Тақырыбында облыстық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

164 
 
ұқсастық белгілері бойынша болады. Мысалы; р л, с т, ш  х, к  п,  в  л, к  т 
ауыстырылады,  сондықтан  артикулляциялық  жаттығуларының  маңызы  зор. 
Ал  енді  лексикалық  жағына  тоқталатын  болсақ,  осы  балалардың  белсенді 
және енжар сөз қорының қалыптасуы нашар жағдайда болады. Сөз қоры аз, 
сөздерінің мағынасы жеткілікті түсінікті болмайды. Енжар сөз қоры белсенді 
сөз  қорына  қарағанда  көбірек  келеді.  Сөз  мағыналарының  құрылымы 
қалыптаспаған.  Сөз  қорының  даму  деңгейі  төмен,  қоршаған  орта,  айнала 
туралы  айтуға  сөздіктерінің  аздығы,  сөйлеу  арқылы  әлеуметтік  қатынасқа 
қажеттілігі  төмен  болады.  Осындай  балаларға  сөздік  жұмыстарын  жиі 
жүргізуді талап етемін. 
 
Баланың сөйлеу аппаратын жұмысы жақсарғаннан кейін дыбысты қою 
жұмыстары 
жүреді.Балаға 
дыбысты 
дұрыс 
қоюда 
дыбыстың 
артикулляциялық  құрылысын  айна  алдында  отырып  салу  өте 
маңызды.Дыбыс  толық  қойылып  бала  анық  айта  бастағанда  буын,сөз  кейін 
сөз  тіркесі  айтылып  машықтандыру  жұмыстары  жүргізіп  отырамын.  Бала 
еркін сөйлей бастағанда тіл ұстарту жұмыстары, яғни жаңылтапаштар,мақал-
мәтелдер  айту.  Жалпы  тіл  кемістігі  бар  балалар  дыбыстық  талдау  түрлерін 
меңгергені  қажет,  себебі  сөзде,сөйлемде  дыбысты  дұрыс  айтуға  маңызы 
зор.Бала  дыбыстардың  айтылуын  толық  меңгерген  соң  байланыстырып 
сөйлеуге  үйрету  жұмыстары  жүргізіледі.    .Осы  жоғарыда  көрсетілген 
балалардың  сөйлеу  тілінің  жағдайларын  ескере  отырып,төмендегі  әдістерді 
қолданамын. 
I.  Сюжеттік  суреттер  сериясы.  1.  Сюжеттік  суреттер  сериясының 
дұрыс қоюы. 
1. Мағыналық жағы ( суреттер бойынша әңгімелеп беру)            
2. Өз бетімен орындауы(көмекті қажет етпеуі) 
3. Сөз қоры 
4. Грамматикалық жағы (жұрнақ, жалғау, сөз жасам, сөз өзгерту дағдылары). 
II. Сюжеттік суреттер. 
1.Мағыналық жағы (суреттер бойынша әңгімелеп беру); 
2. Өз бетімен орындауы (көмекті қажет етпеуі);  
3.Сөз қоры; 
4.  Грамматикалық жағы (жұрнақ, жалғау, сөз жасам, сөз өзгерту дағдылары).  
III. Мәтін мазмұны. 
Менің  жұмыс  тәжірибемде  тұттықпа  балалармен  де  жұмыс  жасау 
болды.Тұттықпа  балалармен  жұмысты  невропатолог  дәрігермен  біріге 
отырып жасаймын, себебі кейбір балаларға дәрігердің көмегі қажет болады. 
Осындай 
диагнозды 
балалармен 
жұмысымды 
көбіне 
алдымен  
А.Н.Стрельникованың  тыныс  алу  жаттығулары  әдіснемасын  басшылыққа 
алып бастаймын. Алғашқы түзету жұмыстар баланың дауыс ырғағын, тыныс 
алу дифрагмасын жұмыс қабілетін белгілі бір ритмге келтіру қажет, мысалы: 
тыныс алудың әдіс-тәсілдері І. Ойын арқылы тыныс алу жаттығулары. 
1. Мұрнымен тыныс алып, мұрыннан шығару. 
2. Ауызбен тыныс алып, мұрыннан шығару. 

