ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

59
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
оның психикалық жай-күйін ықтимал зардаптар-
дан қорғайды. ҚІК-нің 488-бабында нақты қандай 
жағдайларда педагог пен психологтың қатысуы 
айқындалмаған. Егер ҚІК-нің мазмұны бойынша 
ұқсас 215-бабын («Кәмелетке толмаған куәгерден 
немесе жәбірленушіден жауап алу ерекшеліктері») 
еске алсақ, мұнда кәмелетке толмаған куәгерден 
немесе жәбірленушіден жауап алу кезінде пе-
дагог қатысатыны аталған. Осы бапта психо-
лог жауап алу кезінде қатысатын адам ретінде 
аталмаған. Кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 
соттардың іс-тәжірибесі бойынша сот процесінде 
психологтың қатысуы қылмыс жасалған кез-
де мән-жайларды анықтауда және тиісті жазаны 
тағайындауда септік жасайтыны анықталған. 
3.2.5. кәмелетке толмағандарға 
қатысты әділ сот жүйесіндегі 
ықпал ету шаралары мен жазалар  
ҚК-нің 79-бабында Қылмыс жасуда кінәлі 
деп танылған кәмелетке толмаған балаға сот 
тағайындайтын жаза түрлері айқындалған:
•
 айыппұл;
•
  белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан ай-
ыру;
•
  қоғамдық жұмыстарға тарту;
•
  түзету жұмыстары;
•
  бостандығын шектеу;
•
  бас бостандығынан айыру, 
сондай-ақ, осы ұғымдардың мазмұны ашылып 
көрсетілген.
80-бапта кәмелетке толмаған балаға жаза 
тағайындаудың ерекшеліктері көрсетілген 
81-бапта кәмелетке толмаған баланы 
қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан 
босатудың негіздері мен шарттары айқындалған.
82-бапта сот тағайындауы мүмкін тәрбиелік 
ықпалдың мәжбүрлеу шаралары айқындалған:
•
 ескерту; 
•
 ата-аналардың немесе олардың орнындағы 
адамдардың не мамандандырылған мемлекеттік 
органның қадағалауына беру; 
•
  келтірілген зиянды өтеу міндетін жүктеу; 
•
  кәмелетке толмаған баланың бос уақытын шек-
теу және мінез-құлқына айрықша талаптар 
белгілеу; 
•
  айрықша ұстау режиміндегі білім ұйымдарына 
орналастыру; 
•
  зардап шегушіге кешірім сұрау міндетін жүктеу.
Бұл ретте кәмелетке толмаған балаға сонымен бір 
мезгілде тәрбиелік ықпалдың бірнеше мәжбүрлеу 
шаралары қолданылуы мүмкін екенін атап өтеміз.
Біріккен Ұлттар Ұйымының кәмелетке 
толмағандарға қатысты әділсотты жүзеге 
асыруға байланысты ең қарапайым стандарт-
ты ережелері (Пекин ережесі) 
5-ереже. Кәмелетке толмағандарға қатысты 
әділстотың мақсаттары
5.1 Кәмелетке толмағандарға қатысты 
әділсот жүйесі ең алдымен кәмелетке 
толмаған баланың әл-ауқатын қамтамасыз 
етуге және кәмелетке толмаған құқық 
бұзушыларға кез келген әсер ету шараларының 
қашан да құқық бұзушының жеке басының 
ерекшеліктерімен де, сондай-ақ құқық 
бұзушылық жағдайларымен де мөлшерлестігін 
қамтамасыз етуге бағытталған. 
Түсіндірмелер
5-ережеде кәмелетке толмағандарға қатысты 
әділсотты жүзеге асырудың аса маңызды 
екі мақсаты көрсетілген. Бірінші мақсаты 
кәмелетке толмаған жастың әл-ауқатына 
жәрдемдесу болып табылады. Бұл — кәмелетке 
толмаған құқық бұзушылардың істерімен от-
басы істері жөніндегі соттар немесе әкімшілік 
билік айналысатын құқықтық жүйелердің ба-
сты мақсаты, бірақ сонымен қатар кәмелетке 
толмаған жастың әл-ауқатына қылмыстық 
соңына түсу моделін ұстанатын құқықтық 
жүйелерде де айрықша көңіл бөлінеді, ол таза 
жазалау санкцияларын қолданбауға көмегін 
тигізеді (Сондай-ақ 14-ережені қараңыз).
