ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

51
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
бір тарихи жағдайларда отбасы атқаруға мәжбүр 
болған немесе тиіс болып табылатын өзіне тән 
емес ерекшеліктер бөліп көрсетіледі. 
1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан 
Республикасының Конституциясына сәйкес 
балаларға қамқорлық және олардың тәрбиесі ата-
аналардың табиғи құқығы мен міндеті болып та-
былады. 
59
«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» ҚР 
Кодексінде неке-отбасы заңнамасымен реттелетін 
қатынастар тобы атап көрсетілген. Кодексте отбасы 
мүшелелері: ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен бала-
лар арасындағы, ал Қазақстан Республикасының 
неке-отбасы заңнамасында көзделген жағдайларда 
және шекте басқа да туыстар және өзге де адам-
дар арасындағы құқықтар мен міндеттер, мүліктік 
және жеке мүліктік емес қатынастар белгіленген, 
Некеге отыру (ерлі-зайыптылық) шарттары мен 
тәртібі, некені (ерлі-зайыптылықты) тоқтату және 
оны жарамсыз деп тану белгіленген, жетім бала-
ларды, ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған ба-
лаларды отбасыға орналастырудың нысаны мен 
тәртібі айқындалған, азаматтық хал-ахуал актілерін 
мемлекеттік тіркеу тәртібі реттелген, азаматтық 
хал-ахуал актілерін мемлекеттік тіркеуді жүзеге 
асыратын мемлекеттік органдардың қызметтері 
айқындалған. 
1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республика-
сы Конституциясының 27-бабына сәйкес отбасы 
қарым-қатынастарын құқықтық реттеуде негіз бо-
лып табылатын неке мен отбасы, ана болу, әке болу 
және балалық шақ мемлекет қорғауында болады 
Неке және отбасылық өзара қарым-
қатынастар 
Қазақстан Республикасының неке-отбасы 
заңнамасы мынадай қағидаттарға негізделеді:
1) әйел мен ер адамның неке (ерлі-зайыптылық) 
одағының еріктілігі;
2) 
отбасында ерлі-зайыптылар құқықтарының 
теңдігі;
3) ешкімнің отбасы істеріне өздігінен араласуына 
жол бермеушілік;
4) отбасы ішіндегі мәселелерді өзара келісім бой-
ынша шешу;
5) балаларды отбасында тәрбиелеудің, олардың 
дамуына және әл-ауқатына қамқорлықтың 
басымдығы;
6) отбасында кәмелетке толмағандардың, қарт 
және еңбекке қабілетсіз мүшелердің құқықтары 
мен мүдделерін айрықша қорғау;
7) отбасы мүшелерінің өз құқықтарын қорғауды, 
құқықтарының сотта қорғалу мүмкіндігін еш 
кедергісіз жүзеге асыруды қамтамасыз ету;
8)  отбасының барлық мүшелерінің салауатты өмір 
салтын ұстануы.
Неке (ерлі-зайыптылық) – ерлі-зайыптылар 
арасында мүліктік және жеке мүліктік емес 
құқықтар мен міндеттер туындайтын отбасы құру 
мақсатында Қазақстан Республикасының Заңында 
белгіленген тәртіпте тараптардың еркін және 
толық келісімімен жасалған, ер адам мен әйел 
арасындағы тең құқылы одақ. 
«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 
Қазақстан Республикасы Кодексінің 1-бабына 
сәйкес, отбасы – некеден (ерлі-зайыптылықтан), 
туыстықтан, жекжаттықтан, бала асырап алудан 
немесе баланы тәрбиеге қабылдаудың басқа да ны-
санынан туындайтын және отбасы қатынастарын 
нығайтуға және дамытуға ықпал ететін мүліктік 
және жеке мүліктік емес құқықтармен және 
міндеттермен байланысты адамдар тобы. 
