ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

57
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
3.2.2. Қылмыстық 
жауапкершілікке 
тартылатындардың ең төменгі 
және ең жоғарғы жасы
ҚР ҚК-нің 78-бабында кәмелетке толмаған бала 
туралы ұғым айқындалған: қылмыс жасалған кезде 
14-ке толған адамдар кәмелетке толмағандар бо-
лып танылады. 
Қазақстан Республикасындағы ювеналдық әділет 
ережелері бойынша қажетке жарамды ең жоғарғы 
жас 18 жас болып табылады. Бұл қылмыс жасалған 
сәтте жасы 18-де болған адамға қатысты қылмыстық 
іс ересектерге арналған қылмыстық заңнама 
ережелері бойынша жүргізіледі деген сөзді білдіреді. 
Конвенцияда қылмыстық жауапкершілік бойынша 
ең төменгі жас айқындалмағандықтан, Конвенцияға 
қатысушы әрбір мемлекет қылмыстық жауапкершілік 
бойынша ең төменгі жасты айқындауда міндеттеме 
алған. Конвенцияның Комитетінде 12 жас барынша 
ең төменгі жас ретінде көзделген
62
.
ҚР ҚК-нің 15-бабына сәйкес қылмыс жасалған 
сәтте он алты жасқа толған кез келген адам 
қылмыстық жауапкершілік аясына жатады. 
Мынадай қылмыс түрлері жасалғаны үшін 14 жастан 
қылмыстық жауапкершілік басталады: кісі өлтіру 
(96-бап), денсаулыққа қасақана зиян келтіру (103-
бап), аса ауыр жағдайларда денсаулыққа қасақана 
орташа зиян келтіру (104-бап 2-бөлім), зорлау 
(120-бап), сексуалдық сипаттағы зорлау әрекеттері 
(121-бап), адам ұрлау (125-бап), қарақшылық 
(179-бап), тонау (178-бап, 2,3-бөлімдер), ұрлау 
(175-бап, 2,3-бөлімдер), тартып алу (181-бап, 2,3- 
бөлімдер), аса ауыр жағдайларда автомобильді 
және басқа да көлік әрекетін заңсыз иелену (185-
бап, 2,3,4-бөлімдер), аса ауыр жағдайларда мүлікті 
қасақана жою немесе бүлдіру (187-бап, 2,3-бөліктер) 
лаңкестік (233-бап), адамды кепілге алу (234-бап), 
терроризм актісі туралы әдейі жасалған жалған ха-
бар (242-бап), қаруды, ұрыс жарақтарын, жарылғыш 
заттарды және жарғыш қондырғыларды ұрлау және 
тартып алу (255-бап), аса ауыр жағдайлардағы 
бұзақылық (257-бап, 2,3- бөлімдер), қиратушылық 
(258-бап), есірткі құралдарын немесе психотроптық 
заттарды ұрлау немесе тартып алу (260-бап), аса 
ауыр жағдайларда, марқұмдардың мәйіттерін және 
олардың жерленген жерлерін қорлау (275-бап, 
2-бөлік), көлік құралдарын немесе қатынас жолда-
рын қасақана жарамсыз күйге келтіру (299-бап).
ҚІК-нің 480-бабының бірінші бөлігіне сәйкес ерек-
ше қағидалар тек он сегіз жасқа толмаған адамдарға 
қатысты қолданылады. Сонымен бірге адам 
дамуының жеке дара ерекшеліктері 18 жасқа толған 
адамның осы жасы бойынша орташа статистикалық 
психологиялық және физиологиялық сипаттамаларға 
сәйкес болмайтын жағдайлар белгілі. Дамуы кен-
желеп қалған адам қиын жағдайға душар болады. 
Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандардың 
дамуындағы сәйкессіздік жағдайы, басқа да ерек-
ше жағдайлар ескерілген және соттың жасалған іс-
әрекет және жеке басының сипаты ескеріле отырып, 
18 жасқа дейінгі адамдарға және 18-ден 21 жасқа 
дейінгі (ҚК 87-бабы) адамдарға қатысты ережелерді 
қолдануға жол беріледі.  
3.2.3. кәмелетке толмағандар 
жасаған қылмыстар туралы істер 
бойынша сот ісін жүргізудің 
ерекшеліктері 
Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар ту-
ралы істер бойынша сот ісін жүргізудің бірқатар 
ерекшеліктері бар, олар, негізінен, Қазақстан 
Республикасының ҚІК «Кәмелетке толмағандар 
жасаған қылмыстар туралы істер жүргізу» атты 
52-бапта көрініс тапқан. Сонымен қатар, ҚІК-
де кәмелетке толмаған баланың жас ерекшелігі 
ескерілген және процесте оның құқықтарын 
қорғауды қамтамасыз ету атап көрсетілген. 