Екінші мақсаты «өлшемдестік қағидатын» 
сақтау болып табылады. Бұл қағидат негізінен 
құқық бұзушылық деңгейінің ауырлығына 
сәйкес қылығына қарай жазалау қағидатын 
пайдалану арқылы жазалау санкцияларын 
қолдануды шектеу құралы ретінде кеңінен 
танымал. Жас құқық бұзушылардың іс-
әрекеттеріне орай жауап қайтару құқық 
бұзу деңгейінің ауырлығын ғана емес, сонымен 
қатар жеке басының ерекшеліктерін де есеп-
ке алуға негізделеді. Құқық бұзушының жеке 
басының ерекшеліктері (мысалы, әлеуметтік 
мәртебесі, отбасындағы жағдайы, құқық 
бұзушының келтірген зияны және құқық 
бұзушының жеке басына байланысты өзге де 
факторлар) қарымта іс-әрекеттердің (мы-
салы, құқық бұзушының қылмыстың құрбаны 
болған адамға келтірілген зиянды өтегісі 
келетін немесе оның толыққанды әрі пай-
далы өмір сүргісі келетін ниетін назарға 
алу)  өлшемдестігіне ықпал етуге тиіс. 
Бұған барабар, жас құқық бұзушының әл-
ауқатын қамтамасыз етуге бағытталған 
қарымта іс-әрекеттер қажетті әрекеттер

60
83-бапта тәрбиелік ықпалдың мәжбүрлеу 
шараларының мазмұны түсіндірілген. 
84–бапта кәмелетке толмаған баланың 
шартты-мерзімінен бұрын босатудың талап-
тары мен тәртібі айқындалған. 
Кәмелетке толмағандарды мерзімінің аяқталуына 
байланысты қылмыстық жауапкершіліктен немесе 
айыптау үкімі мерзімінің өтуіне байланысты жаза-
ны өтеуден босату кезінде кәмелетке толмағандар 
үшін осындай мерзімдермен салыстырғанда, ҚР 
ҚК-де көзделген мерзім өтуі, оның жартысына 
қысқартылады. (ҚР ҚК 85-бабы).
86-бапта 18 жасқа толғанға дейін қылмыс 
жасаған адамдар үшін сотталғандықты 
өтеудің мерзімдері белгіленген, олар кәмелетке 
толғандар үшін осындай мерзімдермен 
салыстырғанда едәуір қысқарған. 
3.2.6. Қылмыстық сот ісін 
жүргізуде медиацияны қолдану  
2011 жылы «Медиация туралы» Қазақстан 
Республикасының Заңы қабылданғанын атап өттік. 
Мұнда кәмелетке толмаған адамдар жасаған ауырлығы 
онша емес және ауырлығы орташа қылмыстарға 
қатысты істерді қоса алғанда, әртүрлі істер түрлерінде 
(азаматтық, отбасылық, еңбек) медиация саласындағы 
құқықтар белгіленген. Медиацияның мақсаты меди-
ация бойынша екі тарапты қанағаттандыратын дау-
ды (жанжалды) шешудің нұсқаларына қол жеткізу, 
сондай-ақ, тараптар арасындағы жанжалдың деңгейін 
төмендету болып табылады. 
Медиация рәсімі тараптардың бірі мемлекеттік ор-
ган болып табылатын, жеке және (немесе) заңды 
тұлғалардың қатысуымен азаматтық, еңбек, отбасылық 
және өзге де құқықтық қатынастардан туындайтын 
дауларға (жанжалдарға) қатысты қолданылмайды. 
Сондай-ақ, медиация рәсімі сыбайлас жемқорлық 
туралы қылмыстық істерге және мемлекеттік қызмет 
пен мемлекеттік басқарудың мүдделеріне қарсы өзге 
де қылмыстарға қолданылмайды. 