Отбасы қатынастарын құқықтық реттеудің 
мақсаттары мен қағидаттары азаматтардың негізгі 
құқықтары мен бостандықтары айқындалған ҚР 
Конституциясының ережелерінен туындайды. 
Неке (ерлі-зайыптылық) заңнамасында отбасын 
нығайту қажеттігі атап көрсетілген. 
Адам құқығының сақталуы баланың құқықтарын 
сақтауға байланысты. Мемлекет тарапынан балалар 
проблемасына тиісті назар аударылмауын Адам 
құқығы жалпы декларациясының және Баланың 
құқықтары туралы конвенцияның ережелерін 
сақтамау ретінде бағалауға болады. 
Кәмелетке толмағандардың құқықтары кез келген 
жағдайда қорғалуға тиіс екендігі сөзсіз. Осылайша, 
неке-отбасы заңнамасының нормаларында отбасы-
құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтары 
мен мүдделерін қорғаудың жоғары тиімді тетігі 
белгіленуі тиіс. 
Кодекстің 5-бабына сәйкес кодекстің 3-бабын-
да аталған, Қазақстан Республикасының не-
ке-отбасы заңнамасында реттелмеген, отбасы 
мүшелері арасындағы мүліктік және жеке мүліктік 
емес қатынастарға Қазақстан Республикасының 
азаматтық заңнамасы қолданылады, өйткені 
бұл неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасылық) 
қатынастарының мәніне қайшы емес. Кодекстің 
3-бабында көзделген қатынастар Қазақстан 
Республикасының заңнамасында немесе 
тараптардың келісімімен тікелей реттелме-
ген және оларға қолданылатын әдет-ғұрыптар 
болмаған жағдайларда, мұндай қатынастарға, бұл 
олардың мәніне қайшы келмейтіндіктен, ұқсас 
қатынастар қатынастар (заң ұқсастығы) реттелетін 
Қазақстан Республикасының неке-отбасы және 
(немесе) азаматтық заңнамасы қолданылады. 
59 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Консти-
туциясы

52
Аталған жағдайларда заң ұқсастығын пайда-
лану мүмкін болмаған кезде бұл неке-отба-
сы (ерлі-зайыптылық-отбасылық) қатынастары 
субъектілерінің құқықтары мен міндеттері 
Қазақстан Республикасының неке-отбасы неме-
се азаматтық заңнамасының жалпы негіздері мен 
мәні және адалдық, парасаттылық және әділдік 
(құқық ұқсастығы) талаптары негізге алына оты-
рып, сондай-ақ, уақыт, кеңістік және адамдар тобы 
бойынша заңның қолданыс қағидаттары сақтала 
отырып айқындалады. 
Осылайша, неке-отбасы заңнамасы тұтастай 
балалардың, ата-аналардың және отбасының 
құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған, 
неке-отбасы қатынастарынан туындайтын даулар 
реттеледі. 
Отбасы тұрғысында баланың 
құқықтары 
Кейбір заңнамалық актілерге 2008 жылғы 
14 шілдеде кәмелетке толмағандардың істері 
жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар 
мәселелері бойынша енгізілген өзгертулер мен 
толықтыруларға сәйкес, балалар тәрбиесіне байла-
нысты дауларға:
•
баланың тұрғылықты жерін айқындау туралы 
даулар;
•
бала асырап алуды жою;
•
ата-ана құқықтарынан айыру (шектеу) және 
қалпына келтіру туралы;
•
бала (қыз) асырап алу туралы;
•
ҚР неке-отбасы заңнамасына сәйкес кәмелетке 
толмағандарға қорғаншылықтан және 
қамқоршылықтан (патронат) туындайтын дау-
лар   жатады.
