жүмыс асқорыту мүшелерінщ қозғалыс функциясын зерттеу

2. бақа өңешінің бір түйірін кесіп алып, рингер ерітіндісімен шаяды да шырышты қабатын астына қаратып зат шынысына орналастырады. шырышты қабаттағы түктердің автоматгы түрде жиырлуына байланысты өңештің бүл түйірі шынының бойымен қозғала алады.

қарын мен ішектің моторлық функциясын реттеудегі нейрогормондық механизмнің релін зерттеу.

1. наркозбен үйықтатылған лабороториялық жануардың (егеуқүйрық, кролик) ішін ашып, мойнынан оң жақ кезеген нервті тауып, аршиды да оны лигатураға алады, нервті сәл көтеріп, токпен тітіркендіреді. қарын мен ішектің перистальтикалык жиырьтлу сипатын анықтайды, байқалған езгерістерді дептерге жазып алады. одан кейін венаға ацетилхолин немесе тері аркылы пилокарпин енгізеді, бүдан кейін перистальтика күшейеді.енді жануарға перистальтиканы басатын заттар - адреналин немесе атропин енгізеді. бүдан парасимпатикалық нерв жүйесі мен оның медиаторлары жоне сол сияқты холинергиялық өрекетті заттар моторлық функцияны күшейтетініне, ал адреналин мен атропин симпатикалық нерв жүйесінің физиологиялық синергистері ретінде перисталыиканы тежейтіндігіне көз жеткізу қиын емес.

2. наркозбен үйықтатылған лабораториялъщ жануарды (кролик, егеуқүйрық) операция столына шалқасынан жатқызып, аяқтарын столға байлайды. тес сүйегінің үшынан шабына дейін ет пен теріні кесіп, ішін аршиды. шегін алып 38°с дейін жылытылған физиологиялық немесе рингер-локк ерітіндісіне батьфады. ішектің перистальтикалық сипатын анықтайды.

ішектің бір учаскесіне бірнеше тамшы пилокарпин тамызады, бір минуттан кейін қарқынды перистальтиканы байқауға болады егер пилокарпиннің орнына атропин немесе адреналин қолданса перистальтика тежеледі. осы арқылы аталған запардың өрқайсысының ішектің моторлық функциясына өсерін байқауға болады. бүл жерде поликаршшнің тегіс еттерге парасимпатикалык талшыққа үқсас, ал атропин мен адреналин болса симпатикалық нерв жүйесіне үқсас өсер ететіндіктен ескерген жөн.

зат алмасу қүбылысы - организмге өр түрлі заттардың түсуі мен олардың ыдырауы нөтижесінде түзілген енімдердің денеден үнемі шығарылып отырулары. ас қорыту процесі барысында қүрделі заттардың ыдырауы нәтижесінде қарапайым химиялық қосылыстар түзіледі. клеткалардағы, тканьдер мен органдардагы аралық зат алмасуы нөтижесінде түзілген енімдерді метаболиттер деп атайды.

метаболитгер зат алмасудың соңғы енімдеріне айнала отырып, организмнен үздіксіз шығарылып отырады. зат алмасуы тұрақты болады жөне тканьдердегі тотығу процестері мен энергия алмасуы қарқындылығының негізгі керсеткіші болып есептеледі.

тыныштық жағдайында ересек адамдардын, клеткаларында жүретін метаболизм мен организмнің аса маңызды функцияларының ... үздіксіз қызмет атқарулары үшін жұмсалатын энергия мөлшері төулігіне 1600-1700 ккал.тең. организм функцияларының негізгі көрсеткіштері қатарына жылу гомеостазы жатады. жылудың пайда болуы энергия алмасуымен тығыз байланысты. ал, клеткалар мен тканьдердегі метаболизм процесінің тоқтаусыз жүруінің негізгі факторы қан температурасы (37°). ол арнаулы физиологиялық механизмдер арқылы автоматты түрде бір қалыпты деңгейде сақталып отырады

108

еңбектің түрлі категориясына байланысты қажетті тәуліктік ккал. мөлшері адам организміне тамақпен бірге белоктар, майлар жөне углеводтар түрінде жеткілікті түрде түсіп отырса ғана орындалады. мысалы, еңбектің бірінші категориясына жататын адамдар үшін күнделікті рационға 109гр. белок, юбгр. май, 433 гр. углевод кіріп отыруы шарт. қоректік заттар қатынасы барлық категория үшін 1:1:4 шамасында болуы қажет

• '^г> тамақтанудың физиологиялық мөлшері •'•'•'

3. белокқа аса бай (ет, балық, бүршақ) заттарды күндізгі рационға қосқан жөн, кешке - сүт пен өсімдіктерден дайындалған тағамдар береді.

4. түскі тамақ бірінші, екінші түрден, ал үшіншісін шәй немесе компот түрінде береді.

5. нанның екі түрін беру керек - ақ жөне қара нан.

