Т. А. Ботагариев 200 ж

бір аяқты рингер ерітіндісіне салып қояды да екіншісін препарат дайындауға пайдаланады (7-сурет,5). енді балтыр етті ахиллов сіңіріне дейін босатады да сіңірді көлденең кесіп, одан өрі нервті босатуға кіріседі. санның ішкі жағын жогарыға қаратып, сан етін саусақпен екі жаққа ашқан кезде нерв көрініп жатады. нервті қатты қысуға, созуга және темір затпен үстауға болмайды. нервті тізеге дейін шыны ілгектің көмегімен босатып,тізенің теменгі жөне жоғарғы жағынан көлденең ке^у арқылы балтыр ет пен нервтен түратын препарат алады

мақсаты: тура жөне жанама тітіркендіру арқылы нерв

пен еттің қозғыштық қасиеттеріне баға беру.

жүмысқа қажетті күрал-жабдыктар: миограф, кимограф, электр тітіркендіргіш, хирургиялық аспаптар жиынтығы, лоток, пипетка, салфеткалар, рингер ерітіндісі. жүмыс бақамен орындалады.

жүмыстын барысы: бүлшықет-нерв препаратын жоғарыдағы өдіспен дайындап, оны миографқа бекітеді (8-сурет).

тура (бүлшық етгі тікелей тітіркендіру) және жанама (нервті тітіркендіру) тітіркендіру арқылы нерв пен бүлшық еттің қозғыштығын (уақыт мөлшерін) миограф барабанына жазу.

жануар денесіндегі электр тоғы туралы үғым xix ғасырдың екінші жартысынан белгілі. кейбір балықтардың (электр скаты, электр угоры т.б.) өз жемдерін электр тоғымен жансыздандыратыны сол кездің өзінде-ақ белгілі болатын. сол дөуірдегі кернекті оқымыстылардың бірі пристли нерв бойымен таралатын импульсты нерв бойымен ағатын "электр сүйығы" деп ойлаған. ал, бертолон түрлі аурулардың пайда болуын денедегі осы сүйықтың аз немесе көптігімен байланыстырған.

жануарлар денесінде болатын электр тоғы туралы алғашқы үғымды қалыптастыруға өрекет жасағандардың бірі гальвани болып есептеледі. гальвани өз төжірибелерінде бақадан дайындалған препараттарды пайдаланды. мыстан жасалған ілгекке қыстырылған препаратты темір периласы бар балконға бекітіп қойған. жел шаиқаған кезде бақаның аягы темір перилаға тиген сайын аяқ еттері

жиырылып, темірден тебіліп отырған. мұны ол жүлынды болатын тоқпен байланыстырған.

1792 ж. бұл тәжірибені вольта қайталады. аяқтың темір перилаға тиген кезде жиырылуын ол екі түрлі металл арасында потенциалдар айырмашылығы пайда болуынан деп түсіндірді.

жүмыстын мақсаты: бақа етінен дайындалған препарат тканьдерінде электр тоғының бар екендігіне кез жеткізу.

жүмыскд кажетті қүрал-жабдықтар: хирургиялық аспаптар жиынтығы, рингер ерітіндісі, гальваникалық пинцет, шыны пластина, шыны ілгек, миограф, кимограф, электр тітіркендіргіш. жүмыс бақамен орындалады.

а) декапитацияланған бақаның омыртқа жотасын қайшымен екіге бөліп, артқы аяқ бөлімін төжірибе үшін қалдырады. салфетка арқылы омыртқа қалдығынан үстап, артқы екі аяқтың терісін сыпырып, препаратты ішкі органдардан тазартады. енді омыртқа жотасының екі жағына орналасқан нерв шоқтарын көруге болады. препаратты осы шоқтар арқылы гальвани пинцетінің ілгегіне қыстырады. бақаның аяғы цинк пластинкасына тиген сайын ет жиырылып, препарат цинк пластинкадан лақтырылып отырады. бүл қүбылысты түрлі металдар арасында электр тоғының пайда болу қүбылысымен түсіндіруге болады

гальванидің бірінші төжірибесін схема бойынша бейнелеу. а - кыскышындағы браншаньщ біреуі (1) бақа денесімен нервтер шоғыры арқылы сегізкөз аймағында жанасады, ал екінші бранша (2) жанаспайды. б - қысқышында браншаныц екеуі бірдей бақа денесімен жанасқанда еттер жиырылады (1,2)

б) препаратты шыны пластинканың үстіне орналастырыя, нерв шоғырына гальвани пинцетінің мыс ілгегін тигізсе, еттің жиырылуын байқауға болады.

ii. гальванидың екінші төжірибесі /1794/.

а) дайындалған бүлшық ет-нерв препаратын шыны пластинкаға орналастырады да балтыр етген кішкене түйір кесіп алады. нөтижесінде зақымдалған жөне зақымдалмаған учаскенің арасында потенциалдар айырмашылығы пайда болады. нервті шыны ілгекпен көтереді де зақымдалған жөне зақымдалмаған жерлерге бірдей тиетіндей етіп, еттің үзына бойына орналастырса, бүлшык еттің жиырылуын туғызады (19-сурет).

а жөне б нервті етпен жанастырудың төсілдері. а - закымданған бұлшық еттегі биотоктың бар екендігін анықтайтын схема. 1 - ет; 2 - нсрв; 3 -шыны ілмектер; 4 - еттің зақымдалған аумағы; б - биотоктың закымданған еттен ет-нерв препаратына етуін көрсететін схема. 1 - бақаның сыртқы аяғының препараты; 2 - нерв; 3 - зақымданған аумағы бар ет; 4 - шыны ілмектер

о) екі препарат дайындап, бірінші препараттың нервін, екінші препараттағы зақымдалған жерге тигізсе, бірінші препараттағы ет жиырылады.