«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 
кодекске сәйкес, егер Қазақстан Республикасының 
заңнамалық актілерінде өзгеше көзделмесе, аза-
маттар өз қалаулары бойынша неке-отбасы (ерлі-
зайыптылық-отбасылық) қатынастарынан ту-
ындайтын өздеріне тиесілі құықтарға, соның 
ішінде осы құқықтарды қорғау құқығына ие бо-
лады. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасылық) 
құқықтардың жүзеге асырылуы және міндеттердің 
атқарылуы отбасының басқа да мүшелерінің және 
құқықтың өзге де субъектілерінің құқықтарын, 
бостандықтарын және заңды мүдделерін бұзбауға 
тиіс. 
60
Аталған Кодекстің 7-бабына сәйкес неке-отба-
сы (ерлі-зайыптылық-отбасылық) құқықтарды 
қорғауды сот азаматтық сот ісін жүргізу 
қағидалары бойынша жүзеге асырады. Осы Ко-
дексте көзделген жағдайларда, неке-отбасы (ерлі-
зайыптылық-отбасылық) құқықтарды қорғауды 
осы Кодексте көзделген тәртіпте өз құзыреті 
шегінде мемлекеттік органдар жүзеге асырады. 
Билік органдарына құқық бұзылуы туралы жүгіну 
құқықты қорғау туралы шағыммен сотқа жүгіну 
үшін кедергі болып табылмайды. 
Неке туралы кодексте бұзылған құқықты қорғау 
мерзімі белгіленген жағдайларды қоспағанда, 
мерзімі өткен шағым неке-отбасыдан (ерлі-
зайыптылық-отбасылық) туындайтын талаптарға 
қолданылмайды. Шағымның өту мерзімі 
белгіленген нормалар қолданылуы кезінде не-
ке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасылық) 
қатынастарынан туындайтын дауларды қарау 
кезінде сот Қазақстан Республикасы Азаматтық 
кодексінің нормаларын басшылыққа алады. Осы-
лайша, қолданыстағы заңнама нормаларын-
да неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасылық) 
қатынастарын жүзеге асыру және қорғау тәртібі 
айқындалған. 
Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 
Қазақстан Республикасы Кодексі 73-бабының 
2-бөлігіне сәйкес ата-аналары бөлек тұрған кез-
де баланың тұрғылықты жері және заңдық ме-
кенжайы ата-аналардың келісімімен белгіленеді. 
Келісім болмаған кезде баланың мүдделерін және 
пікірін негізге ала отырып, ата-аналардың талабы 
бойынша қамқоршы немесе қорғаншы органның 
қатысуымен сот ата-аналар арасындағы дауды 
шешеді. Бұл ретте сот баланың ата-аналардың 
біріне, ағасына (інісіне) және апасына (сіңлісіне) 
үйірсектігін, баланың жасын, ата-аналардың 
адамгершілік және өзге де жеке қасиеттерін, 
ата-аналардың әрқайсысы мен бала арасындағы 
қатынастарды, баланың дамуы және тәрбиесі 
үшін жағдайлар жасау мүмкіндігін (қызмет тегі, 
ата-аналардың жұмыс тәртібі, ата-аналардың 
материалдық және отбасы жағдайы және өзге де 
осындай жағдайлар) ескереді.
Соттар некені бұзу туралы азаматтық істер 
санатының жалпы заңды құзырын қарау кезінде 
балалардың тұрғылықты жері әрдайым ескеріле 
бермейді. Істі қарау барысында тұрғылықты жері 
айқындалуы қажет. 
Істерді зерттеу көрсеткеніндей, соттар тарапы-
нан аталған санаттағы жекелеген істер бойынша 
сараптама тағайындалған. ҚР АІК 91-бабының 
1-тармағына сәйкес істің мән-жайы арнайы 
ғылыми білімдер негізінде сарапшы жүргізетін іс 
материалдарын зерттеу нәтижесінде анықталуы 
мүмкін жағдайларда сараптама тағайындалады. 
60 «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 2011 жылғы 28 
желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Кодексі
1-тарау. 
Балалардың құқықтарына қатысты ұлттық заңнама