ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

37
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
7.1. Халықаралық бала ұрлау: 
жалпы ережелер
Жыл сайын елдерден мыңдаған бала ұрланып, басқа 
елдерге ауыстырылады.
47
 Оны, көбіне, баланың ата-
аналары, туыстары немесе ата-аналардың өтініштері 
бойынша басқа да адамдар жүзеге асырады. 
Зерттеулер бала ұрлау баланың психологиялық 
(психикалық) көңіл-күйіне келеңсіз әсер ететінін 
көрсетеді; бала ұрлау үнемі балаға күш қолданумен 
және зорлық-зомбылық жасаумен байланысты 
бола бермейді, баланы ұрып-соғатын жағдайлар си-
рек кездеседі. Алайда мұның салдарынан баланың 
бойында апталар бойы басы ауруы, жылау, ішінің 
ауыруы және т.б. сияқты қорқыныш белгілері 
пайда болады. Үмітсіздік, қорғансыздық, түнде 
қорқынышты түс көру сияқты психологиялық 
әсерлер айлар, жылдар бойы созылуы мүмкін. 
48
Балаларды халықаралық ұрлау жағдайларына жол 
бермеуге және ол үшін тиісті шаралар қолданылуға 
тиіс. Бала құқықтары туралы конвенцияны әзірлеу 
жөніндегі Жұмыс тобы халықаралық шекаралар 
арқылы балаларды ұрлау мәселесі маңызды болып 
табылатыны және құқықтық қорғау үшін тиімді 
құралдар қажет екені туралы бір пікірге келді. 
49
 Жұмыс 
тобындағы талқылаулар нәтижесінде 11-бап әзірленді, 
мұнда, қатысушы мемлекеттерден балалардың шетел-
дерге заңсыз ұрлануына және қайтарылмауына қарсы 
күресте шаралар қабылдау талабы белгіленді. 
Әсіресе, 1982 және 1983 жылдардағы 
талқылауларда 1980 жылы қабылданған 
Халықаралық бала ұрлаудың азаматтық аспектілері 
туралы Гаага конвенциясына сілтеме жасалған. 
БҚК-нің 11-бабының 2-тармағында қатысушы 
мемлекеттердің халықаралық бала ұрлауға қарсы 
күресте халықаралық келісімдерге қосылу не-
месе екіжақты немесе көпжақты келісімдер жа-
сау қажеттігі атап көрсетілген. Бала құқықтары 
жөніндегі комитет қатысушы мемлекеттерге 1980 
жылғы Гаага конвенциясын ратифкациялауды 
және оған қосылуды дәйекті түрде ұсынады. 
Қазақстан 2012 жылы осы Конвенцияға қосылды 
және халықаралық бала ұрлау туралы істерді қарау 
үшін осы Конвенцияға сәйкес нормалар мен ере-
желер әзірлеп енгізуге тиіс. 
7-бөлім. 
Халықаралық бала ұрлаудың 
азаматтық аспектілері туралы 
гаага конвенциясы (1980 ж.)
Мұндай жағдайларда судьялардың рөлі ерекше. 
Келесі бөлім судьялар қолдануға тиіс қағидаттар 
мен ережелер туралы ақпараттан тұрады.
7.2. Халықаралық бала ұрлау-
дың азматтық қыр-сырлары 
туралы гаага конвенциясы
Конвенцияда балаларды халықаралық ұрлаудың 
тек азаматтық аспектілері көзделгенін атап 
өткен жөн, өйткені мұнда ел ішіндегі бала ұрлау 
мәселелері мен оның қылмыстық-құқықтық 
жақтары (көптеген елдерде бала ұрлау қылмыс бо-
лып табылады) қарастырылмайды. 
Отбасы жағдайындағы бала ұрлаушылыққа баса 
назар аударылады. Осыған байланысты Баланың 
құқықтары туралы конвенцияны әзірлеу жөніндегі 
Жұмыс тобы түрлі ұлт өкілдерінен құралған ата-
аналардың әр түрлі елдерде тұруы, көбіне, балалардың 
шекара арқылы ұрлануына әкелетінін атап көрсетті. 