Медиация тараптардың өзара келісуімен олардың 
арасында медиация туралы шарт жасасу кезінде 
жүзеге асырылады. Жеке және (немесе) заңды 
тұлғалардың қатысуымен азаматтық, еңбек, 
отбасылық және өзге де құқықтық қатынастардан 
туындайтын дауларды реттеу кезінде медиа-
ция сотқа жүгінгенге дейін де, сот талқылауы 
басталғаннан кейін де қолданылуы мүмкін. 
391-баптың 5-тармағына сәйкес судья тараптарға, 
соның ішінде медиация тәртібімен бітімге 
келу мүмкіндігін түсіндіруге тиіс. Судьялар 
және қылмыстық қудалауды жүзеге асыратын 
органдардың лауазымды адамдары қандай да бол-
масын негізде тараптарды медиацияға жүгінуге 
үгіттеуге құқылы емес. Басқа тараптың өтініші 
бойынша сот немесе қылмыстық қудалау органы 
тараптарға медиацияға жүгінуді ұсынуы мүмкін. 
Тараптардың медиация туралы шарт жасасқан 
күнінен бастап медиация жүргізіледі. Егер 
тараптардың бірі медиацияға жүгіну туралы жаз-
баша түрде ұсыныс жіберсе және ол жіберілген 
күнтізбелік он күнде немесе ұсыныста көрсетілген 
өзге де қолайлы мерзімде басқа тараптың медиа-
цияны қолдану туралы келісімі алынбаса, мұндай 
ұсыныс қабыл алынбаған болып есептеледі. 
Медиацияны жүргізу үшін тараптар өзара 
келісу бойынша бір немесе бірнеше медиатор-
ды таңдайды. Медиацияны кәсіби медиатор не 
тіркелген, кәсіби емес медиатор жүргізуі мүмкін. 
Екі тараптың келісімі міндетті, егер тараптың бірі 
18 жасқа толмаған жағдайда, педагогтің немесе 
психологтың қатысуы міндетті.  
3.2.7. кәмелетке толмаған баланы 
бас бостандығынан айыру түріндегі 
қылмыстық жазаның орындалуы  
ҚР ҚАК-нің 10-бабына сәйкес сотталғандардың сот 
тағайындаған жаза түрінің тәртібі мен шарттары, 
өз құқықтары мен міндеттері туралы ақпарат алуға 
құқығы бар. Ақпаратты мекеме немесе жазаны орын-
дайтын орган береді. Олардың мекемелерді және жа-
заны орындайтын органдарды басқарудың жоғарғы 
органдарына, сотқа, прокуратура органдарына, өзге 
де мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктерге, 
сондай-ақ адам құқықтары мен бостандықтарын 
1-тарау. 
Балалардың құқықтарына қатысты ұлттық заңнама
шегінен шығып кетуі, сол арқылы кәмелетке 
толмағандарға қатысты әділсоттың кейбір 
жүйелерінде байқалатындай, нақты жас 
адамның негізгі құқықтарына зиян келтіруі 
мүмкін. Бұл жағдайда сонымен қатар құқық 
бұзушылық жағдайлары мен құқық бұзушының, 
сондай ақ қылмыс құрбанының ерекшеліктерін 
ескере отырып, қарымта іс-әрекеттердің 
өлшемдестігін қамтамасыз ету қажет. 
Шын мәнінде, 5-ережеде кәмелетке 
толмағандар жасайтын кез келген нақты 
құқық бұзушылыққа немесе қылмысқа 
қарсы қолданылатын әділ қарымта іс-
әрекеттер ғана қарастырылады. Бұл ережеде 
біріккен аспектілердің алуан түрлі болуы екі 
ұстанымды қолдануға ықпал етеді: кәмелетке 
толмағандарға ресми әлеуметтік бақылау 
жасау желісін негізсіз кеңейтудің кез келгеніне 
қатысты қолданылатын сақтық шаралары 
секілді қарымта жауап әрекеттердің де жаңа 
және жаңашыл түрлері соншалықты маңызды.