Мысалы, 71-бапта, егер күдікті, айыпталушы, сот-
талушы, сотталған немесе ақталған адам кәмелетке 
толмаған жағдайда, қылмыстық іс жүргізуде 
қорғаушының қатысуы міндетті деп танылған. 
79-бапта кәмелетке толмағандар жасаған 
қылмыстар бойынша істерде олардың заңды 
өкілдерін тарту міндеттелген. 
ҚІК-нің 140-бабында кәмелетке толмаған 
айыпталушыға жолын кесу шараларын қолдану 
кезінде кәмелетке толмаған баланы қадағалауға 
беру туралы өзіндік тән жолын кесу шарасы 
көзделген. ҚІК-нің 147-бабында осы жолын кесу 
шарасының ерекшеліктері айқындалған. 
ҚІК-нің 158-бабында күдікті, айыпталушы, сондай-
ақ, куәгер және жәбірленуші дәлелсіз себептермен 
шақыру бойынша келмеген жағдайларда, олардың 
келтірілуі (мәжбүрлеп жеткізілуі) мүмкін екендігі 
белгіленген. Сонымен бірге осы бапта он төрт 
жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтіруге 
жатпайтыны, ал он сегіз жасқа толмаған адам-
дар олардың заңды өкілдеріне хабарламайынша, 
келтірілмейтіндігі атап көрсетілген. 
215-бапта кәмелетке толмаған куәгерден неме-
се жәбірленушіден жауап алудың ерекшеліктері 
айқындалған.
29-бапта сот талқылауы кезіндегі жариялылық 
қағидаты көрініс тапқан. Бапта былай деп атап 
көрсетілген: «Барлық соттарда және сот саты-
62 Баланың құқықтары жөніндегі комитет, № 10 (2007 Жалпы 
ескерту). Кәмелетке толмағандар жөнінде әділ сотты жүзеге асыру 
шеңберіндегі балалар құқықтары , 30-35-тармақтар.

58
ларында қылмыстық істерді талқылау жария 
түрде өтеді». Сонымен бірге аталған бапта, егер 
кәмелетке толмағандарға қатысты іс қаралса, 
жариялылықты шектеуге жол беріледі: «Бұл 
мемлекеттік құпияларды қорғау мүдделеріне қайшы 
келгенде ғана сот талқылауында жариялылықты 
шектеуге жол беріледі. Сонымен қатар кәмелетке 
толмағандар жасаған қылмыстар туралы істер бой-
ынша соттың дәлелді қаулысы бойынша жабық 
сот талқылауларына жол беріледі...». 482-бапта: 
«Кәмелетке толмаған күдіктінің, айыпталушының 
құпиялылық құқығы қылмыстық сот ісін жүргізудің 
барлық кезеңінде сақталуға тиіс» деп айқындалған. 
3.2.4  процесс барысындағы 
құқықтық және басқа да көмек: 
қорғаудың, ата-аналардың және 
заңды өкілдердің, педагогтер мен 
психологтардың рөлі  
Қазақстан Республикасының қылмыстық зана-
масына сәйкес, жалпы тәртіптен өзгеше ретінде 
кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық істер 
бойынша қатысушылардың құрамына кәмелетке 
толмаған айыпталушының заңды өкілі,педагог, 
психолог кіреді. 
Кәмелетке толмаған балаға қатысты қылмыстық 
сот ісін жүргізуде қорғаушының айрықша 
мәртебесі және міндетті қатысуы ҚР ҚІК-нің 
71-бабы, 1-бөлімі, 2-тармағында, 486-бабының 1- 
бөлімінде атап көрсетілген. 
Егер кәмелетке толмаған баланың өзі немесе оның 
туыстары қорғаушыны шақырмаса, қорғаушының 
қатысуын қамтамасыз ету міндеті алдын ала тергеу 
органдарына жүктеледі. Кәмелетке толмағандар 
жасаған қылмыстық істер бойынша қорғаушыдан 
бас тартуға жол берілмейді. 
