жалпы ескертулерінен ақпарат аласыз; CRC/GC/2003/5БҰҰ
құжаты, 2003 жыл, 27 қараша.
9. Баланы ұрып-соғу және басқа да қатыгез немесе қадір-қасиетті
қорлайтын жазалау түрлерінен қорғану құқығы туралы көбірек
ақпаратты Бала құқықтары жөніндегі комитеттің № 8 Жалпы
ескертулерінен аласыз. CRC/C/GC/8, БҰҰ құжаты, 2006 ж.,
қабылданған, қайта қаралған нұсқасы (техникалық себептер бой-
ынша) 2007 ж. 2 наурызда жарияланған.
10. Осыған байланысты, сондай-ақ, халықаралық бала ұрлаудың
азаматтық аспектілері туралы Гаага конвенциясын қараңыз.