6. төулігіне терт рет тамақтандырған дүрыс деп есептелінеді. рацион жасағанда төуліктік калораж таңертеңгілік астын, 25%, сескелік астың - 15%, түскі астың - 45%, ал кешкілік астың - 15% қамтыған жен.


анализаторлар физиологиясы

қалыпты жағдайда кез келген организм сыртқы ортадан келіп түскен информацияларды қабылдап, оларды талдаудан еткізеді. орталық нерв жүйесі организмнің ішкі ортасының өзгерістері жөніндегі афференттік импульстарды қабылдап, оларды қайта ендеу арқылы гомеостаздық процестерді түрақтандырып отыруға қатысады. сонымен, ішкі жөне сыртқы орта информацияларын қабылдап, оларды өткізу жөне мидың жоғарғы бөліміне талдау процестерін анализаторлар жүйесі атқарады.

и.п.павловтың анықтауынша анализаторлар тітіркенуді қабылдайтын шеткі рецепторлардан, тітіркенуді өткізуші белімнен жөне афференттік жол аяқталатын орталықтан немесе "мидан" түрады. орталық белімге келіп түскен сигналдар толық түрде талдау мен жиынтықтаудан етеді.

бұлардан басқа кез келген анализаторлардың өрбір құрылымдық бөлікгері өздеріне төн физиологиялық қызметтер атқарулары мүмкін. мысалы, көздің эпителиясы мен қасаң қабығының (роговица) эндотелиясы натрий, калий және хлор иондарын кез жүйесінен сіңіріп алып, кездің алдыңғы камерасына шығарып отырады. сол арқылы олар кездің ішкі қысымын реттеуге қатысады.

жүмыстың барысы: кестеде өріптер бірнеше қатарда жоғарыдан темен қарай кішірейе орналасқан

әріп кестесін қабырғаға іліп қояды. көзін тексеретін адамды 5 м қашықтықта отырғызады. бір кезін жауып, таяқшамен керсеткен өріптерді оқиды. қай өріп қатарын анық керетінін айтады. содан соң екінші кезін жауып төжірибені қайталайды. көздің өткірлігі оріп кестесінің оң жағында, сол бойынша әр адамның кез өткірлігін анықтайды. ү=і - қалыпты, ү=0.8 — темен, ү=1.5-2.0 - қалыпты жағдайдан жоғары.

2 жүмыс

көру өрісш анықтау

жүмыстың мақсаты: периметрді қолдана отырып

анықтауды үйрену.

эксперимент жүргізуші ақ деңгелекті (шеңберді) шеттен ортаға қарай жайлап қозғайды да төжірибедегі адам периметр нүктесін кердім дегенде тоқтатады жөне еріс бланкасына белгілейді (59-сурет). осыны доғаның екінші жағынан қайталайды. содан соң осы нүктелерді

қосады. периметр доғасын 15, 30, 60, 90° қойып, нүктелер қосындысынан сызық жасайды. төжірибені қызыл, жасыл, көк, сары түсті дөңгелекшемен қайталайды.
3 жүмыс

көз торындағы соқыр таңбаны көру

жүмыстың мақсаты: көз торындағы соқыр таңбаны табу жөне көру төсілдерін үйрену.

жумыска кажетті қурал-жабдықтар: ақ деңгелек жөне крест таңбалы қағаз.

жүмыстың барысы: бір кезін сол қольшен жауып, қара қағазды оң қолына алып, екінші ашық кезіне біртіндеп жақындатады . кезді қағаздың крест таңбасына тоқтатады. 20-25см қалғанда қағаздағы ақ дөңгелек көрінбей қалады. бүл кез торында соқыр таңба бар екенін дөлелдейді, өйткені онда көру рецепторлары жоқ. екінші көзді жауып (сол кезді) төжірибені қайталайды.

жүмысты корытындылау: әр студент өзінің көз екірлігін анықтау. көру ерісінің шеңберін сызу. көз торының соқыр таңбасын түсіндіріп, дөптерге жазу.
4 жүмыс

терінщ сезімталдырын зерттеу

адам терісінде жанасуды, ауырғанды жөне температураны сезетін рецепторлар бар. жанасуды сезетін рецепторлар дененің сыртында біркелкі орналаспаған. олардың ең кебі саусақ үштарында, алақанда, тілдің үшында, ал азы - арқа терісінде орналасқан .

жүмыстың мақсаты: терінің түрлі бөлімдерінің кеңістіктік

сезімталдығын анықтау.

жүмыстың барысы: тәжірибе адамға жүргізіледі, ол орындықта көзін жауып отырады. вебер циркулін азырақ ашып қойып саусақтың үшына тигһеді. адам циркульдің екі үшын бірдей сезуі тиіс. осы мөлшер тактильдік кеңістіктің сезіміне тең. дененің әр жерінің (алақан, қол т.б.) сезімталдыгын елшеп, төмендегі кестеге жазу.

терінің өр түрлі белімдері

кеңістік сезімталдығы

қолдың саусактары

алақан

білек

зиометр.