165 
 
3. Мұрынмен тыныс алып, ауыздан шығару. 
4. Ауызбен тыныс алып, ауыздан шығару. Вокалды жаттығулар. А-О-У-
И  дауысты  дыбыстарды  созып  айту.  АУИО,  АУИО,  АИУО,  АОУИ 
дыбыстарын  бір  тыныста  бөлмей  тез  айту.Тыныс  алу  жаттығуларын  ауыз 
қуысы арқылы қайталаау. 
ІІ. Диафрагмалды тыныс алу жаттығулары. 
Бұл тыныс алу жаттығуларын іш престері арқылы жасау. 
«Бүркітке ұқсаймыз» ойыны. 
Бастапқы  қалып  жан-жаққа  қолдарын  көтеру.  Қолды  жоғары  көтерген 
кезде  мұрынмен  тыныс  алып,  тынысты  терең  ішінен  алу  қажет.  Қолдарын 
төмен түсіргенде демді ауыздан шығарады. 
«Штанга» ойыны. 
Ауыр штанганы көтергендей алдымен кеуде тұсқа дейін, содан жоғары 
көтеру  керек.  Жаттығуды  10-15  секунд  жасаймыз.  Қол,  аяқ,  кеуде  бұлшық 
еттерінің  жиырылуына  ерекше  назар  аудару  керек.  Алға  қарай  еңкейе 
отырып, штанганы жерге тастау керек. Бұл кезде қолды барынша еркін ұстап 
ауада бос ұстау керек. Дене босаңсуына мән беріледі.  
«Алақан»  Бала  жаттығуды  тұрып  орындайды.  Алақанды  ашып  ауаны 
ішіне алады да,жұмып ауаны сыртқа шығарып тыныс алады. 
ІІІ.  Мимикалық  және  артикуляциялық  бұлшықеттерге  арналған 
релаксациялық жаттығулар. 
А) басты сәл ғана артқа шалқайтып, 10 секунд ұстаймыз. 
Ә) 15 секунд қолымызды жоғары көтереміз. 
Б) 5 секундқа қабақты түйеміз. 
В)5секундқа тістенеміз. 
Г)5 секундқа тісімізді көтереміз. 
Артикуляциялық жаттығулармен бұлшық етті дамыту жұмыстарын бала 
қимылмен орындайды. Осындай жаттығулар жиі жасалып отыру тиіс. 
Содан  кейін  барып  бала  сөзді,  сөйлемді  мәнерлеп,  әуендетіп  қайталау 
арқылы  жаттығады.  Тұттықпа  баламен  жұмыста  логопедпен  қосылып  текст  
оқу,  сыбырлап  сөйлеу  және  әуендетіп  айту  әдістерін  қолданып  отырамын, 
арасында  өлең  де  айтып  отырамыз.Мысалы:  берілген  мәтінді  баламен 
қосылып  әндетіп  оқимыз.  Осындай  еңбектерімнің  жемісін  көріп  те  жүрмін, 
көптеген  балалар  оңалып,  жақсы  болып  кетті.  Олар:  Болатбекұлы 
Бекмухаммед,  Әскер  Әли,  Абильгазин  Мансур,  Малдыбай  Әлішер, 
Абдигалиев  Нурасыл,  Нұржан  Нұрила,  Аманжол  Саянтай,  Құбайдолла 
Гүлбаһрам,  Сагидуллаев  Султан,  Маңғыбай  Өмірбек,  Жүсіп  Дәулет,  Қосай 
Сезім, Сапарбекұлы Шынтас 
Мектеп  жасына  дейінгі  балаларды  байланыстырып  сөйлеуге  үйрету 
жұмыстары  өте  аумақты  іс,  сондықтан  әр  баланы  үйретуде  маманның 
біліктілігі жоғары болу керек. Балаға жағдай жасап, белгілі бір бағыт әдісті 
қолданып отырған дұрыс. Өз жұмыстарымды қорыта келе, мектепке дейінгі 
сөйлей  алмайтын  балалардың  оқу  орындағы  жетістіктері  мына  жағдаймен 
анықталады,  өйткені  балабақшада   балалар  өздерінің  қатарларының 