Балаларды халықаралық ұрлау көбінесе шиеленісті 
жағдайларға әкеледі, ата-ананың өз баласымен бай-
ланысы үзіледі. Бұқаралық ақпарат құралдарында, 
әсіресе, теледидарда мұндай шиеленісті 
жағдайларға ұдайы назар аударылады. Бала-
сы ұрланған ата-аналардың шарасыздығы және 
биліктің ұрланған баланы қайтаруға, ең болмаса, 
онымен байланыс орнатуға тиісті көмек көрсетпеуі 
түрлі эмоционалдық көңіл-күй туғызады. 
Қоғамда қалыптасқан жаңсақ көзқарас бойын-
ша, көптеген жағдайларда, бала ұрлауға әкесі 
кінәлі болып саналады. Бірақ халықаралық бала 
ұрлау тәжірибесінде баланың анасы кінәлі болған 
жағдайлар кездескен. Бұл ананың балаға, оның 
47 Жүйелі тіркелген жалпы статистика болмағандықтан, деректер 
жобамен берілген. Балаларды халықаралық ұрлау жөніндегі стати-
стика тек Гаага конвенциясын ратификациялаған елдермен шек-
телген.www.hcch.org 1980.
48 Мэрилин Фриман. Халықаралық бала ұрлау.Салдары. Лестер. 
Қайта қосылу. Халықаралық бала ұрлау орталығы. 2006 ж. мамыр. 
Барынша толық ақпарат www..reunite.org. Кең ауқымды деректер 
болуы үшін ұлттық ауқымдағы зерттеулер қажет.
49 Шэрон Дэтрик-Жұмыс тобындағы талқылаулардан толық 
ақпарат. БҰҰ-ның Баланың құқықтары туралы конвенциясына 
түсіндірулер. С. 203 – 212. Гаага. Kluwer Law International. 1999.

38
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
тәрбиесіне күнделікті қамқорлық көрсететінімен 
түсіндіріледі. Әкесі балаға зорлық көрсетеді деген 
алаңдаушылық сезіммен анасы баланы басқа елге 
(көбінесе өзінің шыққан еліне) әкетуі мүмкін. 
Мұның бәрі судьяның істі қарауда қиын да 
эмоционалдық жағдайларға жиі тап болатынын 
көрсетеді, сондықтан олар істің құқықтық аспектілерін 
білумен қатар, адамның көңіл-күйіне қарай онымен 
жұмыс істеу дағдысының болу қажеттігін білдіреді. 
7.2.1. конвенцияның мақсаттары 
және қолданылуы
Уағдаласушы мемлекеттердің өз аумақтарының 
шегінде осы Конвенцияның мынадай мақсаттарын 
орындау үшін барлық қажетті шараларды 
қабылдауы тиіс (1-бап):
•
 кез келген Уағдаласушы мемлекетте заңсыз 
орын ауыстырған немесе ұсталған балаларды 
жедел қайтаруды қамтамасыз ету;
•
 Уағдаласушы мемлекетте басқа Уағдаласушы 
мемлекеттің заңнамасына сәйкес қорғаншылыққа 
қол жеткізу құқығын қамтамасыз ету. 
3-бапта егер: 
•
  бала орын ауыстыруға немесе ұсталғанға дейін 
өзі тұрған мемлекеттің заңнамасына сәйкес 
адамның, мекеменің немесе өзге де ұжымдық не 
дара органның балаға қамқоршылық құқығын 
бұзу болып табылса;
•
 бала ұрланбаған жағдайда, осы құқықтар 
қолданылса немесе қолданылуы мүмкін бол-
са, құқыққа қарсы болып табылатыны атап 
көрсетілген. 
«Ұстап отыру» термині, өз әкесіне бару мақсатында 
Уағдаласушы мемлекетте болған бала басқа 
Уағдаласушы мемлекеттегі анасына қайтарылмаған 
жағдайда (әкесі ұстап отырса) қолданылады. 
Конвенция Уағдаласушы мемлекет ішінде және 
одан тыс қолданылады, бірақ бұл Конвенцияның 
мақсаттарына сәйкес, егер бала Уағдаласушы мем-
лекет болып табылмайтын елден Уағдаласушы мем-
лекет болып табылатын елге ұрланған жағдайда 
болуы мүмкін. Мұндай мүмкіндік Конвенцияның 
жүзеге асырылуы үшін ережелерде (заңдарда неме-
се ұйғарымдарда) дәл көрсетілуі керек. 