А бүлшық ет-нерв препаратын электр тоғымен тітіркендіру.

екінші реттік тетанус. екі препарат дайындап бірінші препараттың нервін екінші препараттағы бүлшық еттің ұзына бойына шыны ілмекпен орналастырады. екінші препараттың нервін электр тоғымен тітіркендірсе бірінші препараттың жиырылуын байқауға болады.

1 - нерв-ет препараты; 2 - ұстатқыштар; 3 - қоздырушы электродтар

рефлекторлық реакция туғызу барысында импульстардың таралатын жолын рефлекторлық доға деп атайды. доға негізінен бес беліктен түрады. 1. рецептордан; 2, афференттік топтан (афферентті нейрон); 3. орталық топтан (аралық нейрондар); 4. эфференттік топтан (эфферентті нейрон); 5. жүмыс органынан (26-сурет).

1 - рецепторлар; 2 - афференттік бөлім; 3 - орталық бөлім; 4 - қозғалткыш бөлім; 5 - эффектор; к - орталық нейрон

доғаның жекелеген бөлімдерін істен шығара отырып, өр бөлікке функциональдық талдау жасауға болады.

жүмыстың мақсаты: рефлекторлық доғаның жекеленген белімдерін бүза отырып, оның қүрылысын анықтау.

жүмысқа қажетгі күрал-жабдықтар: хирургиялық қүрал-жабдықтар жиынтығы, бақаны қыстыратын штатив, сорғыш қағаздар, электр тітіркендіргіш, медициналық үш стақан, су, рингер ерітіндісі, күкірт қышқылының өр түрлі концентрациялы ерітінділері (0,5 % жоне 1%), новокаин, эфир. жүмыс бақамен орындалады.

жумыстын барысы: тәжірибе бас миы бүзылып, жүлыны сақталған бақамен жүргізіледі. ол үшін бақаньщ екі көзінің арт жағын ала жоғарғы жақ сүйегін қайшымен кесіп тастайды да, төменгі жақ сүйегі арқылы оны штатив ілгегіне бекітеді.

бақаның артқы аяғын 0,5 % күкірт қышқылына батырып немесе қышқылға шыланған қағазды санына жапсыру арқылы оның қорғаныс-қозғалыс рефлексінің түрін жвне оған кететін уақытты анықтап алады. тітіркендіргеннен бастап жауап реакциясына дейінгі аралықты - рефлекс уақыты дейді.

жіліншіктің терісін сақина төрізді дөңгелектеп кесіп, оны аяқтан шүлықша сыпырып алып, жалаңашталған аяқты қышқылы бар стақанға батырса - қорғаныс рефлексі байқалмайды. енді екінші аяқтың нервісін ашып, жіппен сәл кетеріңкіреп оның астьша қышқылш шыланған мақта ширатпасын қояды. әрбір минут сайын бақаның аяғын қышқылға батыра отырып, қорғаныс рефлекстің жоғалу уақытын анықтайды. рефлекс толық жоғалғаннан кейін мақтаны алып тастап, нервті рингер ерітіндісімен бірнеше қайтара жуады. 10-15 минут өткеннен кейін рефлекстің бар-жоғын қайтара тексереді. егер рефлекс бастапқы қалпьша қайтып оралса, онда бақаның жүлынын бүзып, төжірибені қайталап, қорғаныс рефлексінің бар немесе жоқ екенін анықтайды. бұдан кейін шонданай нервін тітіркендіріп, аяқтың жауап реакциясын бақылау.

жүмысты қорытындылау: 1. жұмыстың мазмұнын кешіріп жазу. 2. моно- жөне полисинаптикалық рефлекторлық доғаның схемасын сызу. 3. рефлекторлық реакцияның толық орындалуы үшін қандай шартты жағдайлар қажет?

Жоғарғы жүйке әрекеті.
1-жүмыс рефлекс уақытыныңтгпркендірпштер күшіне тәуелділіп.

жүмыстың мақсаты: рефлекстерді тюрк тәсілі бойынша анықтай отырьтп, олардың пайда болу уақытының тітіркендіргіштер күшіне тікелей төуелді екеніне көз жеткізу.

жүмысқа қажетгі қүрал-жабдыктар: хирургиялы қүрал-саймандар жиынтығы, штатив, күкірт қышқылы ерітіндісі (0,1%, 0,2%, 0,3%, 0,5%, 1,0%), су, бес медициналық стақан, секундомер, мақта. тежірибе бақамен орындалады.

жүмыстың барысы: жүлыны сақталған, бас миы бүзылған бақаны кимографтың ілмегіне астыңғы жағы арқылы қыстырады. төжірибені бас миын бүзғаннан кейін 10-15 минут еткеннен соң бастау керек. артқы бір аяғын 0,1% күкірт қышқылы бар стақанға батыра отырып, қорғаныс рефлексі пайда болу уақытын анықтайды. одан кейін ол аяқты бірнеше қайтара сумен жуады да, бүл төжірибені 2-3 минугган кейін үш рет қайталап, орташа керсеткішті алады.

осы өдісті 0,2%, 0,3%, 0,5% жөне 1,0% күкірт қышқылы ерітіндісімен қайталайды. қьішқылдың деңгейі барлық стақанда бірдей болуы керек жөне өрбір тәжірибеден кейін бақаның аяғын сумен бірнеше рет қайтара жуып отыру қажет (27-сурет).