Сүлейменова қарлығаш қанатбекқызы

117 
 
жалпыламалық көзқарастан туындайды. 
Күнделікті  сабақтағы  тіл  дамыту  жұмыстарының  мақсаты  шығарманы 
оқушының сөздік қорында бар сөздер арқылы ғана оқыту емес, әр жазушының 
өзіндік  тілі  арқылы  сөйлей  білу  шеберлігіне,  тілді  қолдана  білу  мәдениетін 
аңғарту. Мұндай бағыттағы жұмыстар ең алдымен мұғалімнің қаламгер стилін 
меңгеруіне, оны барлық қыр-сырымен терең тани білуіне қатысты болмақ. Кез 
келген жазушы стилінде оның тек тілді қолдана білу шеберлігі ғана емес, оның 
бүкіл  суреткерлік  болмысы  көрінеді  [133].  Шығармашылық  түсінігі 
қалыптасқан  мұғалім  осы  суреткерлік  болмыстың  шығармада  көрініс  тапқан 
көркемдік  ерекшеліктерін,  жаратылыс  сипатын  көре  біледі.  Әр  жазушының 
шығармашылық  үдеріс  үстіндегі  сөйлем  құрауы,  сөзбен  сурет  сала  білуі, 
кейіпкерлердің  әрқилы  сезім  күйлерін  бере  білу  шеберлігі  түрліше  болады. 
Демек, стилі де әр түрлі болады. Мұғалімнің шығарма тілінде сөйлеуі дегеніміз 
де осы – жазушының не ақынның өзіне тән тіл мәнері арқылы сөйлеуі. Жоғарғы 
сынып  оқушыларына  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  Б.Майлин,  І.Жансүгіров, 
М.Әуезов,  С.Мұқанов,  Ғ.Мүсірепов,  Б.Майлин  сынды  тағы  басқа  ақын-
жазушылардың  шығармаларын,  олардың  өзіне  тән  тілдік  мәнерін  пайдалана 
отырып түсіндіру, тіл дамыту жұмыстарында да осы ұстанымды берік ұстану, 
оқушылардың  тіл  тереңіне  бойлай  түсуіне,  олардың  образды  қабылдаушылық 
дағдысының  дамуына  мүмкіндік  береді.  Р.Е.Вульфсон,  М.В.Соколова, 
В.Г.Маранцман,  С.Тілешева,  Т.Жұмажанова,  А.Тамаев,  К.Нұрахметова  тағы 
басқа  ғалымдар  әдебиеттен  жүргізілетін  тіл  дамыту  жұмыстарында 
оқушылардың  ауызша  сөйлеу  дағдыларын  дамыту,  жазу  тілін  жетілдіру 
мәселелерін  олардың  білім-білік-дағдыларын  қалыптастырумен  орайластыра, 
негізінен орта буындағы сыныптарда жүзеге асырылатындығына көңіл бөледі. 
Сонымен  қатар,  бұдан  тіл  дамыту  жұмыстары  жоғарғы  сыныптарда 
бәсеңдейді  деген  ой  тумауы  керек.  Өйткені,  бұл  кезеңдегі  оқушылармен 
жүргізілетін  тілдік  жұмыстар  олардың  жас  ерекшеліктерімен  білім,  білік, 
дағдыларына қойылатын талаптарға сай өзгешерек, орта буындағы қол жеткен 
білімді дамыту бағытында саралана іске асырылады.    
Ал, жоғарғы сынып оқушыларының әдебиетті көркемдік қабылдауы, оған 
көзқарасы  орта  буындағы  әріптестеріне  қарағанда  эстетикалық  деңгейінің 
өсуінен  көрінеді.  Мұнда  оқушылар  шығармадағы  сөз  астарын,  образдар 
жүйесін,  характерлер  қақтығысын,  авторлық  ұстанымды,  әдеби  туындының 
өзге  де  бөлшектерін  айқын  ажыратып,  еркін  меңгереді.  Әдіскер  ғалымдар 
Н.Д.Молдавская,  И.С.Кон  мұның  себебі  жоғары  сыныптарда  әдеби  білім 
берудің  күрделене  түсетіндігінен,  орта  буын  сыныптардағы  әріптестеріне 
қарағанда, жас шамасына сай, өмірлік тәжірибесінің молдығынан және көркем 
туындыны  шығармашылықпен  қабылдауға  төселе  бастағандығынан  болады 
деген қорытындыға келеді. 
Жоғарғы  сынып  оқушыларының  әдеби  деңгейі  қанша  жоғары 
болғанымен әрбір әдеби туынды олар үшін жаңа дүние, жаңа әлем ретінде әсер 
етеді.  Сондықтан  да  шығармада  кездесетін  ұғымға  ауыр,  мағынасы  түсініксіз 
сөздермен  жүргізілетін  сөздік  жұмыстары  оқушылардың  оқырмандық 