Конвенция ұрлаған кезде 16-ға толған немесе 
одан асқан немесе оларды тұрақты тұратын еліне 
қайтару мақсатында басталған сот процесі ішінде 
16-ға толған балаларға қолданылмайды.
Конвенцияның негізгі мақсатына сәйкес, егер баланы 
ұстау, оны қайтару мақсатында сот немесе әкімшілік 
талқылау басталғанға дейін кемі бір жыл ішінде 
болса, бала заңсыз ұсталып отырған Уағдаласушы 
мемлекеттің билік органдары оны тұрақты тұратын 
еліне еш кідіріссіз қайтаруға тиіс. Сондай-ақ, егер 
баланың жаңа ортаға бейімделгені дәлелденбесе, 
талқылау басталған және ұсталған күннің арасындағы 
кезең бір жылдан асса, билік органдары баланы 
қайтару туралы шешім қабылдайды (12-бап).
Гаага конвенциясында ұрлап әкетілген бала, 
мүкіндігінше, өзінің тұрақты тұратын еліне тезірек 
қайтарылуға тиіс екені қатаң аталып өтеді. Бұл ұрланған 
бала тұратын елдің билік органдары мен баланың ба-
сым мүдделеріне сәйкес келетінін байқатады. Бірақ 
Конвенцияның барынша қатаң да қатал ережелеріне 
бағынбайтын басқа да ескертулер бар. 
7.2.2. баланы шұғыл қайтарудың 
негізгі қағидаттарына ескертулер
Сұраушы мемлекеттің билік органдары ұрланған 
немесе ұсталып отырған баланы қайтару туралы 
өтінішті қараған кезде баланы мынадай жағдайларда 
қайтаруды қамтамасыз етуге міндетті емес:
•
 бала ұрлаған елде, жаңа ортаға бейімделген 
болса, бірақ бұл ескерту егер бала ұрланған 
немесе ұсталып отырған кезден бір жылдан 
асып кеткен жағдайда қолданылады (жоғарыда 
баяндалғандарға қараңыз).
•
   баланың тұрақты тұратын елде ұрланған балаға 
қамқор болуға тиіс ата-ана (өзге адам немесе ор-
ган) балаға қамқорлық жасайды, бірақ іс жүзінде 
бала ұсталып отырған кезде оған қамқоршы 
болмаған, өз міндеттерін орындамаған (13(а)-
бап). Осыған байланысты балаға бірлесіп 
қамқоршы болатын ажырасқан ата-аналардың 
жағдайын да ескерген жөн. Бала анасымен бірге 
тұрады, әкесіне аракідік барып тұрады. 
Ана баланы өзінің шыққан еліне әкетеді, әкесі 
баланы еш кідіріссіз қайтару туралы сауал жол-
дайды. Ана оған қарсы болып, әкесі, шын мәнінде, 
өзінің қамқоршылық қызметін атқармайды деп 
мәлімдеуі мүмкін. 
•
 Баланың қайтарылуы күш қолдану неме-
се психологиялық қауіп төнетін, адам төзгісіз 
жағдайға душар етеді (13(б)-бап). Осы ереже ту-
ралы бір жақты пікір жоқ. Судья немесе өзге де 
органдар баланың қайтарылуы ол үшін қауіпті 
болуының дәлелін айқындауға тиіс. Шындығында, 
бұл ескерту Конвенцияның негізгі ережесіне 
күмән тудырмайды, кері қайту – бұл баланың 
мүддесі үшін қажет. 13(б)-бапта көптеген сот 
талқылаулары баланы кері қайтаруға қатысты 
мәселелердің Уағдаласушы мемлекеттердің ұлттық 
деңгейінде, сонымен қатар халықаралық деңгейде, 
соның ішінде Адам құқықтары жөніндегі Еуропа 
соты тұжырымдары деңгейінде қаралатынына баса 
назар аударып отырғандығы туралы айтылады.
50
Еуропа Соты бойынша Гаага конвенциясында атап 
көрсетілген ұрланған баланы еш кідіріссіз қайтару