166 
 
қастарында  болады.  Бұл  арнайы  оқуға  жақсы  жетістік  етеді,ол  сөйлеу 
қабілетін жақсарту, адекватты әдістің  оқуын таңдау және балалармен жұмыс 
істеу  және  олардың   жан-жақпен  түзете-тәрбиелеу  жұмыстарының  жасына 
қарай  және  кемістіктің  құрылымының  байқалуы. Мектепке  дейінгі  жас 
сөйлеу қабілетіне өте сензивті кез болып байқалады,яғни оның дамуына жас 
ерекшелігінің  оптималды  мүмкіндіктері.Сонымен  мектепке  дейінгі  жастағы 
балалардың сөйлеу қабілеті бұзылуы үлкен эффектпен жүзеге асады. Арнайы 
мектепке  дейінгі  оқу  орындарында  сөйлеу  қабілеті  бұзылған  балалармен 
түзету жұмыстары жүргізіледі,тек қана кемістіктерін дұрыстау емес,сонымен 
қатар   балаларды  мектепке  дайындау.Табиғатпен  байланысты  және  сөйлеу 
кемістігі ауыр балалар аралас мамандық мектебінде немесе сөйлеу  қабілеті 
өте ауыр балалар мектебінде оқи алады.Арнайы оқуда белгілі бір жағдайдағы 
немесе  сөйлеу  қабілеті  жеңіл  бұзылған  балалардың  кемістіктері  мектепке 
дейінгі  жаста  толық  жойылады,бірақ  ары  қарай  логопедтің  көмегін  қажет 
етеді. Мектепке дейінгі оқу орындарында арнайы ең жоғарғы бағытты қажет 
етеді.  Арнайы  бағдарламада  тек  сөйлеу  тілі  бұзылған  балаларды  ғана  емес, 
сонымен  қатар  оқуға  деген  алдын  ала  дайындығы  бар,фонетика-
фонематикалық  бұзылысы  бар  балалардың,  ауызша,  жазбаша  бұзылыстары 
немесе  тұтықпасы  бар  балаларды  оқытып,тәрбиелейді.  Балалардың 
фонематикалық 
қабылдауының 
біртіндеп 
дамуына 
бағытталған 
кішіпейілділік  қарым-қатынасында  жаттығулар  жүйесінен  көрінеді  деп 
есептеймін.Осы  себепті  ауцданымызда  2016-2017  оқу  жылында 
«Гүлдәрен»ясли бақшасында инклюзивті оқыту тобы ашылғанын айта кетуді 
жөн көрдім. Топқа 16  мүмкіндігі шектеулі балалар келеді.  
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.Өмірбекова  қ.қ    «Формирование  связной  письменной  речи  учащихся 
ІVклассов» Москва, 1985 
2.  Өмірбекова  қ.қ  «Формирование  связной  письменной  речи  учащихся  ІV 
классов  средней  школы»  Диссертация  на  соискание  ученой  степени 
кандидата педагогических наук Москва,1985 
3.Бекетаева  К.Б,  Рахимов  С.Т  «Қазақ  тілі  әдістемесінің  теориясы  мен 
технологиясы» Алматы,2007 
4. Акименко В.М «Речевые нарушения у детей» Ростов на Дону,2005  
5.Спирова  А.Ф  «Особенности  речевого  развития  учащиеся  с  ТНР» 
Москва,Педагогика,1980 
6.Аксенова  А.К  «Развитие  связной  письменной  речи  учащихся 
коррекционно-развивающихся направленность» 
7
.Зикеев  А.Г  «Практическое  овладение  лексико-грамматическими 
отношениями младшими школьниками с нарушениями в речи» Дефектология 
1999,№4 
8.Львов  М.Р  «Тенденция  употребления  сложоподчененных  предложений  в 
письменной речи учащиеся» Москва.1974 
9. Курещина А.М «Формирование связной речи 5-6 летнего возраста с ф.ф.н 
речи» Дефектология 1998,№6