Іске кіріскен сәттен бастап, қорғаушы айыпталушының 
қатысуымен жасалған, ұстап алу туралы хаттамамен, 
жолын кесу шараларын қолдану туралы қаулымен және 
тергеу амалдарының өзге де хаттамаларымен танысуға 
және айып тағу кезінде болуға, кәмелетке толмаған 
күдіктіден, айыпталушыдан жауап алу кезінде, сондай-
ақ, кәмелетке толмаған құқық бұзушының қатысуымен 
жүргізілген өзге де тергеу амалдарына қатысуға 
құқылы. Кәмелетке толмағандардың істері бойын-
ша қорғаушының өкілеттіктері жалпы қағидаларда 
айқындалады (ҚІК 70-бабы). ҚІК-нің 70-бабының 
2-бөлігіне сәйкес адвокаттар қорғаушылар ретінде 
болады. Тергеу амалдарына қатыса отырып, қорғаушы 
жауап алынатын адамдарға сұрақтар беруі, тергеу 
амалының хаттамасындағы жазулардың дұрыс еместігі 
немесе толық еместігі жөнінде жазбаша ескертулер 
беруі мүмкін. Іске қатысуға жіберілген сәттен ба-
стап, қорғаушы ұсталған, қамауға алынған, күдікті, 
айыпталған адаммен, саны мен ұзақтығы шектеусіз, 
оңаша және құпия жүздесуге құқылы. Қорғаушы 
заңдық көмек көрсете отырып, кәмелетке толмаған 
балаға айыптауды теріске шығару үшін немесе жазаны 
жұмсарту үшін дәлелдемелер жинайды және ұсынады. 
ҚІК-нің 79-бабына сәйкес кәмелетке толмағандар 
жасаған қылмыстар туралы істерге қатысуға ҚІК-
нің 487-бабында белгіленген тәртіпте олардың 
заңды өкілдері тартылады. Кәмелетке толмаған 
баланың (күдіктінің, айыпталушының) заңды өкілі 
қылмыстық іске қатысуға кәмелетке толмаған 
баладан алғаш жауап алынған сәттен бастап, 
тергеушінің қаулысы бойынша жіберіледі. 
ҚІК-нің 7-бабының 22-тармағына сәйкес 
кәмелетке толмаған күдіктінің, айыпталушының 
не жәбірленушінің ата-аналары, асырап алушы-
лар, қорғаншылар немесе қамқоршылар, кәмелетке 
толмаған күдікті, айыпталушы не зардап шегуші 
қамқорлыққа алынған мекемелердің немесе 
ұйымдардың өкілдері заңды өкілдерге жатады. ҚР 
ҚІК-нің 487-бабының 1-бөлігіне сәйкес аталған 
адамдар болмаған кезде заңды өкілдер қатарына жа-
татын қорғаншы және қамқоршы органы өкілінің 
қатысуы міндетті. Осылайша, заңда заңды өкілдер 
ретіндегі адамдардың тізбесі қатаң шектелген. 
Егер заңды өкілдің іс-әрекеті кәмелетке толмаған 
күдіктінің, айыпталушының мүдделеріне нұқсан 
келтіреді деп санауға негіз болса, ол қылмыстық 
істе қатысудан аластатылуы мүмкін. Бұл тура-
лы процесті жүргізуші адам қаулы шығарады. 
Бұл жағдайда кәмелетке толмаған күдіктінің, 
айыпталушының басқа да заңды өкілі қылмыстық 
іске қатысуға жіберіледі, бұл арқылы қылмыстық 
құқық және процесс саласындағы мамандардың 
пікірі бойынша кәмелетке толмаған күдікті, ай-
ыпталушы қатысатын қылмыстық істен заңды 
өкілдердің заңсыз аластатылуына жол берілмейді. 
Он алты жасқа жетпеген, сондай-ақ осы жасқа 
толған, бірақ психикалық дамуында артта қалған 
белгілері бар кәмелетке толмаған күдіктіден, айып-
талушыдан, жауап алынған жағдайларда, педагогтің 
немесе психологтың қатысуы міндетті. Қылмыстық-
іс жүргізу кодексінде («қылмыстық сот ісін жүргізуге 
қатысушылар» ІІ бөлімі) педагог пен психолог 
тікелей қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылар 
ретінде аталмаған. Шын мәнінде, бұл адамдар 
қылмыстық процеске мамандар ретінде қатысады. 
Кәмелетке толмаған күдіктіден, айыпталушыдан 
жауап алуда педагогтің, психологтың қатысуы 
педагогика, балалар психологиясы саласында ар-
найы білімдері болу қажеттілігіне байланысты. 
Педагог (психолог) жауап алуда қатыса оты-
рып, жауап алынушымен психологиялық бай-
ланыс орнатуда, оның мінезі мен жауаптарын 
дұрыс бағалауда тергеушіге немесе сотқа жәрдем 
көрсетумен бірге, бала үшін қолайсыз жағдайда, 
1-тарау. 
Балалардың құқықтарына қатысты ұлттық заңнама