118 
 
қабылдауын  жетілдіруге  зор  үлес  қосады.  Өйткені  әдеби  шығарма  тілімен 
жұмыс  барысында  оқушыға  жеке  бір  ғана  сөздің  мағынасы  түсініксіз 
болғанның өзінде ол орны толмас олқылық болуы мүмкін.  
Сондықтан  жеке  сөздің  оқушы  үшін  «жабық»,  түсініксіз  болып  қалуы, 
оның  тұтас  бір  сөйлемді,  ондағы  астарлы  ойды  толық  қабылдауына  кедергі 
келтіреді  де  оқушының  оқырмандық  қабілеті  мен  сезіміне  нұқсаны  тиеді. 
Оқушы-оқырманның  мәтінді  қабылдауындағы  әр  сөзбен  жұмыс  жүргізудің 
ерекше  маңызы  жөнінде  ғалым-зерттеушілер  Г.Г.Граник,  Л.А.Концевая, 
С.М.Бондаренко:  «Демек,  мәтінді  сенімді  түрде  қабылдаудың  алғашқы  шарты 
оның әр сөзін түсіну. Егер, балаларды бейтаныс сөзге, сөз тіркестеріне және сөз 
астарларына деген сұраулы, қырағылық қатынасқа баулымасақ, олардың тұтас 
сөйлемдерге  немқұрайдылығы  өріс  ала  бастайды.  Осының  нәтижесінде  олар 
ойды  бетінен  қалқуға  қанағаттана  отырып,  мәтіннің  мазмұнын  толық  қамти 
алмаушылыққа ұрынады», – дейді [120]. 
Сол  себепті  де  оқушылардың  мәтінмен  танысуы  барысында  олардың  әр 
сөзге жете мән беріп, оны көре білуге дағдыландырған абзал. Соның негізінде, 
оларға  жаттығу  ретінде  дайын  мәтіндер  ұсына  отырып,  одан  түсініксіз  сөздер 
мен сөз тіркестерін тапқызуға, ауыспалы мағынада тұрған сөздерді таба білуге 
үйреткен  жөн.  Бұл  айтылған  ойларды  жинақтай  келе,  жоғары  сынып 
оқушыларының  оқырмандық  қабілетін  дамытуда  эпикалық  шығармалар 
мәтінімен жұмыс жасаудың төмендегідей  стратегияларын ұсынамыз  
Оқырманның    эпикалық  шығармалар  мәтінімен  жұмыс  істеу 
стратегиясы 
–  Эпикалық  шығармалармен  жұмыс:  мазмұндық  желіні,  ақпараттарды  
іздеу және  көркем туындыны  оқуды түсіну 
– ақпаратты табу – оқырмандық сауаттылықтың бірінші мүмкіндігі 
– мәтіннің мазмұнын бағдарлау, оның біртұтас мәнін түсінуі  
– мәтіннің тақырыптық мазмұнын болжай алуы;  
– мәтіндегі бөліктердің / нұсқаулардың тәртібін түсіндіре алуы; 
– негізгі мәтінді және мәтіндік емес компоненттерді салыстыра алуы;  
–  мәтіннің  бір  бөлігі  мен  оның  жалпы  идеясы  арасындағы  сәйкестікті 
көрсетуі; 
–  мәтіннен  қажетті  ақпаратты  табу  (мәтінді  көзбен  шолып  шығу,  оның 
негізгі элементтерін анықтау, сұрауда және мәтіннің өзінде ақпаратты өрнектің 
формаларын салыстыру, олардың бірдей немесе синонимдік екендігін анықтап, 
мәтіннің қажетті бөлігін табу); 
–  мәтінді  толық  және  сыни  түсінуді  талап  ететін  оқу-танымдық  және 
білім беру мәселелерін шешу: 
–  эпикалық  шығарманы   оқуға    мақсат  қойып,  қазіргі  уақытта  пайдалы 
ақпаратқа назар аудару; 
–  әртүрлі  көзқарастарды  және  берілген  тақырып  бойынша  әр  түрлі 
ақпарат көздерін салыстыру; 
–  мәтін  негізінде  белгілі  бір  позицияны  негіздеу  үшін  аргументтер 
(дәлелдер) жүйесін қалыптастыру.