бұдан кейін жылуды сезуді зерттейді. мүздың орнына 50° ыстық су қүяды. суықты сезетін рецепторлар саны 250000 дейін жетеді. жылуды сезетін рецепторлар саны 30 000 шамасында, олар терінің терең қабатында орналасқан. терморецепторлар аяқта кеп, бет терісінде аз болады. жүмыстьщ нөтижесін мына кестеге жазу.

119

жүмыстын барысы: канттың 0,001% ерітіндісін тілдің өр жеріне тамызады, қай жері сезді жазып алады. сосын 0,01; 0.1; 1,0% қант ерітінділерін зерттейді. әрбір ерітіндіден соң ауызды сумен шайып отыру керек. осы ретпен тәжірибені тұз және лимон қышқылы ерітіндісімен жасайды.

төжірибе нөтижесін кестеге түсіріп жазу. төтті, ащы, қышқыл заттардың тілдің қай жерлерімен сезілетінін керсету.

жүмысты корытындылау: ыстық. суық жөне дөм сезімі қандай рецепторлармен сезіледі. олар қай жерлерде шоғырланған жөне өр сезу анализаторына қысқаша сипаттама беру.

дөмдік заттар тәтті ащы түзды қышқыл

Тыныс алу

тыныс алу дегеніміз тотығу процестеріне қажетті оттегімен организмді қамтамасыз ету болып табылады. бүл процестің соңында зат алмасу нетижесінде түзілген көміртекті диоксид организмнен шығарылып отырады.

тыныс алу сыртқы және ішкі тыныс алу болып белінеді. сыртқы тыныс алуға тыныс алу органдары мен сыртқы орта арасындағы газ алмасуы жатады. ішкі тыныс алуға (тканьдік) - тканьдер мен қан арасындағы газ алмасу процестерін жатқызуға болады. тыныс алу сыртқы және ішкі орта жағдайларының өзгерістеріне бейімделгіш болып келеді. бүл процестер нервтік жөне гуморальдық жолмен реттеліп отырады.
1-жүмыс

өкпенщ тіршілік сыйымдылығын анықтау. спирометрия

адам қалыпты дем алу кезінде 500 мл. ауаны жүтады және шығарады. ауаның бүл мөлшерін ауаның тыныс алу келемі деп атайды (т).

қалыпты ауаны жүтқаннан кейін оның үстіне терең жөне күшті дем алса, онда қосымша тағы да 1500 мл. ауаны жүтуға болады. ауаның бүл мөлшерін қосымша ауа көлемі (к) деп атайды.

қалыпты дем шығарғаннан кейін оған қосымша және терец түрде дем шығарса, оны ауаның резервтік келемі (р) деп атайды жөне ол 1500 мл. ауаға тең болады. осы көрсеткіштер жиынтығын екпенің тіршілік слымдылығы деп атайды, ол орта есеппен 3500 мл. ауаға тең. барынша дем шығарғаннан кейінде өкпеде 1000 мл. шамасыкда ауа қалады. оны қалдық ауа көлемі (о) деп атайды.

жүмысты орындауға кірісер алдында спиртке малынған мақтамен спирометрдің мундуштігін сүртеді. алынған көрсеткіштер дел болу үшін әр төжірибені 3-4 рет қайталап, орташа мөлшерін алады. әр

процесті қайталар алдында шкала кәрсеткішін ноль жағдайына қойып отыру қажет.

жүмысты қорытындылау: 1. тәжірибе нәтижелерін мына кесте арқылы қорытындылау. 2. спирометр бойынша алынған өкпенің тіршілік сыйымдылығын номограмма нәтижесімен салыстыру.

оттегін барынша кеп пайдалану (обп) негізінен тыныс алу мен қан айналу жүйелерінің даму ерекшеліктеріне байланысты. бүлшық еттер қатысуымен атқарьшатын кез келген жүмыс о₂ қатысуымен орындалатындықтан, оттегін пайдалану мөлшері адамдардың жүмыс қабілетін айқындайды. обп жасқа байланысты езгеріп отырады. адамдардың қабілетінің керсеткішін экспериментте алынған обп мөлшерін сыналушының салмағына белу арқылы анықтайды (обп/кг). обп/кг көрсеткіші бойынша адамдардың жүмыс қабілетін багалау.

кез келген жүмысты орындау барысында жүректің соғуы жиілейтіні белгілі. жүрек соғу жылдамдығын түрақт.шдыру мақсатында бүл жүмысты 5 мин. бойына ғана жүргізу қажет жэне бір минуттағы пульс саны 135-155 аралығынан артып кетпеу керек. жүмыстың бесінші, яғни соңғы минутындағы циклды жоне алғашқы 10 секундтағы жүректің соғу жылдамдығын аса мүқиятты. іыкпен санау қажет (соңғы баспалдақтан түсісімен).

тексерілушінщ салмағын, орындықтың биіктігін жөне 1 мин. циклды біле отырып, жүмыс күшін есептеп шығаруға болады: