Т. А. Ботагариев 200 ж

Адамдарда байқалатын мүқтаждықты тіршіліктік, әлеуметтік және мүратты мақсатарға сәйкес үш топқа бөледі. Тіршіліктік мақсаттар тағамдық, жыныстық, қорғаныс және т. б. іс-әрекеттер-мен қанағаттандырылады. Әлеуметтік мақсаттарға адамның ең-бектену, білім алу, мәдениеттік, қоғамда өз орнын табу- іс-әрекет-тері жатады. Мұратты мақсаттар таным және шырармашылык. мұқтаждықтарынан турады. Оның негізін бағдарлау — зерттеу қүрайды. -

Адамның мәдени және тарихи дамуы, аталған мақсаттарға жету үшін, бірнеше өндір-істік қажеттілікті тудырады. Олар еңбек арқылы жүзеге асырылады.

Еңбек адам организмің қалыптастыруда жетекші роль атқара-ды. Ф. Өнгельстің айтуынща, еңбектің арқасында қол және сөйлеу мүшелерінің әрекеті мүлдем жетілді. Онымен қатар ми, талда-. ғыштар жүйесі дамыды және психика қалыптасты. Сондықтан адамның түйсігі және ұғынуы кеңейді, еңбек қимылдары еріксіз атқарылатын болды.

Еңбектену іс-әрекеттің организмге өтетін әсерін ецбек физио-логиясы зерттейді. Ол адам организмінің еңбектену кезіндегі әре-кеттік өзгерістерін тексереді. Сөйтіп, адамның денсаулығын және . жоғары жұмыскерлігін сақтау үшін, еңбекті ұйымдастырудың ре-жимі мен жүктемелердің организмге қолайлы түрлері мен әдісте-рін ғылыми тұрғыдан қарастырады.

Бұлшықеттердің жүмысы едәуір энергия шығынын талап етеді және вегетативтік жүйелер (қан айналымы, тыныс, зат алмасуы, сыртка шығару т. с. с.) әрекетінде өзгерістер тудырады. Сонымен катар адамның еңбегі мақсатты іс-әрекеттен түрады, ол тәлім-тәрбие, үйрену және дағдылану істері арқылы қалыптасады.

Қазіргі өндіріс жағдайларында адамның еңбек іс-әрекеті мен физиологиялық керсеткіштерін жүйелі түрде зерттеу ете маңызды ^-орын алып отыр. Мұны жүзеге асыратын ғылым саласын эргоно-мика деп атайды. Эргономика еңбектену процесінің жұмыс қүрал-. дары мен жағдайларының тиімді жолдарын іздейді. Ал еңбек фи-зиологиясы оның маңызды бір бөлімі болып есептеледі.

Еңбектенудің қолайлы жағдайларын таңдап алу және жақсар-ту, өндірістің қосымша түрткілерінің • (шу, вибрация, қысым, ыл-ғалдық, химиялық заттар) зиянды' әсерлерінен сақтандыру мен кәсіби ауруларды болдырмау істерін. ецбек гигиенасы жүзеге асырады. Бүл мақсаттарды орындау үшін ол еңбек физиология-сының зерттеу әдістері мен нәтижелерін пайдаланады. Адамдар-дың еңбектену кезіндегі қарым-қатынасын ецбек психологиясы ғылыми тексереді.

Еңбекті жағдайға байланысты дене және ой еңбегі деп екі топқа бөледі. Қазіргі кезде еңбектің бірнеше түрі кездеседі: көбі-несе бұлшықет белсенділігін тілейтін еңбек, механизацияланған, автоматизацияланған және қашықтан меңгеретін еңбектер, пара-сатты еқбек.

2 Дене еңбегі

Еңбектің барльііқ түрі адамның қозғалыс іс;әрекеті арқылы атқарылады. Сондықтан адам организмі қоршаған ортаға бейім-деледі және оны жете меңгереді.

Дене ецңбектерінде ең әуелі 'бұлшықет жүйесі белсендірілді, оны вгетативтік (қан айиалымы, тыныс) жабдыіқтау қамтамасыз етеді. Негізінен жұмыс арекетіне тікелей үш әрекеттік жүйе: тал-дағыш және ақы.л-ой қатысады. Өйткені сыртқы мәліметтер се-зім жүйесі арқылы қабылданады да, мида өңделеді, сейтіп жа-уапты қимыл әсерленісі ұйымдастырылады.

Жұмыстың 'барльгқ түрі қозғалыс аппаратымен атқарылады. Физиологияда қозғалыс аппаіраты деп кеңістікте тұлға орнын ауыстыруды және сыртқы нәрселерге белсенді қимыл жасауды камтамасыз ететін мүшелер мен тканьдер жиынтығын айтады. Қозғальис аппаратына бұлшықеттер, оларды жиьгрылтатьин мото-нейрондар және каңқа кіреді. Сондықтан өндірісті:к еңбекті жо-ғары деңгейде өткізу үшін, еттің маңызды физиологиялық қасиет-терін, оның күші мен жылдамдылығын ескеру қажет. Еттердің жиырылуына орташа жүктеме мөлшері тиімді келеді¹.

Булшьгқеттің ұзақ уақыт жиырылу күшін жүзеге асыратьгв және сақтайтын қабілетін аның шыдамдылығы деп атайды. Оны статикалық жұмысты орывдағалда, жүкті мығым жағдайда ұстап тұратын немесе тұрақты қысы.м күшін сақтайтьш мерзімі арқылы анықтайды. Ол ушін уақытты куш көрееткішіне көбейтеді. Егер жұмсалған күш максимальды- күштің 20%-не тең болса, тұрақты қалыпты жұмыс ұзақ уақытқа созылады.

Динамикалық (жылжьшалы) жүмыстарда шыдамдылық ең ақырғы уақыт және шегше жеткен қажетті қуатпен бағаланады. Жылжымалы шыдамдылық орындалған қимылдың ең жоғары мөлшерімен сипатталады. Жьмжы-малы жумыісты орындау кезін-дегі шыдамдылық велоэргометрдің көмегімен өлшенеді,

Еңбек физиологиясында жүмыеқа қабілеттілік ©те маңьгзды орын алады. Жұмыскерлік деп адамның нақтылы жұмысты белгі-ленген мерзімде жеткілікті нәтижемен орыадай алетьвд пәрменді мумкшдіктерін айтады. Өндіріс жағдайында жұмыскерлік әртүр-лі түрткілердің ыіқпальгнан смена кезінде жиі өзгереді. Сондық-тан жумыскерлііКті¹ бірнеше кезеңге бөледі. Бірінші кезең — іске қосылу. Бұл кезенде шартты тітіркендіргГштердің әсерінен ОЖЖ-нің белсенділігі артады, зат алмасу деңгейі кәбейеді, қан айналы-сы күшейеді. Сөйтіп жүмыіскерлік көтеріледі. Бул әртурлі психо-физиологиялық әрекеттердің біртіндеп қосылуынан, организмнің, көптеген жүйелердің осы реттеуші әрекетінен пайда болады.

Екінші кезең тиянақты жумыскерлікті көрсетеді. Бұл кезедде ОЖЖ қолайлы қызмет атқа,рады,. !Ал еңбек нәтижесі ете жоғары болады.

Үшінші — қажу кезеңі — м.ұнда жүмыскерлік төмендейді; Тәр-тінші кезевде жүмыскерлік щайта көтеріледі. Оның негізін жумыс аяқталуы 'мен кезекті демальюқа байланысты, шартты рефлекстер жасайды. Жұмыскерлікке жұмыс істейтш ортаның жағдайлары әсер етеді.

Жумыскерлгкті көтеру және қозғадьцс дағдышарын қалыптас-тьііру ушін, үнемі машықтанудьвд (трениров,ка) м.әні ете зор. Өйт-кені жаттығулар адам организмі қызметьн тереңірек кайта қүра-ды. Машықтану кезінде организм жұмьвскерлігінің дамуы және оның жоғарыі сатыға көтерілуі әртурлі болады. Булшықеттер жү-мысы энергия шығынын көбейтеді. Мәселен, бұлшьгқеттің 70— —90%-і қатысатын ауыр жүмыстарда энергия шығыны 12—• 20 кДж/м, ал 30—60%-і қатысатын жеңіл және орташа жұмыстар-да 8—12 кДж/м-ге тең келеді. Энергия шы?ьщы «отырып» істейтш жүмыстарда (булшыіқетің 5—15%-де шамамен 1—4 кДж/м) аз болады. Энергия шығьшының мөлшері интегралды көрсеткіш бо-латындықтан оны еңбек физиологиясы жиі қолданады.

Дененің знергия шығылы тек еттер кьгзметінен ғана тумайды, оған адамның эмоциялық күйі де әсер етеді. Ол организмнің не-гізгі зат алмасу деңгейін қалыптағыдан 10% көтереді. Еңбектену кезіндегі знергия шығынына адамныц жұмыс істеу қалпы үлес қосады. Отырып жұмыс істеу негізгі алмасуды 5—10%-ке, істейтін жұмыс— 10—25%-ке өсіреді. Ал жұмыс кезінде дене қал-пы ыңғайсыз болса, энергия шығыны 40—50%-ке жетеді.

Жұмыс істеуші бұлшықеттерге оттегі, глюкоза және т. б. қа-жетті заттар дер кезінде жетіп, организмнен ыдырау өвімдері же-дел шығарылады, Сондықтан тьгныс және жүрек-тамыр жүйесінің кызметі күшейеді.

Қызу жұмыс кезінде сүт қышқылы; толық тотығып үлгермейді. Сондықтан ол жұмыс аяқталғанда да оттегін пайдаланып тотыра береді. Мұны «оттегілік қарыз» деп атайды, ол ауыр жұмыс істе-генде 15—20 литрге жетеді.

Организм ағзалары кимыл ^рефлекстері арқыльп әрбір әсерле-ніске қатьгсады. Мұңда кері байланыстар қозғалыс жүйесінің ве-гетативтік әсерленістері^]не ерекше ыіқпалын айқындайды. Жұмыс туралы алдын ала ойлаудың өзі вегетативтік өзгерістер тудыра-ды. Ол еңбек әрекетінің ми қыртысы арқылы үйымдастырлаты-нын керсетеді.

Дене еңбегі қан айналысын қатты өзгертеді. Ет жиырылуы әуелі қан ағысының жылдамдығы арқылы қамтамасыз етіледі. Жүмыс кезінде жүректің минуттық көлемі (ЖМҚ) 4—8 есе арта-ды, сөйтіп газ алмасуы 5—10 есе жеделдейді. Жүректің систола-лық көлемі ауыр жұмыстарда 1,5—3 есе көбейеді, ал сору жиілігі минутына 160—240 ретке жетеді. Қанның ағысына жеңілдік туа-ды. Әйткені жұмысқа кіріскен еттердің майда талшықтарынын көбісі ашыльга, тамырлар тонусы темендейді. Дені сау және еңбек-ке жарамды адамдарда қанньщ диастолалық қысымы аз езгереді немесе с. б. б. 5—15 мм-ге көтеріледі. Систолалық қысым с. б. б. 150 және тіпті 200 мм-ге жетеді, ол істелетін жүмыстьщ алымына сәйкес келеді.

Жұмьіс кезінде жүректің соғу жиішігіне организмнің сезім күйі . мен тұлға қалпыі әсер етеді. Тұрып жұмыіс істегенде, отырғанмен салыстырғанда, шамамен 10—15 рет жиі жиырылады. Еркектер-мен бірдей жұмыс атқарған кезде, әйелдердіңгжүрек соғу жиілігі орта шамамен минутына 10—15 ,рет артық. Жұмыс кезінде жү-ректің соғу жиілігіне коршаран ортаның температурасы да әсе-рін тигізеді. Температура 25—30°С, не одан жоғары болса, ол ми-нутына 10—15-ке өседі. Жүректіқ соғу жиілігін аньгқтау, тіркеу жұмыстың әрбір сәтінде немесе букіл смөна кезінде организмнің физиологиялық күйін бақылауға мүмкіндік туғызады.

Ецбектену кезінде организмнің газ алмасуын қамтамасыз ете-ті,н тыныс жүйесі де өзгереді. ЖүмысКіЗ сәйкес өкпенің желдетіл_уі • және оттегін пайдалану арта түседі. Қалыпты жағдай өкпенің 5—^Г8 л/мин желдетілу келемінен 3.—4% оттегі пайдаланылады. Ал жүмыс кезінде өкпенің жеддетілуіі 'минутына ондаған лйтрге көбейеді, оттегін пайдал^ану 4—8%-іке тең болады. Өкпенің жел-детілуі тьшыстьщ тереңдеуй мен жиіленуі арқыльг көбейеді. Жұ-мыс істегенде тыныс терендігГ осы адамғ,а тән өкпенщ тіршілік сыйымдылығының 30—40%-іне» Ііұрады. Тыныіс жиілігі жұмыс кезінде тьшыштыіқ кезімен сальгстырғанда 2—3 есе' өседі, Қарқынды. жүмыс кезівде алғашқыда бейімделу кезеңі байқа-лады, онда тыныс тарылып, өкпенің желдетілуі үлгермегендіктев тыныс жолдарында жағымсыз күй пайда болады. Содан кейін бүл құбылЫіСтар жойышяды, алақда 20—30 минуттан кейін «нәти-жесіз нүкте» туады. Бүнда аталған жағымсыз жайлар күшейіп, адам жүмысты жалрасты_;рудан бас тартуы мүмкін. Егер оны. же-ңіп жүмыс жалғастырылса, бұл сезім тыйылады. Сөйтіп, «екінші тыныіс» ашылады. Мұның физиологиялык мәні вегетативтік әре-кеттің қайта күрылуында.

Еңбектену кезіңде жұмыскерлікті камтамасыз ету үшін эне.р-гия қорын іске тартатын эндокриндіік жүйенің белсенділігі арта-ды. Әртүрлі еңбек 'процестерін орыңдағанда гипофиз-бүйрекүсті безд.ерінің (симпато-адреналдыіқ жүйесінің) белсенділігі күшей-еді. Көптеген жағдайда ол қол жүмысының ауыртпальгқ, дәреже-сіне сәйкее келеді. Өйткені бүл сөлівіс бездеріній, гормондары адамньвд бейімделу әрекетін жүзегё асырады, -

Жүмыс кезінде қанда тироюсиншң мөлшері көбейеді. Ұзақ жұ-мьгс істеудің салдарынан клнда инсулиннің мөлшері азаяды және 'оньщ ыдырауы күшейеді. Сонымен эндокриндік жуйенщ аталған өзгерістері жоғарыда керсетілген бейімделу әсерленістерін керсе-теді. Егер жүмыс істеген жерде температура жоғары болса (ыс-тық цехта, тігін мекемесінде т. б.) дене температурасы онан сайын еседі. Ауыр дене жұмысында температура 1,0—1,5°С-қа жоға-рылайды, Мәселен, орта жылдамдықпен жаяу жүргенде дене темпер.атурасы 0,5—О^С, ал ұзақ жүргеңде не жүгіргенде ол 39—40°С дейш к&теріледі.

Салқыін микроклиматта жұмыс істегенде дене температурасы төмендейді', тіпті дене тоңазып, жүмысты жалғастыруға мумкІН' дік болм^айды.

Адам¹ температурасын тьшыштық және жұмыс кезінде ёлшеу аркылы, көптеген өндіріс саласында жұмыс ауыртпалығын жещл~ дету үшін ұсыныстар енгізіледі.

Жұмыс салдарьщан кан жүйесінде кептеген өзгері-стер байқа-лады. Қанның тыіныс арекеті (эритроциттер, гемоглобин мөлшері) артады, оның клеткаларьшың ж,аңғыру қарқыны үдейді, қанньщ морфологиялық, қүрамын- реттейтін жүйк* орталыктарының топу-сы күшейеді, Сонъшен катар зритроциттің оомостық төзімдмігі артып, қанньгң тұтқырлығы көібейеді, оның оттегіне сыйымдылы-ғы кеңейеді. Сөйтіп қан жүйесі жұмысқа сәйкес бейімделеді.

Сонымен адам арганизмі өзіній табиғаты арқылы барлық қар-қьінды бүлшықет іс-әрекетіне бейімделеді. ЖьІІлжым^алы қарқын-ды физикалық жүктеме организмнің жүйке, жүрек-тамыр, тыныс жуйелері-не қолайлы әсер етіп, кіоршаған ортаның жағымсыз түрт-кілеріне төзімділікті кеңейтеді. Қазіргі дене еңбегі көбіне механизацияландырылған. Сонымен қатар күнделікті тіршілік, тұр-ғын жайлар (лифт, су, жылыту жүйесі, канализация т. б.) жақ-сы жабдықталады, сөйтіп өндірісте және тұрмы,ста дене еңбегін-деп" энергия шығынын азайтады. Бұл жағдай организмге жеңіл-дік туғызғанмен өте қатерлі болады.

Қазіргі еңбек пен тіршіліктің ерекшелігі—дене қимылынңң катты шектелуі — гиподинамия жеке талдауды талап етеді.
Әдебиеттер:

1.Х.Н.Сәтпаева „Адам физиологиясы” 303-306 бет

1. 
   Гиподинамия
   
2. 
   Ой еңбегі
   
3. 
   Қажу
   
4. 
   Мақсаты іс әрекеттің жасқа байланысты ерекшеліктері
   

Қазіргі кезде' адам езіні'д еңбек және тұрмыс қажетіне бұл-шықет жұмысьщ аз пайдаланады. Сондықтан организм тіршілі-гінде ерекше жағдай гиподинамия (аз күш салу) мен гипокине-зия (аз қозғалыс) жиі кездеседі.

Гиподииамия деп адам организмінде өзгерістер тудыратын кимыл әрекеті қарқыныньщ шектелуін айтады. Бұл кейбір ауру-ларда, ғарышкерлерде (космонавттарда) байқалады. Өйткені олар ұзақ уақыт шағын кабинада және салмакісыздық жағдайда, ЯРНИ тіірек-қимыл аппаратьша гравитация әсері жойылғанда,

жұмьгс істейді.

Ал гипокинезия бүлшықеттің аз энергия шығыны, амалсыз ұзақ тұлға қалпын сақтау, біркелкі қимыл, үйлесімді Кіозғалыс әрекетінің. жеткілжсіздігі сияқггы, себептерден туады. Бұл ұш-қыштардьгң, сүңгуір қайықтың бөлек орындарьгнда, қыстауларда жүмыс істегенде пайда болады. Ол өндірістік механизацияланған жұмыетарда да байқалады. Гиподинамия, адинамия күйін бұл-шыкет іс-әрекетін жоятын миорелаксант дәрісін егіп шақыруға болады. Гиподинамия мен гишжинезия адам организміне кауіпті жағдай туғызады. Сондықтан дәрігерлер оның организмге әсерін

толық білуі қажет.

Гиподинамия бірнеше түрге жіктеледі. Ең әуелі ол созылмалы және жіті болып екіге бөлшеді. Сонымен бірге бүкіл организм қозғалыс әрекеті тыйылатын жалпы гиподинамия және жеке бұл-шыкет қимылы шектелетін жергілікті гиподинамия болады. Кли-никада тағы екі түрі кездеседі: амалсыз жэне міндеттелген гипо-динамия.

Созылмалы гиподинамияда еңбек пен тұрмьюқа байланысты күнделікті қозғалыс белсенділігі төмендейді. Бүл көбінесе аз қи-' мылдайтын, отырып жұмыс істейтін кісілерде байкалады. Олар-дың организмінде мүшелер мен жүйелердің әрекеттік белсенділі-гі әлсіреп, реттеуші механизмдері нашарлайды. Сондықтан орга-низмңің әртүрлі әсерлерге шьгдамдылығы азаяды.

Қозғалыс белсенділігі көп жылдар бойы шектелсе,, бүлшықет талшықтарының атрофиясы туады. Ет талшықтары жіңішкеріп, гликоген мен энеррия қоры азаяды, маймен қатпарланады. Қоз-ғалыс іс-әрекетінің күші мен тезшділіг? азаядьг, қимыл үйлесім-Дігі төмендейді, еттер тонусы әлсірейді. Осынын. салдарынан түл-ға қалпы езгеріп, ауырсыну синдромы пайда болады,.

Гиподинамия зат алмасуьшың төмендеуінё мүмкіндік туғыза-ды. Энергия шығыны азайып, тотығу әсерленісінің қарқыны мен ферменттер белсенділігі төмендейді, газ алмасуы езгереді.

Адамдарда бүл жағдайда жүректің соғу күші әлсіреп, минут-тық көлемі азаяды. 'Сондьгқтан жүректіқ өз к-өлемі кішірейеді, миокардта деструкциялық өзгерістер байқалады. Қан тамырлары жүйесінде өзгерістер туады. Артерия тамырларьшың тонусы әлсі-реп, қан қысьшьІІ төмендейді. Капиллярда қан іркілі-п калады, сондықтан олардың қабырғасының суға және электролитке өткіз-гіштігі өзгереді. Будан дененің кез келген жерінде су і,ркілщ, ісщтер пайда болады. Бұлшықеттер жиырылмағандықтан лимфа арысы тоқтап, тканьдерге су жиналады.

Гиподинамия жағдайында антидиурездік гормонның аз түзі-тіршілік сыйьгмдылыіғы мен желдетілуі азайып, қан іркіледі. Он. жүрекшешң жұмысы кемігендіктен, қуьгсты веналарда қысым артып, бауырда қан жиналып қалады. Ол бауыірдьвд зат алмасу-ын, тосқауыл және баақа әрекеттерін тежейді. Осыдан, қан қы-сымының көбеюі ішектегі заттардың сіңіруін, сөл белу қарқынын төмендетеді, ас қорыту әрекеті бүзылады.

Гиподинамия жағдайында антидиурездік гормонның аз түзі-луінен полиурия (көп несеп шьпғару) байқалады. Сонымен қатар бүйрек шумақтарьшың кан ЭРЫСЫ күшейіп, альдостерон сөлінісін демеуші .рениннің түзілуіне кедергі жасайды деген бюлжам бар. Организм аз козғалған жавдайда зат алмасуылық барлық түрі өзгереді. Адамның құрсақ пен бел аймақтарьщда май қыртыста-ры пайда болады, дене массасы артады. Бұлшыкеттер мен бауыр-дагы көмірсулар қоры азаяды, белок пен тұздар көп ыдырай-ды, кальций алмасуы бұзылрандықтан сүйек жүқарадьІ!. Дененің температурасы төмеңдейді.

Гиподинамия козғалыс және вегетативтіік әрекеттердің езара байланысын бүзадьг. Вегетативтіік езгерістерге кезеген жүйкенің' орталық тояусы холинергиялық әсе.рленістің әлсіреуі және сим-патикалық жүйкенін ықпалыңың күшеюі себепкер болады.

Жіті гиподинамия ҚОЗРЗЛЫС белсенділігің күрт қойған адам-дарда байқалады. Организмде жүйке ет аппаратының жумысы және оны вегетативтік жабдықтау жедел өзгереді (әсіресе аффе-ренттік серпіністер мен эндокриндік ықпал). Өйткені бұлшықет-тің әрекеті және ішкі арзалардың қызметі төмендейді. Әуелі ор-талық жүйке жүйесі зардап шегеді. Тамыр тонусы, зат алмасуы, жүйке орталықтарының өзара әрекеттесуі, уйқы, тәбет бұзылады, жүрек аритмиясы, бейбарабар әсерленіс туады.

Гиподинамияның амалсыз және міндеттеу түрлері клиникада ұзаққа созылатын ауруларда байқалады (есінен тану, кататония, бүлшықет әлсіздігі, ауыр жарақат, сүйек жегісі т. б.). Кейде кли-никада ол тыныс, жүйке, жүрек-тамыр, тірек-қимыл ауруларында әдейі қолданылады.

Жергілікті гиподинамия әрбір бұлшықет топтарының қозғалыс белсенділігі тыйылғанда (жуйке талшықтары зақымданса, гипстеп тану) т. ,б. пайда болады. Мұнда ет атрофиясы басталып, зат ал-масуы езгереді, оның ҚОЗРЫШТЫҚ қасиеті, гуморальдық затқа се-зімталдығы күшейеді.

Гипокшезия шектелген ҚОЗРЗЛЫС әрекетіне байланысты бола-ды. Оның мөлшері орындайтын жұмыс ерекшеліктеріне сәйкес ке-леді. Еңбек және турмыс жағдайында туатын аз қимыл адамра өмір бойы әсер етеді, оньщ денсаулырын бұзады. Оны гипертония

Ой еңбегі

Ғылыми-техникалық дамудың салдарынан ой еңбегімен шү-рылданатын адамдардың саны кебеюде. Сонымен қатар көптеген Кол еңбегі бар кәсіптерде де ой әрекетінің үлесі артуда. Ой ен,бе-гінің қатарына ақпаратты қабылдайтын және өңдейтін сезім жү-йесі, ықылас, зерде, ойлауды және эмоциялық күйді айырықша ынталандыратын жұмыстар жатады.

Қазіргі көптеген кәсіптер жылдам қаркынды, әртүрлі және мол ақпараттарға қысқа мерзімде тиесі шешімді тез қабылдауды талап етеді. Осының бәрі шамадан тыс зорлану тудырады, сөйтіп журек-тамыр және жүйке ауруларына жиі шалдықтырады.

Бүгінгі өндірістерде ой еңбегінің мынадай топтары жіктеледі. операторлық, басқару (мекеме басшылары, мұғалімдер, оқыту-шылар), шығармашылық (РЫЛЫМИ қызметкерлер, сәулетшілер, жазушылар, артистер, суретшілер т. б.), медицина қызметкерлері-нің және оқушылар мен студенттердің еңбегі.

Ой жұмысымен айналысатын .адамдарда жүрек-тамыр ауыт-қуларын тудыратын көптеген қатерлі түрткілердің ішінде өте

елеулісі көтеріңкі эмоішялық зорланушылық, гипокинезия, темекішегу, салмақтың артуы, тектік (генетикалық) бейімділік болып

саналады.

Ой еңбегінің ерекшелігі сол, мұнда ми реттеушілік кызметпен бірге жұмыскер мүше болып есёптеледі. Сондықтан оның ықпалы

- ен әуелі орталық жүйке жүйесіне тиеді. Ой жұмысының нейрофи-зиологиялық тетіктері И. М. Сеченов, И. П. Павлов, А. А. Ухтом-ский, П. Қ. Анохин және Н. П. Бехтереваның еңбектерінде айқын керсетілді. Бұл еңбектер бойынша, ой еңбегінің негізін жоғары дәрежелі жүйке қызметі мен психикалық әсерленістер құрайды, Олар тиісті әрекеттік жүйелерді белсендіреді. Оған мидың арна-малы (талдағыштық) және бейарнамалы құрылымдары қатыса-ды.

Қажу

Қажу — жұмыс салдарынан және қайта қалыптасу проиестері-нің жеткіліксіздігінен туатын жағдай. Ол жұмыскерліктің төмен-деуі реттеуші механизмдер мен жүйелердің, ағзалардың өзара әрекетуестігінің бүзылуы және шаршау түйсігі арқылы сипатта-лады.

•Қажу жұмыс кезінде организмді әлсіретпеу және оны әсіре зорланудан сақтау әрекеттерін жасайды. Сонымен бірге ол орга-низмнің қосалқы мүмкіндіктерін іске қосып, жұмыскерлікті көте-ретін қайта қалыптастыру процестеріне өте зор ықпалын тигізеді.

Қажу дене және ой еңбектерінде пайда болады. Ол жіті (қыс-қа мерзімде туады) және созылмалы (ұзақ мерзімде — айлар неме-се жылдар бойы) әртүрлі әрекеттік жүйелер мен тұтас организмде байқалады. Қажу жалпы және жергілікті болып бөлінеді. Жалпы қажуда тұтас организмнің әрекеттері өзгереді, ал жергілікті қа-жуда, кейбір бүлшықеттердің, жеке талдағыштың т. б. қызметі төмендейді.

Қажу орталық жүйке жүйесінің реттеуші әрекетінің бұзылуы-нан пайда болады. Қажуды зерттеудің алғашқы кезеңдерінде, оны жергілікті тек етте болатың құбылыс, ол энергия қоры таусыл-ғандықтан, қалдық өнімдермен еттің улануынан болады деген қаридалар болды. Оны бүлшықет қажуының гуморальдық теория-сы деп атады. Алайда қажу физиологиясында оның нейрогендік қағидасы кеңінен тарады. Бұл қағиданың негізін қалаушы И. М. Сеченов. Ол өзінің эргографиялық жұмыстары арқылы бел-сенді тынығу феноменін ашьгп, бүлшықет жұмысжерлігінің тө-мендеуі жүйке орталығына байланысты, екенДігщ кереетті. Се-ченовтың бұл көзқарасы басқа физиологтардың еңбегінде одан әрі дамыды.

Н. Е. Введенский мен А. А. Ухтомокийдің зерттеулері брйын-, ша, қажу орталық тежелуден және жұмыс әрекетінің үйлеспеу-

шілітінен шығады, Л. А. Орбели және 'оның шәкірттері қажуды жүйке орталығына' әсер ететін шашьграцқы вегетативтік әсерле-ністерден туады деп санады.

Соңғы жылдары адам бүлшықетінің ^қажуын түсіндіру үшін .. ми қыртысы теориясы ұсьшылды. Бұл теория бойынша, қажуға орталық жүйке жүйесінің күйі (эмоция, сезу тітіркендіргіштері, белсенді тынығу, автоматты қимылдар т. б.) зор ықпалын тигі-зеді. Өйткені қажудың орталық механизмдері ми қыртысы деңгейінде тұйықталатындығы көрсетілді. Қажу кезіндегі жұмыс-керліктің динамикасы қозғалыс талдағышының тежелуші . эле-менттерімен байланысты. Жұмыстын, бастапқы кезеңінде жоғаіры өрлейтін серпіністер қозғалыс талдағышының орталығын сергі-теді, оның желігу қабілетін арттырады. А. А. Ухтомскийдің айту-ынша, жүйке орталығының нәрленісі (трофикасы), ширақтығы көтеріледі, ол ырғаққа үйрену деп аталады. Жұмыс үстінде , бұрынғы қалпыва келу белсендіріледі, ол іс-әрекеттің физиоло-гиялық ырғағын жеделдетеді.

Нейрофйзиологиялық зерттеулер торлы күрылымлың жоғары жүйке орталықтарын сергітетін, яғни жеңілдеткіш ьгқпалын көр-сетті. Қажу кезіндегі ми қыртысы орталықтары жұмыскерлігінің темендеуі тек мүмкіндік қарының азаюымен ғала емес, оларда туатын тежелу процестеріне байланысты. Олар өзара шиеленісіп, жүйке орталығыньгң ширақтығыв, ЯРНИ '&рекеттер^; көрінісін әлсі-ретеді.

Кез келген дене немесе ақыл-ой жұмысы организмнің күйі мен әсерленістерінде бірқатар езгерістер туғызады. Бұл өзгерістердің жас кезеңдеріне сәйкес ерекщеліктері байқалады. Балаларда ақыл-ой еңбегі әдетте қимыл белсенділігімен, ЯРНИ бұлшықеттің ' жұмыс істеуімен қатар жүреді. Ал бұлшықеттің жұмысы өз кезе-гінде орталық және шеткі жүйке жүйелерінің қызметімен байла» нысты. Сондықтан әрбір жас кезеңдеріндегі физиологиялық мүм-кіндіктерді ескере отырып, тәрбие процестерін, оқу сабақтары мен тыныруды дүрыс ұйымдастыру керек. Бұл — баланың ойда-ғыдай әсіп жетілуіне, денсаулығын нырайтуына, онын, жұмыс кабілеттілігін сақтаура жәрдемдесетін қолайлы жардайларды туғызу. Ол үшін оку мен балалар тәрбиесінің барлық жақтары күн режимін сақтаумен, жүйке жүйесі меігбұлшықет аппараты-на түсетін ауырлықты жасқа сәйкес нормалаумен, тұрмыс жағ-дайын дұрыс қарастырумен, жақсы тынырумен тығыз байланыс-ты болуы_ тиіс.

Баланың физиологиялық мұқтаждықтарының толық қанарат-тандырылмауы қалыпты тіршілік әрекетініц бәсевдеуіне, қолай-сыз түрткілерге тезімділіктің кемуіне, жұқпалы ауруларра_ шал-дыруына, организм жүйелері арасындағы өзара байланыстың бұзылуына әкеп СОРЗДЫ және жорары жүйке қызметіне теріс әсер етеді.

Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде ба-лалардьщ әрбір жае тобына арналран өз режимі белгіленеді. Бұл баланың барлық қажеттіліктерін барынша жақсы қанараттанды-рура, дұрыс тәрбие беруге және онын, дене бітімінің қалыпты же-тілуін қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды. Дұрыс режим — іс-әрекет пен тынырудын, алуан түрін тәулік ішінде үтымды әрі сәй-кес кезектестіру, олардың нақты, күнделікті қайталанып отыру реті. Режимді сақтау үлкен ми сьщарлары қыртысында, әрекет-тің бір түрінен екінші түріне квшуді жеңілдететін берік шартты байланыстар мен стереотиптердіқ түзілуіне себепші болады. Ре-жимнің негізгі шарттары — ұйқы, тамақ ішу, сабақ және таза ауа-да серуендеудің баланьщ денсаулырын нырайтуда ерекше зор маңызы бар.

Емшектегі балаларда жүйке жүйесінің жорары белсенділігі сергектік кезде тез арада тежелумен алмасады. Сөйтіп тежелу организмді шектен тыс қажудан сақтандырады.

Мектеп жасына дейінгі кезеңде жүйке жүйесі біртіндеп тұ. рақтала береді, сондықтан 3—4 жасар бала қатарынан бірнеше сағат бойы ширақ, сергек күйде бола алады.

Мектепке дейінгі естияр шақтары балаларда да қозу және те-желу процестері аса турақты болмайды. Алайда 5—6 жасар баланың мектепке дейінгі сәбилік шақтагы балалардан айтар-лықтай айырмашылығы болады. Бұл жас кезеңінде бүлдіршіндер ересектерге еліктейді. Бала сурет салумен, мүсін жасаумен бері-ле айналысады, өзіне оқып берген әңгімелерді қайталап айтып береді. Алайда олар ұзак отыра алмайды, зейіні шашырайды, жүмысқа ынтасы бәсеңдейді. Сондықтан жүмысты, сабақты ке-зектестіріп отырура көціл бөлудің, орташа болса да қимыл жасау-дың зор манызы бар.

Бастауыш класс оқушыларының ой еңбегін үйымдастырура қойылатын талаптар бұдан да күрделі. Сабақтың ұзақтығы оқу-шылардың жас ерекшелігіне сәйкес белгіленуі тиіс: Балаларға тән қозу және тежелу процестерінің шоғырлануының нашар да-муына сай олар өздерінің зейінің 5—7 жаста—15 минут, 8—10 жаста — 20 минут, 11—12 жаста — 25 минут бойы сақтай алатын-дығы анықталран.

Осы уақыт өткеннен кейін балаларда сылбырльщ, үйкы келу-шілік пайда болып ,зейін төмендейді. Сондьщтан мұғалім ой ец-бегін қажет ететін жүмыстар үшін сол жастары балалардың ша-, масы келетіндей уақыт мөлшерінжұмсау керек.

Әдебиеттер

/1/1.Х.Н.Сәтпаева „Адам физиологиясы 306-322бет